ابىلاي ماۋدانوۆ. «اۋليە» ىزدەپ اۋرە دەسەدى
«سىبايلاستىقتى سىلىپ تاستاۋ دەپارتامەنتىنە» قاراستى «ۇساق جەمقورلاردى ىرىكتەۋ» باسقارماسىنىڭ «قولما-قول اقشامەن پارا بەرۋشىلەردەن تۇسىنىك الۋ ءبولىمىنىڭ» «ۇلتتىق ۆاليۋتامەن تۇتىلعانداردى جاۋاپقا تارتۋمەن» اينالىساتىن سالاسىنىڭ باس مامانىنىڭ ورىنباسارى ادال جۇرەكۇلى بايعۇسوۆ ءبىر-اق كۇندە ەلدى الاتايداي ءبۇلدىرىپ ابىگەرگە سالىپ قويدى. ءاپ-ادەمى ابىرويى بار باسشىلاردى اۋرەگە سالعان «ادىرەم قالماعىر» يدەيا ادال جۇرەكۇلىنىڭ قاۋعا باسىنا قاڭعالاقتاپ اياق استىنان ورالا كەتكەن ەدى.
دەپارتامەنتتىڭ اكت زالىنداعى كەزەكتى جينالىستىڭ ءبىرى-تۇعىن. قۇزىرلى ورىنداردان كەلگەن رەسمي وكىلدەر رەسمي تىلدەگى باياندامالارىن اياقتاپ بولىسىمەن، سالىستىرۋلار باستالدى. ستاتيستيكاعا سۇيەنە سويلەگەن الدەبىر «جاعالىنىڭ» مالىمەتىنە سەنسەك، سىبايلاستىق، اسىرەسە، قۇرىلىسشىلاردىڭ اراسىندا ءورشىپ تۇر ەكەن.
«سىبايلاستىقتى سىلىپ تاستاۋ دەپارتامەنتىنە» قاراستى «ۇساق جەمقورلاردى ىرىكتەۋ» باسقارماسىنىڭ «قولما-قول اقشامەن پارا بەرۋشىلەردەن تۇسىنىك الۋ ءبولىمىنىڭ» «ۇلتتىق ۆاليۋتامەن تۇتىلعانداردى جاۋاپقا تارتۋمەن» اينالىساتىن سالاسىنىڭ باس مامانىنىڭ ورىنباسارى ادال جۇرەكۇلى بايعۇسوۆ ءبىر-اق كۇندە ەلدى الاتايداي ءبۇلدىرىپ ابىگەرگە سالىپ قويدى. ءاپ-ادەمى ابىرويى بار باسشىلاردى اۋرەگە سالعان «ادىرەم قالماعىر» يدەيا ادال جۇرەكۇلىنىڭ قاۋعا باسىنا قاڭعالاقتاپ اياق استىنان ورالا كەتكەن ەدى.
دەپارتامەنتتىڭ اكت زالىنداعى كەزەكتى جينالىستىڭ ءبىرى-تۇعىن. قۇزىرلى ورىنداردان كەلگەن رەسمي وكىلدەر رەسمي تىلدەگى باياندامالارىن اياقتاپ بولىسىمەن، سالىستىرۋلار باستالدى. ستاتيستيكاعا سۇيەنە سويلەگەن الدەبىر «جاعالىنىڭ» مالىمەتىنە سەنسەك، سىبايلاستىق، اسىرەسە، قۇرىلىسشىلاردىڭ اراسىندا ءورشىپ تۇر ەكەن.
- «قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتادى» دەگەن عوي، مالىمەتىم ءمانسىز بولماس ءۇشىن مىنا ءبىر دەرەكتەردى كەلتىرە كەتەيىن، - دەپ ءسوز ساباقتادى بايانداماشى. - وتكەن جىلدىڭ العاشقى توعىز ايىندا قۇرىلىس وبەكتىسىنە قاجەتتى زاتتاردى زاڭسىز جولمەن ساتۋ ىسىنە قاتىستى 137 فاكتى تىركەلدى. اتاپ ايتقاندا، اتالعان نىساندارداعى كۇزەتشىلەر سىنىق كىرپىشتەردىڭ قاپشىعىن كورشىلەرىنە ءبىر-ءبىر شيشا اراققا ساتىپ وتىرعان. سونداي-اق ءبىر شەلەك (ون كگ) اكتى جىمقىرماق بولعان ايەلدىڭ دە قىلمىسى وقيعا ورنىندا اشكەرەلەندى. مەكەمەنىڭ ەدەن جۋعا پايدالاناتىن ماتەريالىن جەكە باسىنىڭ كادەسىنە جاراتپاق بولعان زەينەتكەردىڭ ارام پيعىلى جۇزە اسپادى. مۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ سىبايلاستىقپەن كۇرەستە سىرت قالماي، پارمەندى دە دارمەندى ءىس جۇرگىزىپ جاتقانىمىزدى ايعاقتايدى. قىسقاسى، ءبىزدىڭ ۇجىم جەمقورلىققا قاتىستى ىستەردى اشۋدى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 187 پروتسەنتكە ارتتىردى، - دەپ ارىنداعان رەسمي وكىل قىزارا ءبورتىپ مىنبەدەن ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا، ونىڭ بوساپ قالعان ورنىنا الدەكىم جىلدام يەلەنە قويدى.
- ءبىز دە قالىسپاق ەمەسپىز، - دەدى ول. - بىرەۋدىڭ مۇلكىنە كوز الارتۋ، سول ارقىلى قوعامعا ولشەۋسىز زيان كەلتىرۋ كەرەك دەسەڭىز، مەكتەپ وقۋشىلارى مەن ۇستازدارىنىڭ اراسىندا دا ەتەك الىپ بارادى. بيىلعى وقۋ جىلىنىڭ العاشقى توقسانىندا وقۋشى ب-نىڭ پارتادا ۇمىت قالدىرعان «الگەبرا» وقۋلىعىن وسى ءپاننىڭ مۇعالىمى ع. ەكى توقسان بويى رۇقساتسىز پايدالانعان. انىقتاي كەلگەندە «الگەبرا» كىتابى وقۋشى ب.-نىڭ 1789 تەڭگەگە ساتىپ العان جەكە مۇلكى ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك...
...مىنە، قورىتىندىلاي كەلسەك، ءبىزدىڭ اگەنتتىك تە جەمقورلىقپەن كۇرەستى 170 پايىزعا ارتتىرىپ وتىر، - دەي بەرگەندە جۇرت دۋ قول شاپالاقتاپ جىبەردى دە، الگىنىڭ قاي وكىلەتتى ورگاننىڭ اتىنان وكىرەكتەگەنى ەستىلمەي قالدى.
نە كەرەك، سالىستىرۋلار قورىتىندىسى بويىنشا، اعىمداعى جىلدىڭ العاشقى توعىز ايىندا توقسان سەگىز ادام سوتتالىپتى. بارلىق قۇزىرلى ورگاندار جوسپاردى ارتىعىمەن ورىنداعاندا، «سىبايلاستىقتى سىلىپ تاستاۋ دەپارتامەنتى» سىلبىرلىق تانىتقان. تىكەلەي وزىنە قاراتا ايتىلعان سىن دەپارتامەنت باسشىسىنا وتە اۋىر ءتيدى. دەپارتامەنت باسشىسى باقىرايىپ باسقارما باسشىسىنا، باسقارما باستىعى بۇعاعى سالبىراعان ءبولىم باستىعىنا، ءبولىم باستىعى بۇعىپ وتىرعان باس مامانعا، باس مامان سالا جەتەكشىسى - جاس مامان ادال جۇرەكۇلىنا يەك قاقتى. كەلەسى ساتتە ادال بايعۇسوۆ بەزەك قاعىپ مىنبەگە ورمەلەپ بارا جاتتى.
- اۋ، اعايىندار... كەشىرىڭىزدەر، قىمباتتى جەمقورلىقتىڭ الدىن الۋشىلار! سىزدەر ايتقان سىن دۇرىس ەمەس، ءبىز مۇنىمەن وتە-موتە كەلىسپەيمىز... وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، مەن «سىبايلاستىقتى سىلىپ تاستاۋ دەپارتامەنتىنىڭ» «ۇساق جەمقورلاردى ىرىكتەۋ» باسقارماسىنىڭ «قولما-قول اقشامەن پارا بەرۋشىلەردەن تۇسىنىك الۋ ءبولىمىنىڭ» «ۇلتتىق ۆاليۋتامەن تۇتىلعانداردى جاۋاپقا تارتۋمەن» اينالىساتىن سالاسى باس مامانىنىڭ ورىنباسارىمىن. وزدەرىڭىز ايتقانداي، پاراقورلىق ءورشىپ تۇر. بىراق ۇلتتىق ۆاليۋتامەن پارا بەرۋشىلەردىڭ اراسىندا ەمەس، قۇرىلىسشى، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اراسىندا... تاعى سونداي باسقا جولمەن نە ىستەيتىن نەلەردىڭ، يا، سونداي-سونداي وردالى جىلانداردىڭ ورتاسىندا كوبەيگەن.
قۇرىلىسشىلار اراسىندا كەلەڭسىزدىك بەلەڭ السا، تەندەردى ۇتىپ العان مەردىگەرلەردەن كۇدىكتى نىساندارداعى باقىلاۋدى كۇشەيتۋدى تالاپ ەتۋ قاجەت. مۇمكىن، ول ءۇشىن تاعى ءبىر جينالىس وتكىزەرمىز. بۇل بولەك تاقىرىپ بولۋعا ءتيىستى.
ەگەر مەكتەپ مۇعالىمدەرى تەرىس مىنەزگە بوي ۇيرەتسە، ول ءۇشىن ءبىلىم دەپارتامەنتى باسشىلارىنا قاتىناس قاعازدارىن جولداۋ قاجەت، - دەپ «كوسىلىپ» بەرگەن ادال جۇرەكۇلى دەپارتامەنت اتىنا ايتىلعان سىندى «ارشىپ» العاسىن، ءتىپتى توگىلە جونەلدى.
- قۇرمەتتى جەمقورلىقپەن كۇرەسۋشىلەر! ءبىز پارمەندى كۇرەس اشقالى كوپتەگەن الاياقتار قولعا ءتۇستى، بىراق سىبايلاستىقتى سىلىپ تاستاي الماي وتىرمىز. ەگەر كىرپىشتەر ساتىلىپ جاتسا، تۇرعىن ءۇيدىڭ ساپاسى السىرەيدى. بولاشاق ءۇشىن قالاپ جاتقان ءزاۋلىم سارايلارىمىز ىرگەتاسىنان باستاپ بۇزىلسا، كەلەشەكتە ونىڭ قيراپ قالماسىنا كىم كەپىل؟! وقۋشىنىڭ كىتابىن پايدالانعان ۇستاز بەن وقۋلىعىن ىزدەمەگەن شاكىرتتەن نەندەي بولاشاق كۇتۋگە بولادى؟! قىسقاسى، جەمقورلىقتى تىيۋ ءۇشىن جازالاۋ جەتكىلىكسىز. بىزگە ۇلگى كەرەك، ۇلگى! بىراق كىمدى ۇلگى تۇتامىز؟! مىنە، ماسەلە! ءبىز بۇگىننەن باستاپ ءار دەپارتامەنتتەن جەمقور ىزدەگەنشە، «اۋليەلەردى» ىزدەيىك. مىسالى، پارانى كورسە، ءىرىڭى سىزداعان جارانى كورگەندەي جيىركەنەتىن ادال باسشىلاردى، ءبىر دە ءبىر تۋىسقانىن قاراماعىنا الماعان ءبولىم باستىقتارىن تابۋعا تىراسايىق. كەرەك دەسەڭىز، «ءادىل جۇرەك» قاۋىمداستىعىن قۇرايىق، اسسامبلەياعا سونىڭ مۇشەلەرىن تارتايىق! ولاردىڭ سۋرەتتەرىن كوشەلەرگە ىلەيىك، كەڭسە الدىندا ەسكەرتكىشتەرىن قويالىق. مىنە، وسىنداي شارا عانا ءبىزدى تىعىراقتان شىعارا الادى! - دەگەندە جۇرت دۋ قول شاپالاقتاپ جىبەردى. سول جينالىستان سوڭ كوپ ۇزاماي قاۋىمداستىق قۇرىلىپ، قاۋلى قابىلدانىپ، شەشىمى جاريا ەتىلىپتى. داۋرىعا قول قويىپ، جابىلا قولداعان قاۋلىنىڭ ءماتىنى تومەندەگىدەي ەكەن:
وبلىستاعى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن ۇكىمەتتىك ۇيىمدار، قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرى، قوعامدىق ۇيىمدار مەن ازاماتتىق ينستيتۋتتار، قاراپايىم جشس جۇمىسشىلارى (مالشىلار، ساۋىنشىلار، مەحانيزاتورلار) مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنەن (اقىن، جازۋشى، سۋرەتشى، تاريحشى، ءانشى، كۇيشى، ءبيشى ت.س.س) بىرىككەن «ءادىل جۇرەك» قاۋىمداستىعى قاۋلى ەتەدى:
- وسى ۋاقىتقا دەيىن جوسپاردى ارتىعىمەن ورىنداپ، جەمقورلىقپەن كۇرەسكەن مەكەمەلەر ەندى ءوز ورتالارىنان سونشا پايىز كولەمىندە ادال ادامداردى تابۋعا ءتيىستى. ادال ادامدارعا قويىلاتىن تالاپتار «ءادىل جۇرەك» قاۋىمداستىعىنىڭ جارعىلارىنىڭ 16 -17 بەتىندە كورسەتىلگەن).
- ادال ادامدار اپتاسىنا ءبىر نەمەسە بىرنەشە رەت مەكتەپ، بالاباقشا، جوو-لاردا، تۇزەتۋ مەكەمەلەرىندە، قۇرىلىس الاڭدارىندا ءوز ءومىرى جايلى ونەگەلى سەمينارلار وتكىزۋگە مىندەتتى:
- ادال ادامدار تابىلا قالعان جاعدايدا، ول ۇلتىنا، جىنىسىنا، نانىمىنا، قاي پارتياعا جاتاتىنا قاراماستان قوعامدىق ورىندارعا سۋرەتتەرى ءىلىنىپ، ءومىرباياندارى باسىلۋعا ءتيىستى:
رەسمي تۇردە ادال ادام، اۋىز ەكى تىلدەگى «اۋليەلەردى» ىزدەۋ اكتسياسى كۇرت باستالىپ تا كەتكەنگە ۇقسايدى. قازىر بارلىق جەر «اۋليە» ىزدەپ اۋرە دەسەدى. دەسەكتە، ادال ادامداردىڭ تاپشىلىعىنان جۇمىس شابان ءجۇرىپ جاتىرعان كورىنەدى. ازىرگە قوعامدىق ورىنداردا وتكەن سايلاۋدا وتپەي قالعان ءھام ءوتىپ كەتكەن دەپۋتاتتاردىڭ سۋرەتىنەن وزگە «بەيتانىس» بەينەلەر كوزگە ۇشىرامايتىندىعى، باسشىلىقتار نەشە جەردەن ابىگەرگە تۇسكەنمەن، ناۋقاننىڭ ءالى دە سىلبىر ءجۇرىپ جاتقانىن دالەلدەسە كەرەك.
(ايتپاقشى، «سىلبىردىڭ اتى شىلبىرعا سۇرىنەدى» دەگەن ەمەس پە، ادال ادامدىقتان ۇمىتكەر بىرنەشە قىزمەتكەر «شىلبىرعا ءسۇرىنىپ»، ۇستەرىنەن ءىس قوزعالىپتى-مىس...)
«اباي-اقپارات»
