سۇبحات الۋشى «جۋرناليستيكا اقساقالى» دەپ اتاعان بەلگىلى قوعام قايراتكەرىنىڭ «قاق ايىرىلعان ۇلت ۋاقىت تالاپتارىنا توتەپ بەرە المايدى»  («راسكولوتايا ناتسيا نە موجەت ۋستويات پەرەد ۆىزوۆامي ۆرەمەني». «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»، 24.05.2018) دەگەن تاقىرىپپەن بىلدىرگەن پىكىرلەرى ايتا-ايتا جاۋىر بولعان ماسەلەگە ەرىكسىز قايتا ورالۋعا ماجبۇرلەپ تۇر. سۇحباتتى جان-جاقتى تالداۋعا الۋدان اۋلاقپىز. وندا كوپتەگەن ورىندى وي-پىكىر ايتىلاتىنى راس. بىراق حالىقتى ءورىستىلدى جانە قازاقتىلدى ەتىپ «ارالارىن جارىپ تۇر» دەگەن ماسەلەمەن، قازاق تىلىندە سويلەۋشىلەرگە دەگەن تەرىس كوزقاراسپەن كەلىسە المايمىز. اۆتوردىڭ ۇلتتىق ءتىل مۇمكىندىكتەرىن اشىق كەمسىتۋىنە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن شەكتەگەن ساياساتتى اشكەرەلەۋدىڭ ورنىنا، ءىس جۇزىندە سونى ماقۇلداۋىنا رەنجيمىز. ول قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسى بار ەكەنىن اۋزىنا المايدى، نەگىزگى قولدانۋشىسى بوپ تابىلاتىن ءبىر ۇلت تۇگىل، سونىمەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كۇللى قازاقستاندىقتىڭ قاق جارىلۋىنا مەملەكەتتىك ءتىل بولعاندىقتان دا جول بەرمەيتىن دارەجەدە بولۋعا تيىستىگىنە وي جۇگىرتپەيدى. ونىڭ ورنىنا ۇلتتىق قوزعالىستى عايباتتايدى.  بۇل رەتتە اۆتوردىڭ: «...كوپتەگەن قازىرگى ۇلتشىلدار سوۆەت ۋاقىتىندا اۋزىن اشا المايتىن» دەگەن جالعان تۇجىرىمى دا، «...سوڭعى سوۆەتتىك جىلدار مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى مەنىڭ جاريالانىمدارىمدى ەسكە ءتۇسىرىڭىز،  ءبىزدىڭ بارلىق ۇلتشىل-پاتريوتتار ءۇن شىعارماي تۇرعاندا، مەن رەسەيدەگى جانە قازاقستاننىڭ وزىندەگى شوۆينيستىك جاريالانىمدارعا قارسى جالعىز ءوزىم جازعان ەدىم»، – دەپ، ءوزىن-ءوزى تىم ماردامسي كوككە كوتەرۋى دە قۇلاققا كىرمەيدى. «بىراق  تاۋەلسىزدىكتىڭ بىرنەشە جىلىنان سوڭ، ءوز كوزقاراسىڭدى ءبىلدىرۋ قاۋىپسىز بولعان زامان تۋعاندا، ولار «ويباي!» دەپ ايقايعا باسىپ، ءولى ارىستاندى تەپكىلەي باستادى. سويتە تۇرا، ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءتىرى ۇساق جىرتقىشتار الدىندا تىزەلەرى دىرىلدەپ قويا بەرەدى! ...مىرزالار، ايداھار ءولىپ قالعان!» – دەپ ماسەلەنى تىم قارابايىرلاندىرۋى دا قيسىنسىز. وكىنىشكە قاراي، «ايداھار» ءتىرى، ونىڭ ءولىپ قالماۋىنا مەملەكەتتىك ءتىلدى قايتكەندە دە ءوز تۇعىرىنا قوندىرماۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جۇرگەندەر ءنار بەرىپ تۇر. ال سولاردىڭ قاتارىندا «بارشا سانالى عۇمىرىندا ورىس ءتىلدى» بولعان «جۋرناليستيكا اقساقالى» سەكىلدىلەر تۇرعانىنا وسى سۇحباتتى وقىعاندا انىق كوزىمىز جەتتى. حح عاسىردىڭ باسىندا قازاقتاردىڭ «بەت-الپەتى ەتنوستىق كەيپىن، ءدىنى مۇسىلماندىق قالپىن ساقتاسا دا، جانى، ءدىلى كادىمگى ورىس مۇجىعىنا اينالۋىن جۇزەگە اسىرۋ» جايىنداعى وتارشىلدار تۋ ەتكەن ارماننىڭ ورىندالعانىن ءححى عاسىرداعى تاۋەلسىز ەل ازاماتى پاش ەتىپ وتىرعانىنا كۇمانىمىز قالمادى. دەمەك وسىنداي قانداستارىمىز قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن شىنداپ قالىپتاستىرۋعا قارسى تۇرۋشىلار قاتارىن ارتتىرا تۇسكەن. وندايلارمەن  كۇرەسۋ ورايىندا ءبىز بۇدان 17 جىلداي ىلگەرىدە بىلاي پايىمداعان ەدىك (كەزىندە «ءدىل» گازەتىندە جاريالانعان):

«ءتىل تۋرالى. الماتىداعى ورىس ءتىلدى گازەتتەر بەتتەرىندە ءالسىن-ءالسىن قازاق مۇددەسىنە كەرەعار ماقالالار شىعىپ جاتاتىنى بەلگىلى. سوندايلاردىڭ ءبىرى تاۋەلسىزدىكتىڭ ون جىلدىعىن تويلاۋ قارساڭىندا جارىق كوردى. قاسيەتتى جەلتوقسان ايىندا. ون جىلدىقتان ون كۇن بۇرىن. «ورىس ءتىلىنىڭ جاباعىسى مەن قازاق وركەنيەتىنىڭ ارباسى» (م. سىتنيك. «لوشادكا رۋسسكوگو يازىكا ي تەلەگا كازاحسكوي تسيۆيليزاتسي». «مەگاپوليس»، 5.12.01.) دەگەن تاقىرىپپەن. «عيمارات ازىرگە امان»، «قاۋساعان ۆازا»، «ورىس ءتىلىنسىز باسقارۋ جوق»، «ۇلتارالىق كەلىسىم ورىس ءتىلىنسىز مۇمكىن ەمەس»، «ورىس ءتىلى – يدەولوگيا مەن اقلاقتىڭ نەگىزى رەتىندە»، «مەملەكەتتىك ءتىل – بۇل تىم بايىپتى ماسەلە» دەگەن تاقىرىپشالارمەن. تورەشىل، ارانداتقىش رۋحىمەن. ماڭگۇرتتىكتى، قۇلاقكەستى قۇلدىقتى بەينەلەگەن بەزەندىرمەسىمەن. قىسقاسى، ۇلىورىستىق اسىرە ۇلتشىلدىقتى اسقاقتاتقان، ورىستىڭ بارشامىز سىيلايتىن ۇلى ءتىلىن قازاق ءتىلىن كەمىتە وتىرىپ دارىپتەگەن جۇمىس. سونىمەن، گازەتتىڭ قوس بەتىندە داليىپ جاتقان وسىناۋ ۇلكەن ماقالا مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتىڭ ون جىلدىق مەرەيتويى مەن وتار باسكوتەرۋىنىڭ قاسىرەتتى دە سالتاناتتى ون بەس جىلدىعى اتالىپ جاتقان شاقتا، ياعني ەلگە قاستەرلى ۇعىمداردى ەلەمەۋشىلىكتىڭ كورىنىسى رەتىندە جاريالاندى. مەن سولاي قابىلادىم. مەن – قاتارداعى قازاق ازاماتى.

ماقالاسىندا «قازىرگى قازاقستان ءۇشىن وتە وزەكتى ماسەلە رەتىندە ءتىل پروبلەماسىن» كوتەرگەن اۆتور بىردەن قازاق جانە ورىس تىلدەرىن اسا قاتەرلى بىرىنە ءبىرىن قارسى قويۋ ءتاسىلىن ۇستانعان. ول «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ 4 باستى فۋنكتسياسىن ورىنداۋىنا قاي ءتىل قابىلەتتى؟» دەگەن ساۋالىمەن قازاق «مەملەكەتتىگىنىڭ ءبىرتۇتاس ىرگەتاسىنىڭ ءتورت بۇرىشى جانە تىرەگى» بولىپ تابىلاتىن «1) عىلىم جانە ءبىلىم بەرۋ، 2) زاڭ، 3) ۇلتارالىق كەلىسىم، 4) يدەولوگيا جانە احلاق (مورال) فۋنكتسيالارى» تەك ورىس ءتىلىنىڭ ارقاسىندا قىزمەت اتقارىپ تۇرعانىن دايەكتەمەككە تىرىسادى. قازاق ءتىلىنىڭ فۋنكتسياسى كەلمەسكە كەتكەن كوشپەندى وركەنيەتتىڭ دامۋىمەن تاريحي بايلانىستى بولعان دەيدى وسىناۋ قازاق ءتىلىنىڭ «بىلگىرى».

بەينەلى تۇردە سويلەۋگە دە ماشىققان بۇل «عۇلامانىڭ» ويىنشا، قازاق ءتىلى قۇددى «ەۋروپا وركەنيەتى كەلەر الدىندا ءداۋىر ۇستەلى ۇستىندە تۇرعان كونە ۆازا» سەكىلدى ەكەن. بار بولعانى كەڭەس وكىمەتىنىڭ 70 جىل باسقارعانىندا ۆازانى جاڭا كولەم كەرە ءتۇسىپتى دە، اقىرى سوناۋ قۇندى ەسكەرتكىش جارىلىپ تىنىپتى. ەندى قازاق ءتىلى سول كۇل-تالقانى شىققان ۆازانىڭ جارىقشاقتارى سەكىلدى، عىلىمي ادەبيەتتە شاشىراپ جاتسا كەرەك. قازاقشا ماتىندەگى 10 ءسوزدىڭ تازا قازاكشاسى تەك 5 ءسوز ەكەن. قالعانى ورىس تەرميندەرى كورىنەدى. قازاق ءتىلى – ءماننىڭ قۇلى، قىزمەتشىسى رەتىندە ءار عىلىمعا تەك 50 پايىز عانا قىزمەت كورسەتۋگە قابىلەتتى ەكەن. تۇرمىستاعى قارىم-قاتىناستا 10 قازاق سوزىنە ءۇش ورىس ءسوزى كەلەدى، سەبەبى وعان عىلىمي تەرمينولوگيانىڭ كەرەگى جوق، ال ءتىل كولەمى ورتاشا 1000 ۇلت ءسوزى عانا بولىپ شىقتى. عالامات بىلگىرلىك!

ەندى بۇعان اۆتوردىڭ ەڭ باستاپقى نەگىزى سانسكريت بولعان ورىس ءتىلىنىڭ كونە گرەك، كونە ريم، كونە ەۆرەي جانە ۆيزانتيا تىلدەرى كىرگەن «عىلىمي ەۋروپالىق ءتىل» ەكەنىن دالەلدەگەنىن، سوندىقتان ورىس تىلىنە ءتيىستى مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋ كەرەكتىگىن ۇسىناتىنىن قوسىڭىز. ورىس ءتىلىنىڭ جاباعى تورىسى قازاق وركەنيەتىنىڭ سىقىرلاۋىق ارباسىن قاراڭعى اۋىلداردان ەۋروپالىق قالالارعا الىپ شىعىپتى. الايدا، مىنە، قازاق ۇلتىنىڭ كەيبىر جاقسىلىقتى بىلمەيتىن ادامدارى وزدەرىنىكىن دۇرىس دەپ ەسەپتەيدى، سوندا، تىم بولماسا، وسى جاباعىعا ءمىنىپ الدەبىر ءىلىمنىڭ ءمانىن تۇسىنۋگە دەيىن كوتەرىلە العانىن، ءسويتىپ ءوزىنىڭ ينتەللەكتىن دامىتۋعا جەتكەنىن پارىقتاسا-شى. ارتىنا قاراماي، ورىس ءتىلى جاعىنا تۇكىرەتىن كورىنەدى.

«مەگاپوليس» اۆتورى وسىلاي كۇيىنەدى. ونىڭ ءىلىم ءوتىپ كەتكەن ساناسىنىڭ پايىمداۋىنشا – وركەنيەتتى ەلدە ۇلت ءتىلى تەك ءوز ۇلتى ءۇشىن عانا دەيتىن نەگىزگى دەموكراتيالىق پرينتسيپ جۇمىس ىستەيدى، قازاق ءتىلى قازاقتار ءۇشىن، كورەي ءتىلى – كورەيلەر ءۇشىن، تۇرىك ءتىلى – تۇرىكتەر ءۇشىن، ت.س.س. ال قازاقستان حالقىنىڭ 80 پايىزى بارشاعا ورتاق ورىس تىلىندە سويلەيتىندىكتەن... ار جاعىن ءوزىڭىز بىلە بەرىڭىز. «ۇكىمەت قازاقستان قاۋىمىنىڭ 80 پايىزىن قازاق ءتىلىن جەتىك بىلۋگە ۇيرەتپەكشى، – دەپ قايران قالادى اۆتور، – ال ءتىلدى 10 جىلدا دا ساپالى يگەرە المايسىڭ». ء(تىل تۋرالى العاشقى زاڭنىڭ قابىلدانعانىنا ون جىلدان از-اق استى، بۇل ونى يگەرۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى ءۇشىن دە جەتكىلىكسىز مەرزىم ەكەن عوي!) ورىس ءتىلى 400 جىلدىق قۋاتتى دا قاتتى ەمەنگە تەڭ، ول 100 ۇلت پەن ءتۇرلى تاريحي داۋىرلەردىڭ جيناقتالعان ءتىلى. ودان دا ءبارىڭ ورىس تىلىنە كوش. – بەكەر دەپ كور، تاستاي لوگيكا. ۇلى ورىس ءتىلىن جوققا شىعارامىن دەپ ۇلىپ قالىپ جۇرمە.

«قىرعىزيا پرەزيدەنتى اقاەۆتى ۇلگى رەتىندە كەلتىرۋ ورىندى، – دەيدى «مەگاپوليس» اۆتورى، – ول ورىس ءتىلىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن پارىقتاپ، ءوز حالقىن اعارتۋ مەن يگىلىككە باستاۋدا – قىرعىزيانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى ورىس ءتىلى بولدى». وسى جەردە ەرىكسىز ەسكە سالۋعا تۋرا كەلەدى – قازاقستاندا شىعاتىن «مەگاپوليس» پەن ونىڭ قازاقستاندىق اۆتورى العىس سەزىمىن بىلمەيتىن ارسىزدىق پەن تەگىن بىلمەيتىن يۆانداردىڭ جولىنا ءتۇسىپ وتىر: قازاقيادا مەملەكەتتىك قازاق تىلىمەن قاتار جۇرەتىن رەسمي ءتىلدىڭ كونستيتۋتسيالىق شەكپەنىن ورىس ءتىلى كيىپ العالى قاي زامان! ال وسىناۋ وقىمىستى اۆتور مەن اقىلگوي «مەگاپوليس» ايتسىنشى – مەملەكەتتىك ءتىل مەن رەسمي ءتىلدىڭ قانداي ايىرماشىلىعى بار ەكەن؟ لاتىننىڭ ۇكىمەتتىك، لاۋازىمدىق دەگەن ماعىناداعى «ofis» دەگەن سوزىنەن شىققان، ورىستىكى بولىپ كەتكەن «وفيتسيالنىي»، قازاقشا «رەسمي» دەگەن سوزبەن ايقىندالىپ تۇرعان ءتىل ءىس جۇزىندە ەكى اراسىنا تەڭدىك بەلگىسى قويىلىپ، زاڭدىق تۇرعىدا مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ تۇرعان جوق پا؟ بىراق بۇل قازاقستاندىق «مەگاپوليس» گازەتى مەن ونىڭ قازاقستاندىق اۆتورىنا ازدىق ەتەدى، ولارعا ورىس ءتىلى مىندەتتى تۇردە جالعىز دا دارا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءدال ءوزى بولۋعا ءتيىس. سوندىقتان دا ولار ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن باياعىدا-اق مەملەكەتتىك تۇعىرعا كوتەرىپ قويعان ءوز پرەزيدەنتى  نازارباەۆقا العىس ايتۋدى، ونىڭ ءىسىن باسقالارعا ونەگە ەتۋدى ويىنا دا المايدى. ونىڭ ورنىنا، قازاق ەلباسى ن. نازارباەۆتان ونەگە الىپ، ءوز ەلىندە تاعى ءبىر تىلگە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرگەن قىرعىز ەلباسىن جاڭالىق اشقانداي دارىپتەپ، ءار زامانالىق جاڭالىقتىڭ الدىندا جۇرەتىن نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ وزىنە ۇلگى ەتكىسى كەلەدى.

ماقالاسىنىڭ قورىتىندىسىندا اۆتور «قازاق حالقىنىڭ شوقان ءۋاليحانوۆ، يبراي التىنسارين جانە يبراگيم قۇنانباەۆ سەكىلدى، XIX عاسىردا ورىس مەكتەپتەرىندە وقىعان جانە قازاق حالقىن ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋگە شاقىرعان ۇلى ادامدارىن ەسكە العان ءجون» بولماعىن ايتىپ، مىنانداي سوزدەرمەن: «ۇلى ابايدىڭ: «ورىس ءتىلى – بۇل الەمدىك مادەنيەتكە ەسىك اشاتىن كىلت»، – دەگەن سوزدەرى ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ ءار ادامىنىڭ جۇرەگىنە جەتسىن»، – دەپ ۇران تاستايدى.

سوڭىنان باستايىق. ءيا، ۇلى اباي: «ورىسشا وقۋ كەرەك»، – دەدى. «ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى – دۇنيەنىڭ كىلتى» دەدى. ورىستىڭ «ءتىلىن بىلسەڭ – كوكىرەك-كوزىڭ اشىلادى» دەدى. ورىستىڭ «زالالىنان قاشىق بولۋ» ءۇشىن، «پايداسىنا ورتاق بولۋ» ءۇشىن – «ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك» دەدى. بارىڭدى سالىپ، «بالاڭا ورىستىڭ عىلىمىن ۇيرەت» دەدى. سەبەبى ورىستىڭ «ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى ونىمەن» تەڭ تالاسا الادى، «اسا ارسىزدانا جالىنبايدى» دەدى. ورىستىڭ ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن مەڭگەرسەك – «...ۇلىقسىعان ورىستاردىڭ جۇرتقا بىردەي زاكونى بولماسا، زاكونسىز زورلىعىنا كونبەس ەدىك» دەدى. ياعني وتارشىلداردىڭ وزبىرلىعىنا ولاردىڭ ءوز زاڭىن جەتە ءبىلۋ ارقىلى توتەپ بەرەر ەدىك دەيدى. پاتشا زامانىندا، ۇلى اباي ۋاقىتىندا، ورىستىڭ زاڭ دەگەندەرى قازاققا كەلگەندە تەرتەگە اينالىپ كەتە بەرەتىندىگىنە كۇيىنگەندىكتەن تۋعان وي. سوندىقتان دا ۇلى اباي ورىستىڭ ءتىلىن «قازاققا كۇزەتشى بولايىن دەپ، ءبىز دە ەل بولىپ، جۇرت بىلگەندى ءبىلىپ، حالىق قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قامىن جەيىك دەپ نيەتتەنىپ ۇيرەنۋ كەرەك»، – دەدى. مىنە، ۇلى اباي وسىنى وسيەت ەتكەن. قازىرگى تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە دە بۇل وزەكتى، ءزارۋ ماسەلە. بىراق بۇدان ونى مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك ءتىل ەتۋ كەرەك دەگەن ۇعىم تۋمايدى. ونىڭ مەملەكەتتىك تىلمەن رەسمي تۇردە قاتار قولدانىلعانىنىڭ ءوزى وتارشىلدار تىلىنە دەگەن قۇرمەتتىڭ قۇرمەتى.

ۇلى اباي مىنانى دا ەسكەرتكەن: «وسى كۇندە ورىس عىلىمىن بالاسىنا ۇيرەتكەن جاندار سونىڭ قارۋىمەن تاعى قازاقتى اڭدىسام ەكەن دەيدى». ويتكەنى، وتارلىق ەزگى حالىق قاراڭعىلىعىن قويۋلاتا تۇسكەندىكتەن، ءويتىپ-ءبۇيتىپ، شالا-شارپى ورىسشا ساۋات اشقاندار قازاقتىڭ وزىنە سور بولعان. ورىس وكىمەتىنىڭ ماقساتى دا سول – ورىسشا وقىتقاندارىن وتار قولشوقپارلارى ەتىپ ۇستاۋ بولاتىن. سونى كورگەن ۇلى ابايدىڭ كۇيىگىنە كۇيىك قوسىلدى. اقىرى دۇنيەدەن مەزگىلىنەن بۇرىن ءوتتى. وتارشىل ورىس بيلىگى بۇراتانالارعا ورىس مادەنيەتىن ولاردىڭ كوزىن اشۋ ءۇشىن ەمەس، ورىستاندىرىپ، كادىمگى مۇجىققا اينالدىرۋ ءۇشىن تاسىمالدايتىنىنا كوزى جەتكەن شوقان، ىبىراي سىندى ۇلى ادامدار دا دۇنيەدەن ءتۇڭىلىپ ءوتتى. الايدا قازاقستاندىق «مەگاپوليس» پەن ونىڭ قازاقستاندىق اۆتورى وعان نەگە تەرەڭدەسىن.

وتارشىل ورىس ۇكىمەتىنىڭ ارامزالىقتارىنان بولشەۆيزم بيلىگىنىڭ جادىگويلىگى ەسەپسىز اسىپ ءتۇستى. تۇركىلەر جەرىندەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى ولاردى بيلىككە جولاتپاۋدان باستالدى. ودان، كوشپەندى قازاقتى 1917–1919, 1920–1921 جانە 1931–1933 جىلدارعى گەنوتسيدتەرىمەن ءۇش بىردەي ۇلتتىق اپاتقا ۇشىراتۋمەن جالعاستى. قازاق سوعىس جىلدارى سول كەزگى جالپى سانىنىڭ 20 پايىزىن مايدان دالالارىندا قۇربان ەتتى، ال وداق بويىنشا مۇنداي ورتاشا كورسەتكىش بارلىق حالىقتاردىڭ 10 پايىزدايى ەدى. XX عاسىردىڭ ورتاسىنداعى تىڭ يگەرۋ ناۋقانى – XIX عاسىردىڭ سوڭىنداعى مولشەرىنىڭ جارتىسىنا دا جەتپەي قالعان، بولشەۆيزم قانسىراتقان قازاقتى جاڭا قونىس اۋدارۋشىلار ارالارىندا ودان سايىن تارىداي شاشتى، ءتىلىن دە، ءدىلىن دە جوعالتقىزدى.

پاتشاعا دا، كەڭەسكە دە قازاقتىڭ ءوزىن ەمەس، جەرىن كوركەيتۋ قاجەت بولعان-دى. مۇستافا شوقايدىڭ ءدال باسىپ ايتقانىنداي: «قاشان دا ورىس سولداتىنىڭ سوڭىنان ورىس مۇجىعى ىلەسىپ وتىرادى. باسىپ الىنعان جەردە ورىس بيلىگى ورناعان سوڭ-اق، ءپۇشايمان حالىقتىڭ جەرى تارتىپ الىنا باستالادى. بريتانيا حالىقتار وداعى قۇرىلىمىنداعى باستى فاكتوردىڭ ءبىرى – ەركىن ساۋدا بايلانىسى بولسا، ورىس حالقىنىڭ ادەتى باسقالاردىڭ جەرىن باسىپ الۋمەن قويماي، ونى ورىستىڭ جەرىنە اينالدىرىپ جىبەرۋدى كوزدەيدى. سول سەبەپتى دە وسىنداي جولمەن بىرىكتىرىلگەن مەملەكەت ىشىندە ۇلتتاردىڭ ەرىكتى تۇردەگى تەڭ قۇقىقتى وداعىن قۇرۋعا ەشقانداي ورىن قالمايدى». سوندىقتان دا ءستولىپيننىڭ ۇرانى – قازاق دالاسىن ورىس پەرەسەلەنى كۇشىمەن يگەرۋ، حرۋششەۆتىڭ ۇرانى قازاقتى كوممۋنيزمگە ورىس تىلىمەن اپارۋ بولدى. وسىنداي ەكى جاعدايدا دا قازاقتار وتار قۇلدارى دەڭگەيىندە تۇردى.

تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەندە قازاق نەگىزىنەن، كۇرەسكەر جازۋشى ساپابەك ءاسىپ ءدال ايقىنداعانداي، قازاق رەزەرۆاتسيالارىندا – ءشول جانە شولەيت ايماقتاردا ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. قازاقتىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تاريحي ادىلەتتى قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك ەدى. كەلتىرمەدى. تاۋەلسىزدىك ەلىمىزدى بار سالا بويىنشا وتارسىزداندىرۋدىڭ جوسپارىن جاساپ جۇزەگە اسىرۋ كەرەك ەدى. ىستەلمەدى. سالدارى – قيلى مەگاپوليستەر مەن سىتنيكتەردىڭ اقىلگويسىپ، باسىنۋلارىنىڭ باسىلماۋى.

كەڭەس وكىمەتى ورتالىق ازياداعى ساياسي ومىرگە تارتىلا باستاعان تۇركى حالىقتارىن السىرەتىپ، جەكەلەپ ورىستاندىرۋ ماقساتىمەن، 1924 جىلى مەجەلەۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. سونداعى زىميان ساياسات بولشەكتەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن قايتا ورناتۋدىڭ تاريحي مۇمكىنشىلىگى 1991 جىلى تۋعان. پايدالانبادىق.

كەڭەس وكىمەتى ارالاس-قۇرالاس وتىرعان تۋىس حالىقتاردىڭ ىرگەسىن اجىراتىپ، دەربەستەندىردى. قازاق رەسپۋبليكاسىن ورتالىق ازياداعى وزگە رەسپۋبليكالارمەن ەكونوميكالىق تۇرعىدا قاۋىمداسۋعا دا جولاتپادى، رەسەي رەسپۋبليكاسىنىڭ باۋىرىنان شىعارمادى. رەسەي رەسپۋبليكاسىنىڭ باۋىرىنداعى قازاق وتىز ەكىنشى جىلى شىبىنشا قىرىلدى. ال رەسەي رەسپۋبليكاسىنىڭ باۋىرىندا قالۋدان دا باسقا جول، وعان تاريحي بالاما سول شاقتا، 1924 جىلعى مەجەلەۋ ۇستىندە ۇسىنىلعان-دى. ورتا ازيا فەدەراتسياسىن قۇرۋ تۋرالى سۇلتانبەك قوجانوۆ كوتەرگەن تاريحي ماسەلە. ءۇش سلاۆيان رەسپۋبليكاسى دوستاستىق قۇرىپ، كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇلاعانىن پاش ەتكەن بەتتە، سول يدەياعا قايتا ورالۋ پارىز ەدى. ون جىلدىقتى تويلاۋ كۇندەرى رەسمي ءمالىم بولعانىنداي، سوناۋ پارىزدى ومىرگە ەنگىزۋ نيەتى بوي كورسەتتى دە. 1924 جىلى ۇلتشىلدىق سەزىمىن ورتالىق ادەيىلەپ قىتىقتاپ جىبەرگەن وزبەك پەن تۇرىكمەن وزدەرىنەن قازاقتى وقشاۋلاۋ جاعىندا بولعان ەدى. تار ۇلتشىلدىققا ۇرىنعان. 1991 جىلى سول ەكەۋى بارشا ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ بىرىگۋىن قولدادى. ۇلتتىق مەملەكەتتەرىنىڭ ورتاق مۇڭىن ۇققاندىقتان سولاي ەتتى. بىراق وعان ەندى قازاق قارسى بولدى.

وتە وكىنىشتى. مەن وسى ورايدا ءوز پرەزيدەنتىمە قاتتى وكپەلەيمىن. ونىڭ ورتالىق ازيا فەدەراتسياسىن ياكي كونفەدەراتسياسىن قۇرۋدان قاشقانى اتتەگەن-اي دەگىزىپ، وتە-موتە قىنجىلتادى. تۇركىلەر جەرىندە ۇيىسپاق دوستاستىقتى سلاۆيان دوستاستىعىنا قارسى قويۋشىلىق ساناتىندا كورۋى ۇلكەن قاتەلىك بولعان. مەن بۇعان سەنىمدىمىن. كەرىسىنشە، بۇل بۇرىنعى مەتروپوليامەن تەرەزە تەڭەلتۋ جولى ەدى. ورتالىق ازياداعى جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر بىرىگىپ ەۋروپاداعى سلاۆيان مەملەكەتتەرىمەن تەڭ دارەجەدە قارىم-قاتىناس جاساۋ جولىن ۇستانسا – قايتا، قازىرگى كەيبىر داعدارىستاردىڭ الدىن الىپ، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسۋى ىقتيمال ەدى. امال نە، بولار ءىس بولدى. تەك سونداعى تىم اسىعىس تۇجىرىمدى پارىقتاپ، دۇرىس جولدى ىزدەستىرىپ كورۋگە ءالى دە مۇمكىندىك بارىن مەدەت ەتەسىڭ.

«كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ پويىزى توقتاۋعا اينالدى، ال جاڭا يدەولوگيا مەن ۇلتارالىق ساياسات ءالى جاسالعان جوق. ال ءبىزدىڭ ادەمى كابينەتتەرگە يە بولىپ العان ساياساتتانۋشىلارىمىز ءتۇرلى ساياساتكەرلەردىڭ قادامدارىن تالقىعا سالۋمەن الەك. ولارعا وزدەرىنىڭ تىكەلەي ىستەرىمەن شۇعىلدانۋ كەرەك-اق – جاس مەملەكەتتىڭ جاڭا يدەولوگياسى مەن مەن ۇلتارالىق ساياساتىن جاساپ، ءوز كونتسەپتسياسىن ومىرگە بەلسەندى تۇردە ەنگىزۋ كەرەك»، – دەيدى «مەگاپوليستىڭ» اۆتورى. وتە ورىندى ۇسىنىس. مەن مۇنى قولدايمىن. بىراق بۇل ۇسىنىستىڭ ورىندالار باعىتىن «مەگاپوليس» اۆتورى ماقالاسىنىڭ ۇزىنا بويىندا نۇسقاعانداي ۇشقارى باعىتتا ەمەس، تاريحي ساباقتاردى ەسكەرە وتىرىپ، تاريحي ادىلەتتىلىك تۇعىرىندا جاساۋ ءلازىم.

«كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ پويىزى» قارقىنداپ العا تارتىپ بارا جاتقان زاماندا ءتىل ماسەلەسى «شەشىلىپ» قويعان-دى: كوممۋنيزمگە بارشاعا ورتاق ورىس تىلىمەن بارۋ قاجەت، سول ءۇشىن قازاقتاردىڭ مەكتەپتەرى تىڭ يگەرۋ جىلدارى جاپپاي جابىلىپ، ەڭ ۇلكەن پارتيالىق-مەملەكەتتىك گازەتتىڭ ءوزى اۋدارما ۇنپاراق تۇرىندە عانا ءومىر سۇرۋگە بەيىل بولىپ قالعان. وعان ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ قالاي قارسىلىق كورسەتكەنىن تۇگەلدەپ تاريحقا تەرەڭدەمەي-اق، ءوز باسىم كۋا كەيبىر جايتتەردى عانا ايتايىن.

60-جج. اياق شاعىندا الماتىدا ۇلت مەكتەبىنە ودان ءارى دە شەكتەۋ سالا تۇسەتىن ديسسەرتاتسيا قورعالدى. اكادەميك-جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءوزى قارسى ءسوز سويلەگەن، بىراق ءبارىبىر قورعالعان، قورعالعانى سول – ديسسەرتانت لاۋازىمدى ادام بولعاندىقتان، ونىڭ ومىرگە ونسىز دا ەنگىزۋلى قاعيدالارى ودان سايىن زاڭداستىرىلا تۇسكەن. مەن سول ديسسەرتاتسيانى سىناپ، تالداۋ-ماقالا جازعان ەدىم. (شيرەك عاسىردان كەيىن ءبىر-اق جارىق كوردى). 70-جج. ورتاسىندا «قازاقستان پيونەرى» گازەتىندە پىكىرسايىس ۇيىمداستىرىپ، ءتىل پروبلەماسىنا جاس ۇلانداردىڭ وزدەرىن قاتىستىردىم. سودان «يدەيالىق تازالىق» ءۇشىن كۇرەسەتىن قىراعى كوزدەر قىرىنا ىلىكتىم، بىراق ءوز ءىسىمنىڭ دۇرىستىعىنا سەنىمدى بولاتىنمىن. سەبەبى ءىس-ارەكەتتەرىم ماركستىك-لەنيندىك ءىلىم دەپ اتالاتىن تەوريالىق ءبىلىم شەڭبەرىندە جاسالعان-تىن. 70-جج. سوڭىندا، ورتالىق كوميتەتتە ىستەيتىن يگور رومانوۆتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا، تەلەديدار باعدارلاماسىنا شولۋ جاسادىم. قازاق حابارلارىنىڭ بەرىلۋ ۋاقىتى مەن تاقىرىپ اۋقىمىنىڭ تارلىعىن، اسىرەسە بالالارعا ارنالعان باعدارلامالاردىڭ جۇتاڭدىعىن، ورتالىق حابارىنىڭ مولدىعىن ەسكەرىپ، مۋلتفيلمدەردى قازاقشاعا اۋدارىپ بەرۋ قاجەتتىگىن ايتتىم. ول ءۇنسىز تىڭداپ، جازباشا تالداۋىمدى الىپ قالدى. ەكىنشى قايتىپ ماعان شولۋ جاساۋدى تاپسىرعان جوق. 1986 جىلعى 25 جەلتوقساندا جوعارعى كەڭەس تورالقاسى اپپاراتىنداعى پارتيا جينالىسىندا 17–18 جەلتوقسان وقيعالارى جايىندا سىني تۇرعىدا سويلەگەنىم ءۇشىن تاياق جەپ جۇرگەن كۇندەرىمدە يگورگە باردىم، ءسوزىمنىڭ ءماتىنىن وقىتتىم. ول تۇسىنۋشىلىك كورسەتىپ، مەنىڭ وي-پىكىرىمنىڭ دۇرىستىعىنا سەنىمدىلىگىمدى ارتتىرا ءتۇستى. (اقىلدى جىگىت، سوندىقتان دا پرەزيدەنتتىڭ قاسىنداعى ماڭىزدى قىزمەتتەردە ءجۇر). سوندا ءتىل جايىندا بىلاي دەگەن ەدىم: «وسى كۇندەر وقيعالارى، شىنتۋايتىندا، بىرىنە-ءبىرى مۇلدە قاراما-قارسى تۇسىنىكتەردى – ينتەرناتسيوناليزم مەن ءشوۆينيزمدى، پاتريوتيزم مەن كوسموپوليتيزمدى قاتارداعى ادامداردىڭ ءبارى بىردەي اجىراتا المايتىنىن كورسەتتى، ولار ۇلتتىلىق دەگەن تۇسىنىكتى دە ۇلتشىلدىقتان ايىرا المايدى. كوپشىلىكتىڭ ساناسىندا – بۇلاردىڭ اراسىنا ءجاي عانا تەڭدىك بەلگىسى قويىلا سالعان. ...دەگەنمەن، ويلاسۋ ءۇشىن ءبىر دەرەك كەلتىرەيىن. حالىققا ءبىلىم بەرۋ ورگاندارىنىڭ شالالىقتارىنا قاتىستى. ەشكىمگە قۇپيا ەمەس، ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەردە قازاق ءتىلى فورمالدى تۇردە، فاكۋلتاتيۆتى، نەگىزىنەن قازاق بالالارى ءۇشىن عانا وقىتىلادى باسقالاردىڭ اتا-انالارى، ءتىپتى مۇعالىمدەردىڭ وزدەرى دە – كەرەكسىز ءتىلدى تىقپاشتاپ بالانىڭ باسىن قاتىرۋدىڭ كەرەگى نە دەپ ەسەپتەيدى. وسىنداي تىرلىكپەن ءبىز جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىلىنە، مادەنيەتىنە دەگەن قۇرمەتتى بالالار بويىنا دارىتۋعا قارسى تۇرامىز، ياعني ءىس جۇزىندە پارتيا ساياساتىنىڭ ينتەرناتسيوناليستىك ەرەجەلەرىنە قايشى كەلەمىز».

مىنە، «كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ پويىزىنداعى» احۋال وسىنداي بولاتىن. ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگى قولدان ورنىقتىرىلىپ جاتاتىن. سول ۇستەمدىك ءالى قاز-قالپىندا. تەك ەندى مەگاپوليستەر مەن سىتنيكتەردىن قولامتاداعى شوقتى ۇرلەپ، سونە باستاعان وتقا ماي قۇيىپ وتىرۋىمەن ءالسىن-ءالسىن لاۋ ەتە ءتۇسىپ، ءتۇرلى سيپاتتا جانىپ جاتادى. ال ماسەلەنى سيپاقتاتپاي، توتەسىنەن قويعاندا – ءتىل ماسەلەسىندەگى ورىنسىز داۋ-دامايدى دوعارىپ، تاريحي تۇرعىدا ءادىل ءىستى مويىنداۋ ءجون، ءسويتىپ، ورىس-قازاعى بىرىگىپ، مىنالار سەكىلدى ويلارمەن نوبايلاناتىن قاراپايىم شارالاردى قابىلداۋ ءام جۇزەگە اسىرۋ كەرەك-اق:

1. ورىستىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن قازاق الدەقاشان مويىنداعان، ونى كەرى سەرىپپەك ەمەس، پايدالانا بەرمەك. قازاق تەك ونى سانانى وتارلاۋشىلىقتى جالعاستىرا تۇسۋگە قولدانۋ پيعىلىنا قارسى;

2. قازاقتىڭ ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ءتان الۋ قاجەت، ونى جوققا شىعارۋعا تىرىسۋ – قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىنىڭ تامىرىنا بالتا شابۋشىلىق رەتىندە باعالانۋعا ءتيىس;

3. مەملەكەتتىك ءتىل ءبىرىنشى كەزەكتە جانە شۇعىل تۇردە مەملەكەتتىك قىزمەت ورگاندارىندا قولدانىلۋعا ءتيىس. 20-جىلدارى ورىسشانىڭ ءيسى مۇرنىنا بارمايتىن قازاق اۋىلدارىنا نۇسقاۋلار مەن جارلىق، قاۋلىلار تەك ورىسشا تۇسەتىن، بىرتىندەپ قازاق سونى شالا-شارپى دا بولسا ۇعاتىن، ورىندايتىن، قاتەسى كوپ بولسا دا ورىسشا اقپارات بەرەتىن دارەجەگە جەتتى. لەنيننىڭ ورىس ءتىلىن مۇقتاجدىق ۇيرەتەدى دەگەنى راس بولدى. قازىر زامان بولەك، مۇقتاجدىق بولسا – كازاقشا ساۋاتسىز شەنەۋنىكتەرىڭىز قازاقشانى 20-جىلدارداعى ورىسشاعا ساۋاتسىز قازاقتىڭ ورىسشا ۇيرەنگەنىنەن الدەقايدا جىلدام ۇيرەنىپ الادى. ال اۋەلى قازاقتىڭ ءوزى قازاقشا سويلەسىن دەگەن جالپاقشەشەيلىك ۋاعىزبەن ءجۇرىپ، كۇندەردە ءبىر كۇن مەگاپوليستەر مەن سىتنيكتەردىڭ پيعىلىنا تۇتقىندالعانىمىزدى ءبىر-اق بىلەتىن بولامىز;

1. قارجى-قاراجات سالاسى قازاقىلانۋ قاجەت. بۇل – جۇزەگە اسۋى وڭاي، ءارى ءوتىمدى شارا. ونى جازۋشى ادام مەكەباەۆ ءباسپاسوز بەتىندە جەرىنە جەتكىزە دالەلدەگەن بولاتىن;

2. ارينە، ىلەسپە تارجىمەنى، جالپى قازاقشا-ورىسشا، ورىسشا-قازاقشا اۋدارمانى جولعا قويۋ جەدەل قولعا الىنىپ، قوعامدىق-ساياسي تىرشىلىكتىڭ بار سالاسىنا ەنگىزىلۋگە ءتيىس. وعان ۇكىمەت كوك تيىن شىعارماۋعا بولادى، تەك ىقىلاسىن، ءتيىستى پارمەنىن جاريا ەتسىن، ۇلگى كورسەتسىن. قالتالىلار سونى قاجەت قاراجاتپەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇددەلى بولۋعا ءتيىس. ال بايلاردىڭ سول بورىشىن تۇيسىنۋىنە بىردەن-ءبىر سەبەپ بولاتىن تىتىرەنتكىش قۇرال – بيلىك بۋىندارىنىڭ باتىل تۇردە مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋگە كىرىسۋى ەكەنىن ۇمىتۋعا بولمايدى. سىرعاقتاتپاي، الداۋسىراتپاي، وسىنى قاتاڭ تالاپ ەتۋ كەرەك. بۇعان ۇكىمەت جاۋاپتى;

3. قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسىنىڭ تارلىعى مەن قوعامدىق-ساياسي فۋنكتسياسىنىڭ تومەندىگىنە جاناما تۇردە بولسا دا وزدەرىنىڭ دە كىنالى ەكەندىكتەرىن مەگاپوليستەر مەن سىتنيكتەر ۇعىنۋعا ءتيىس. بۇل ورايدا دا بيلىكتەگى دەموكراتيالىق وكىمەتتىڭ ورىندالماعان بورىشى بار: تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى ءىزاشار ۇكىمەتتىڭ «كەڭەستىك يدەولوگيا پويىزىنا» جارامساقتانىپ ۇستەمە-وتىن سالىپ وتىرعانى ءۇشىن، كەڭەستىك-پارتيالىق وتارلاۋشىلىققا سەپتەسكەنى ءۇشىن وپىنۋ كەرەك، قازاقستاندىق حالىقتان شىن نيەتىمەن كەشىرىم سۇراۋ كەرەك، ءسويتىپ، بارشانىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن تاريحي ءادىل جول مۇراتىنا ەڭبەك ەتۋگە مەگاپوليستەر مەن سىتنيكتەر ىسپەتتەس ءدىلمار بىتكەندى باعىتتاۋ كەرەك.

الماتىدا جارىق كورگەن زالالدى ماقالاعا وراي قاتارداعى قازاق ازاماتى وسىنداي وي تۇيەدى. 18 جەلتوقسان 2001 ج.» (تالتۇسكە دەيىن. پۋبليتسيستيكالىق حرونيكا. – الماتى: «ماريا»، 2005. – 221–227-بب.).

وسى ماقالا العاش جاريالانعالى بەرى ون جەتىنشى جىل بوپ قالعانمەن، وندا نىساناعا الىنعاندار قاتارىنا ءوز قانداستارىمىزدىڭ دا قوسىلۋىنا بايلانىستى، وزەكتىلىگى بۇگىن دە ارتا تۇسكەن ءتارىزدى. سول سەبەپتى ونى وقىرماندار نازارىنا قايتا ۇسىنعان ءجون كورىندى. ءارى (تىلگە تيەك بولعان «جۋرناليستيكا اقساقالىنىڭ» سۇحباتى كوپ نارسەنىڭ بەتىن اشىپ تۇرعاندىقتان، مۇنى ايتپاۋىمىزعا بولمايدى) ورىسشا ءبىلىم العان، ورىس ءتىلىنىڭ ءتۇبىن تۇسىرەتىن ازاماتتارىمىز قازاق مۇددەسىن باسقالاردان الدەقايدا ارتىعىراق جانە تابىستى تۇردە قورعاۋعا ءتيىس دەپ ويلايتىن ەدىك، بۇل ءۇمىتىمىز اقتالمايتىن سەكىلدى. سىرت ەلگە تانىلعان شىعارماشىلىق جەتىستىكتەرىن باعالاپ، ماقتانىش تۇتاتىن كەيبىر ءورىستىلدى قازاقتارىمىز، وكىنىشكە قاراي، قازاق مۇددەسىن قورعاۋدىڭ ورنىنا، سول جولدا كۇرەسىپ جۇرگەندەردى اشىق كەمسىتىپ، ورىس قاۋىمى كوزىندە قورلاپ ءجۇر دەۋگە دە بولادى. وسى ورايدا قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ رەنىشىن تۋعىزعان بىرەر مىسالدى ەسكە العان ءجون سياقتى. ماسەلەن، ەسىمى ەلگە كەڭ تانىمال ويشىل تۇلعا ۇلتتىق مۇددەنى ايرىقشا كوتەرەتىندىكتەرىنەن «وزىقتار» تاراپىنان «ۇلت پاتريوتتارى» («ناتسپاتريوتى») دەگەن ايدار تاعىلعان، ءاردايىم ۇلت ماسەلەسىن كۇيتتەيتىن ازاماتتاردى ورىس ءتىلدى وقىرماندار اراسىندا كوپ وقىلاتىن ءبىر گازەت بەتىندە ايگىلى جازۋشى رەديارد كيپلينگتىڭ شىعارماشىلىق قيالىنان تۋعان مايمىل تەكتەس توبىر اتىمەن «باندەرلوگتەر» دەپ تاڭبالاپ جىبەرىپتى. سول گازەتتىڭ كەلەسى ءبىر سانىندا كينوتۋىندىسىندا ۇلتتىق ءبىتىمدى ەلەمەۋىمەن اتى شىققان تاعى ءبىر تانىمال قايراتكەر: «و نە دەگەنىڭىز، پالەنشە تۇگەنشەەۆيچ، ولار ساسىق ءيسى مۇڭكىگەن اۆسترالوپيتەكتەردىڭ ناق ءوزى عوي»، – دەپ ءىلىپ اكەتسە كەرەك. ياعني، ەلىمىزدەگى «ورىس الەمىنىڭ» تۋ ۇستاۋشىسى بولۋدان تايىنبايتىن بۇل شىعارماشى ءۇشىن قازاق مۇددەسىن قورعايتىن پاتريوت بار بولعانى اتام زاماندا ءومىر سۇرگەن، تىك جۇرە الاتىن قابىلەتكە عانا يە جوعارعى  پريمات، ياعني مايمىل مەن العاشقى ادام تەكتەس ءسۇت قورەكتى جانۋار عانا.  وسى ەكى شىعارماشىلدىڭ قازاق وتانشىلدارىنا بەرگەن باعاسىن بۇلاردىڭ دا، سان مىڭداعان قازاق وقىرماندارىنىڭ دا سۇيىكتى قالامگەرى ساناتىنداعى، الدەقاشان الەم ازاماتى بوپ كەتكەن بەلگىلى قايراتكەر  قولداپ، ماسەلەنى «ۇلت پاتريوتتارى – اقىماقتار» دەپ قىسقا قايىرۋ ارقىلى، قازاقتاردى تۇقىرتا قوشتاپ جاتتى. (مۇمكىن ولار ۇلت پاتريوتتارى حاقىنداعى وسى كەلەڭسىز وي-پىكىرلەرىن ەندىگى وزگەرتكەن دە  شىعار، اتتارىن اتاماي-اق قويايىق). قوعام بەلسەندىلەرى ەلىمىزگە بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ۇلتتىق وتانشىلدارعا بايلانىستى ايتقان وسىنداي جاعىمسىز ويلارىنا وراي، ساياسي مادەنيەت دەڭگەيىن كوتەرۋ ماسەلەسىن قوزعادى. بىراق بۇلاردىڭ ءاردايىم مادەنيەتتى بولىپ كورىنەتىنىنە، ساياسي مادەنيەت جايىندا سويلەسە، وزدەرىن ەمەس، «ناتسپاتتاردى» كىنالاۋدا الدىنا جان سالمايتىنىنا شاك كەلتىرە المايسىڭ، ونىڭ ۇستىنە،  ىس جۇزىندە جاريا ەتكەن باعالارىندا قالا بەرەتىنىنە «داتتاعى» اتالمىش جاريالانىم كەپىل بولىپ تۇر. ماسەلە – ولاردىڭ دا، سولار سەكىلدى باسقالاردىڭ دا نيەتىن دۇرىستاۋىنا ىقپال ەتۋ قاجەتتىگىندە. بۇل رەتتە اركىمنىڭ ءوزىن-ءوزى تاريحپەن تاربيەلەۋىنىڭ، اركىمدى قازاقتىڭ قاسىرەتتى تاريحى ارقىلى تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى زور بولماعىن ەستە تۇتۋ ءلازىم. ەگەر الگى  ازاماتتار تاريحي ادىلەتتىلىك جاعىندا بولسا، وندا ولار ورىس يمپەرياسىنىڭ وتارىنداعى ەل-جۇرتتى ورىستاندىرۋدى ماقسات ەتكەن شارالارىن ايىپتاۋى ءتيىس. وزدەرىنىڭ سونداي سولاقاي، جىمىسقى، وزبىر ساياسات قۇربانى ەكەندىكتەرىن مويىنداپ، وپىنۋى ءلازىم، تيىسىنشە، ۇلتتىق تامىرىنا ورالۋعا، ۇلت ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسىن بەكەمدەۋگە شىن مانىندە ۇمتىلۋى كەرەك. ازىرگە ونداي تالپىنىس ولاردان دا، سولار سەكىلدى ەل قۇرمەتتەيتىن بيىككە باسقا جولمەن جەتكەندەردەن دە اسا بايقالماي وتىر.

تاۋەلسىزدىككە شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت وتكەندە عانا جوعارى بيلىكتەن ەل اڭساعان ءسوز شىققانى ءمالىم. ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋى جايىندا تاپسىرما بەرىلىپ، ناقتى ءىس باستالدى. وسى شاقتا پارلامەنتتە «ەشكىمنەن سەسكەنبەيتىن» بىرەۋدىڭ، بيىك تىلەككە قاساقانا، «وزىنە قولايلى تىلدە» سويلەگەنىن، ويتكەنى «ورىس تىلىنە تىيىم سالىنباعانىن، وندايدىڭ ەشقاشان بولمايتىنىنا» سەنەتىنىن ايتىپ، ماڭىزدى باستامانى ءىس جۇزىندە قارابايىرلاندىرىپ، جايباراقات جاريا ەتكەنىن رەنىشپەن ەسكە الۋعا تۋرا كەلەدى. بەلگىلى سەبەپتەرمەن ءوزىن تىم ەركىن ۇستايتىن ەركە جاننىڭ ۇستانىمى مۇنداي بولۋى وتە وكىنىشتى. تامىردان بەزگەن ايانىشتى جاعدايدى ماقتانىش ەتۋ، مۇمكىن، توبىر وكىلىنە زاماناۋي وركەنيەتكە جەتكەندىك بولىپ كورىنەر، بىراق مەملەكەت قايراتكەرىنە جاراسپايدى، وعان مۇنداي جاعدايدىڭ شىن سەبەبىن  ءبىلىپ، ۇلت مۇددەسىن پارىقتاي ءبىلۋ شارت. شىنتۋايتىندا، ەتنيكالىق بەت-پىشىنىنەن باسقاسىنىڭ ءبارى، ءتىلى، ءدىلى وتارشىلدار ۇسىنعان ستاندارتقا ساي وزگەرگەنىن قوش كورەتىن، سوندىقتان دا ءوز انا ءتىلىنىڭ ەمەس، وزگە ءتىلدىڭ تۋىن كوتەرۋشى بولىپ جۇرگەندەرمەن قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرامىن دەۋ ورىندالماس قيال عانا بولماق. سوندىقتان دا جاس ۇرپاقتى، ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن ۇلتتىق داستۇرلەرمەن، ۇلت تاريحىمەن تاربيەلەۋ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەۋگە ءتيىس.  ولار – مەملەكەتىمىزدىڭ تىرەگى.  مەملەكەت دەگەنىمىز – بەلگىلى ءبىر اۋماقتا  قوعامنىڭ بىرتۇتاستىعىن ساقتاپ، قورعاۋدى باستى مۇددەسى دەپ بىلەتىن، باسقارۋ جانە ماجبۇرلەۋ جۇيەسى، قۇقىقتىق ءتارتىبى بار وكىمەتتىك ۇيىم. وسى وكىمەتتىك ۇيىم قازاق حالقىنىڭ تاريحي عۇمىرىن جاندانتا بەرەدى دەپ سەنەمىز. ۇلى دالادا جاڭعىرىپ، ورناعان، ماڭگىلىككە بەتتەگەن قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىن باياندى ەتۋگە بارشامىز مۇددەلىمىز. ول ءۇشىن «جۋرناليستيكا اقساقالىنىڭ»: ۇلت پاتريوتتارى «رەسەيگە ەرەگىسكەندە، ورىس تىلىنەن باس تارتۋدى، ءبىلىم الماۋدى، نادان بولۋدى، بىراق ءور بولۋدى ۇسىنۋدا» دەپ شوشىنا، شوشىندىرا ايتقان دورەكى بۇرمالاۋىنىڭ جەتەگىندە كەتپەي،  مەملەكەتىمىزدە ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءوز مارتەبەسىنە ساي جۇمىس ىستەۋىنە كۇش سالۋىمىز كەرەك. ات اربانىڭ ارتىنا تىركەلمەي، الدىنا جەگىلۋگە ءتيىس. سوندا عانا بار ماسەلەدە وڭ سيپاتتى ىلگەرىلەۋ جۇزەگە اسادى.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz