كەشە الماتىدا قازاقستان مەن رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ باستاۋىمەن «تاريحي-مادەني مۇرانىڭ وركەنيەتتەر ديالوگىنداعى ءرولى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا ءوز جۇمىسىن باستادى. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا وتكىزىلىپ جاتقان ءىس-شارا تۇركى جانە سلاۆيان مادەنيەتتەرىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن سالىستىرۋمەن قاتار، جالپى، قازاقتىڭ ۇلتتىق-مادەني مۇراسىن حالىقارالىق دەڭگەيدە ناسيحاتتاۋدى كوزدەيدى.
ايتۋلى باسقوسۋعا قازاقستاننىڭ يۋنەسكو جانىنداعى تۇراقتى وكىلى، اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ، مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى مادەنيەت كوميتەتىنىڭ توراعاسى ارمان قىرىقباەۆ، «م.اۋەزوۆ» قورىنىڭ ديرەكتورى، قوعام قايراتكەرى مۇرات اۋەزوۆ، مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەرلان سايروۆ، سونداي-اق رەسەي مەمدۋماسىنىڭ دەپۋتاتى سەرگەي سمەتانيۋك، يتاليانىڭ «ءLUىSS» حالىقارالىق قاتىناستار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ماركەتتي رافاەلي، ت.ب. قاتىستى.
الماتىعا پاريجدەن ات تەرلەتىپ كەلگەن قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆ «ءبىسمىللاسىن» قازاقشا باستاعانداي ەدى، بىراق الەمگە تانىمال ازامات ۋاقىت ازدىعىن جەلەۋ ەتىپ، ورىسشا دايىندالعان بايانداماسىنا كوشتى. «مەن ديالوگ تاقىرىبىنىڭ كوتەرىلگەن كەزەڭىن ەسكە ءتۇسىرىپ تۇرمىن، – دەپ ءسوز باستادى ولجاس سۇلەيمەنوۆ: «80-ءشى جىلداردىڭ سوڭىندا قىرعي-قاباق سوعىس اياقتالىپ، اقش پەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار جىلي باستادى. بىراق فيلوسوفتار كوپتەن كۇتكەن تىنىشتىقتىڭ ورنىنا كوپ ۇزاماي شىعىس پەن باتىس وركەنيەتىنىڭ تەكە تىرەسكە تۇسەتىنىن بولجادى. 2000 جىلى يسلام الەمىنىڭ كورنەكتى كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى، يران پرەزيدەنتى حاتتامي بۇل تەكە تىرەستىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قاراما-قايشىلىقتاردى ديالوگ ارقىلى شەشۋدى ۇسىندى. بۇل يدەيا يۋنەسكو-نىڭ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلىپ، ون جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەدى»، – دەپ مالىمدەدى. بۇل ارادا قوعام قايراتكەرى وركەنيەتتەر تەكە تىرەسى مەن عالامداستىرۋ زامانىندا مادەني ديالوگتىڭ ءمان-ماڭىزىنا ەرەكشە توقتالا وتىرىپ: «ادامزات تاريحى – بۇل مىڭداعان جىلدار بويعى جەرگىلىكتى ايماقتىق وركەنيەتتەردىڭ ديالوگىن يمپەريالىق مادەنيەتتەردىڭ قاتاڭ مونولوگتارمەن بۇزۋى بولىپ كەلەدى» دەي كەلە: «بىزدەن بۇگىن مادەنيەت دەگەنىمىز نە دەپ سۇرايدى... مادەنيەت دەگەنىمىز، ەڭ الدىمەن، شەكتى ءبىلۋ جانە تاۋبەگە كەلۋ» دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى. جينالعان جۇرت دۋ قول شاپالاقتادى. اقىندى سوڭعى جىلدارى مازالاپ جۇرگەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – ادامزاتتىڭ تۇتىنۋشىلىق قابىلەتىنىڭ كۇن سايىن ارتۋىنىڭ سالدارىنان بيوسفەراعا تيگىزىلىپ جاتقان زياندى اسەر بولسا كەرەك. ءوز كەزەگىندە ولجاس سۇلەيمەنوۆ يۋنەسكو-نىڭ مىنانداي دەرەگىن كەلتىردى: "ورتاشا امەريكالىق ونىمدەردى تۇتىنىپ، ولاردى وندىرۋگە ورتاشا مازامبيالىقتان 500 ەسە كوپ ەنەرگيا جۇمساۋمەن قاتار، سونشاما ەسە ءونىم تۇتىنادى ەكەن. بۇگىندە ءبىر ميلليارد حالقى بار ءۇندىستان مەن ءبىر جارىم ميلليارد حالقى بار قىتاي دا بۇل جارىسقا بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتتى. ولاردىڭ شارۋاشىلىعى 90 پايىزعا باتىس تەحنولوگيالارىن پايدالانادى. ەگەر دە ولار ءونىمدى تۇتىنۋ دەڭگەيىن 500 ەسە ەمەس، تىم قۇرىعاندا 50 ەسەگە دەيىن كوتەرسە، بيوسفەرا جوق بولادى! سوندىقتان دا داعدارىس – ەركىن تۇتىنۋعا بوي الدىرعان ادامزاتقا ەسكەرتۋ", – دەپ مالىمدەدى. بۇل ورايدا قوعام قايراتكەرى الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە جەر تاعدىرىنا جاۋاپتىلار كلۋبىن قۇرۋدى ۇسىندى. بۇل ۇسىنىس جيىننىڭ رەزوليۋتسياسىنا ەنگىزىلىپ، يۋنەسكو-نىڭ نازارىنا الىنباق.
ال مۇرات اۋەزوۆ تاۋەلسىز مەملەكەتتەر مەن نەويمپەريالىق رەسەيمەن اراداعى قارىم-قاتىناستاردى ءسوز ەتە وتىرىپ، جالپى، قازىرگى قوعام مەن ونداعى ءاربىر ادامنىڭ كولونيالىق پسيحولوگيادان ارىلۋ قاجەتتىگىنە باسا توقتالدى: "توتاليتارلىق رەجيم بىزگە باسقا تاريحتى تاڭۋمەن كەلدى. اشتىق، رەپرەسسيا، كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ قۇلدىراۋى، كوپتەگەن ادامداردىڭ اداسۋى سياقتى پروتسەستەردىڭ كەسىرىنەن ءبىزدىڭ مادەنيەت تە قۇردىمعا كەتە باردى. مۇنىڭ ارتى تراگەديامەن اياقتالدى. ءبىز ادامدارعا قارسى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ەڭ قاتال ءتۇرى – توتاليتارلىق-يمپەريالىق رەجيمدە ءومىر سۇرگەنىمىزدى اشىپ ايتتىق. ال مۇنى ءوز اتىمەن اتاعانىمىزدان سوڭ، ءبىز ءوز-ءوزىمىزدى ىزدەي باستادىق", – دەدى. بىراق قوعام قايراتكەرى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ قايتا جاڭعىرعان تاريحىندا، اتاپ ايتساق، قازاق، قىرعىز، وزبەكتىڭ تاريحي وقۋلىقتارىندا وزىندىك بۇرمالاۋشىلىقتاردىڭ بارىن سىن تەزىنە الدى. مۇرات اۋەزوۆتىڭ ايتۋىنشا، عالامداستىرۋ زامانىندا ورتالىق ازيا ەلدەرى بىرلەسە قيمىلداپ، ورتاق تاريحىن بىرگە تۇگەندەۋدىڭ ورنىنا ءبىر-بىرىنە قارسى باعىتتالعان تاريحي بۇرمالاۋشىلىقتارعا جول بەرگەن. وسىنىڭ كەسىرىنەن، ماسەلەن، بۇگىنگى قىرعىز تاريحىن وقىپ كورسەڭىز، ولار ءۇشىن قازاقتان ارتىق جاۋ جوق كورىنەدى. وسىنداي وزەكتى ماسەلەلەردى تىلگە تيەك ەتكەن قوعام قايراتكەرى تاريحي بۇرمالاۋشىلىقتارعا جول بەرىلمەۋ ءۇشىن مادەني ديالوگ قاجەتتىگىن باسا ايتتى.
مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەرلان سايروۆ مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن جۇزەگە اسىپ كەلە جاتقان "مادەني مۇرا" باعدارلاماسىنىڭ بۇگىنگى ناتيجەلەرىن ءسوز ەتىپ: "بۇگىندە ءۇندىستان، قىتاي، شۆەيتساريا تاراپىنان بۇل باعدارلاماعا قىزىعۋشىلىق زور. ءتىپتى ولار وسى تەكتەس باعدارلامانى ءوز ەلدەرىندە قابىلداۋدى ويلاستىرىپ جاتىر. قاراپ وتىرساق، جاھاندانۋ تەك قانا قازاق مادەنيەتىنە اسەر ەتپەيدى، سول سياقتى وزگە مادەنيەتتەر دە ودان ساقتانۋ ءۇشىن ەتەك-جەڭىن جيناپ جاتىر. وسى تۇستا "مادەني مۇرا" باعدارلاماسى – حالىقارالىق دەڭگەيدە رەزونانس تۋعىزىپ جاتقان ءبىرتۋما جوبا" – دەدى. ەرلان سايروۆتىڭ ايتۋىنشا، ەندى ەلىمىز "رومەو مەن دجۋلەتتا", "تريستان مەن يزولدا" سياقتى شەتەلدىك ەڭبەكتەردەن 500 جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن "قوزى-كورپەش-بايانسۇلۋ" ەپوسىن الەمدىك مادەني مۇرا رەتىندە ناسيحاتتاۋعا كىرىسپەك. تۇپتەپ كەلگەندە، ورىس ەتنوگرافى ءپوتانيننىڭ ءوزى باتىس ەپوستارىنىڭ ءتۇپ تامىرى شىعىستا جاتقانىن دالەلدەپ-اق كەتكەن. بۇل ورايدا قازاق مادەنيەتىن دۇنيە جۇزىنە ۇلتتىق برەند رەتىندە تانىتۋ جولدارى دا قولعا الىنىپ جاتىر. ايتۋلى باسقوسۋدا تاريحشىلار مەن تۇركىتانۋشىلار، عالىمدار مەن قوعام قايراتكەرلەرى شەتەلدىك مەيماندارعا قازاق مادەني مۇراسىنىڭ الەمدىك مادەنيەت قورجىنىنا قوسار سۇبەلى ۇلەسىن ايشىقتاپ كورسەتپەك.

كامشات تاسبولات
«ايقىن» گازەتى، 10 ماۋسىم 2009 جىل