قولىما قايدان تۇسكەنى ەسىمدە جوق، جاقىندا كىتاپ سورەمنەن «اينالاڭدى نۇرلاندىر» دەگەن كىتاپقا كوزىم ءتۇستى. الىپ قاراسام، اۆتورى عالىم مۇتانوۆ دەگەن ازامات ەكەن. ەسىمە تۇسە كەتتى. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە اۆتورىن جەر-كوككە سيعىزباي ماقتاپ، بىرەۋدىڭ ءبىر توپ ولەڭدەرىن بەرگەن ەدى. ماقتاعانى بىلاي تۇرسىن، گازەتتىڭ ايتۋىنشا، قالىڭ  وقىرمان قاۋىم عالىم مۇتانوۆتىڭ  جاۋھار جىرلارىنا شولدەپ، ابدەن اڭقاسى كەۋىپ قاتالاپ جۇرگەن ادامداي ىزدەپ، ونىڭ ولەڭدەرىن جاريالاۋدى ءوتىنىپ حات تا جازىپ جاتىر ەكەن-مىس.

اپىر-اي، بۇل مىنا گازەتتەگىلەر ايتقانداي، كەرەمەت اقىن بولسا، نەعىپ كورىنبەي جۇرگەن دەپ ءارى قاراي وقىپ كەپ قالسام... قۇداي باسىڭىزعا سالا كورمەسىن، شىنىمدى ايتسام، مىنانى ولەڭ دەپ جازىپ، ونى گازەتكە ۇسىنىپ وتىرعان ادام... بىلاي ەندى.. دەنساۋلىعى قالاي ءوزى دەگەندەي سىلەيىپ تۇردىم دا قالدىم. اپىر-اۋ، جاقسى ولەڭ، ورتاقول ولەڭ (كەيبىرەۋلەر ورتاقول مەن ورتاڭقولدى شاتىستىرىپ ءجۇر), ناشار ولەڭ دەگەن بولاتىن ەدى. مىناۋ سونىڭ ەشقايسىسىنا جۋىقتاتۋ مۇمكىن ەمەس، ءتىپتى، ولەڭ دەۋگە كەلمەيتىن بىرنارسە عوي، مىنا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە نە بولعان دەپ سول كەزدەگى باس رەداكتور جۇماباي شاشتايۇلىنا تەلەفون شالسام، المايدى. وسى جەردە ۇيرەنشىكتى شىدامسىزدىعىمنىڭ پايداسى ءتيىپ، بىرگە وقىعان دوسىما قوڭىراۋ شالىپ  "مىنا ولەڭشى عالىم مۇتانوۆ دەگەن كىم؟" دەسەم: "كازگۋ-ءدىڭ رەكتورى عوي" ،– دەيدى. ءارى قاراي قانداي ايانىشتى كۇيگە تۇسكەنىمدى بايانداماي-اق قويايىن. ال سول كەزدەگى نۇرلان ورازالين باسقاراتىن جازۋشىلار وداعىنىڭ ورگانى «قازاق ادەبيەتىندەگىلەر» جۇرت سۇراپ وتىر دەگەن سياقتى وراشولاق وتىرىكتى قوسىپ، وسى تەكتەس ولەڭدەردى جاريالايتىنداي نە باسىنا كۇن تۋدى دەيمىن تاعى دا. ال ونىڭ مىنا «اينالاڭدى نۇرلاندىرىن» حالىقارالىق اباي كلۋبى شىعارىپتى. ونىڭ العىسوزىن جازعان روللان سەيسەنباەۆ. «عالىمنىڭ ولەڭدەرىنىڭ اقىل كوزى ابايدان باستاۋ العان». سونىمەن بىرگە ماتەماتيكالىق دالدىلىك (دالدىك شىعار؟-م.ك.), از سوزگە كوپ وي سىيدىرۋ شىعىس عۇلامالارىنىڭ عالىمعا (مۇتانوۆقا!-م.ك.) تاپسىرعان اماناتىنداي بولىپ كورىنەدى»،–دەپتى. ەندى سول "اقىل كوزى ابايدان باستاۋ العان" ولەڭدەردىڭ بىرەۋىنە كوز سالىڭىز:

ومىردەن تولىق،

قابىلداۋ ءۇشىن

بىلۋگە ونىڭ

بۇگە-شىگەسىن

ار-وجداننان ءوربۋ الادى

قانشالىقتى سەن

سەزىنەسىڭ

قورشاعان الەم،

تىنىسىن؟

بايلانىستى سوعان

شىعىسىڭ مەن كىرىسىڭ

كۇندەلىكتى ءجۇرىسىڭ،

تىرلىگىڭ مەن

بار ءىسىڭ!

مىنە، ەلىمىزدەگى ەڭ ىرگەلى وقۋ ورنىنىڭ ءبىرى – قازۇۋ-ءىڭ رەكتورى ع.مۇتانوۆتىڭ  «ابايدان باستاۋ العان اقىل-كوزىنىڭ» جەتكەن جەرى وسى! بۇل نە، پوەزيا ما؟ الدە، «شىعىسىڭ»، «كىرىسىڭ» نەگە بايلانىستى ەكەنى تۋرالى بۋحگالتەرلىك زەرتتەۋ مە؟ پوەزيانىڭ ۇيقاس، ىرعاق، بۋىن، كوركەمدىك سياقتى قاراپايىم تالاپتارىنان بەيحابار ادامنىڭ بالدىر-باتپاعىمەن پوەزيانى بۇلايشا بىلعانىشقا اينالدىرعان دۇنيەسىن كىتاپ قىپ باستىرۋمەن قويماي ونى ابايدىڭ، شىعىس عۇلامالارىنىڭ دانالىعىمەن سالىستىرۋ ادامنىڭ ويىنا كەلە بەرمەيتىن سوراقىلىق ەمەس پە؟ «اقىل كوزى ابايدان باستاۋ العان» ادامعا نە تۇرادى، ول ەندى ءبىر «ولەڭىندە» «پوەزياداعى بۋحگالتەريامەن» اينالىسۋدى قويا سالىپ،

ءدۇنيادان وتكەندە سۇرار مولدا

مارقۇمنىڭ قارىزى بار ما؟

بولسا ادامنىڭ قارىزى ەگەر،

ونى جاقىن تۋىسى وتەر,-دەپ ولگەن ادامنىڭ جانازاسىن وتكىزۋ ماسەلەسىنە كىرىسىپ كەتەدى دە دەرەۋ:

اسپان استى، جەر ءۇستى،

اراسىندا ءبىزدىڭ مەكەن

جىبەرمەيدى جەردىڭ كۇشى،

شىعۋعا بۇل كەڭىستىكتەن, - دەپ ەندى اتىنىڭ باسىن فيزيكا عىلىمىنا بۇرىپ ونىڭ اتاقتى، تارتىلىس زاڭىنا ءسال ايالداما جاساپ سوسىن

ءومىر ءوتىپ مەزگىل جەتسە

كەتەرسىڭ وسى ءدۇنيادان, - دەيدى.

نە دەگەن عۇلامالىق فيلوسوفيا. ەگەر كازۇۋ-ءنىڭ رەكتورى وسىلاي دەپ ەسكەرتپەسە، ءومىر وتكەننەن كەيىن ياعني، ولگەننەن كەيىن وسى دۇنيەدەن كەتەتىنىڭدى بىلەر مە ەدىڭ، قۇرمەتتى وقىرمان! الدە ادام بالاسىنىڭ ماڭگى ءومىر سۇرمەيتىنىن، ءبارىمىزدىڭ ءبىر كۇنى ولەتىنىمىزدى عالىم مۇتانوۆ مەن ايتپاسام، ولەڭسۇيەر قاۋىم بىلمەۋى دە مۇمكىن دەپ ويلادى ما ەكەن؟ ال ونىڭ «ۇلت دامۋىنىڭ فورمۋلاسى» دەگەنىن وقىعاندا ۇلت تۋرالى نە ايتقىسى كەلىپ وتىرعانىن دا تۇسىنبەك تۇگىل ونىڭ نە ايتقىسى كەپ وتىرعانىن دا ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ايتۋىنشا، ءبىر ۇلتتىڭ دامۋىنىڭ فورمۋلاسى مىناداي:

ءار ۇلتتىڭ دامۋى مەن ءورىسى (؟)

قاسيەتى مەن ەڭبەگىنىڭ جەمىسى

نە ازايتار، نە كوبەيتەر تابىسپەن

وزىندىك ۇلەسىمەن ءار كىسى

ەڭبەك تابىستىڭ

توقسان توعىز پايىزى

بۇعان بولماس ەشكىمنىڭ بالاماسى

جاسامپاز ەڭبەك

ۇلت دامۋىنىڭ  فورمۋلاسى!

ءيا، حالقىمىز «جۇت جەتى اعايىندى» دەيتىن ەدى. عالىم مۇتانوۆتىڭ بۇل ولەڭدەرىن وقىپ وتىرىپ ءوز باسىم ءسىرا، "جۇت جەتى ەمەس، سەگىز اعايىندى شىعار، پوەزيانى وسىنداي نە ۇيقاسى، نە ىرعاعى، نە بۋىنى جوق مازاققا اينالدىرعان ونىڭ سەگىزىنشى اعايىنى نە مىنا عالىم مىرزانىڭ  ولەڭدەرى، ونى شىعارعان نە اباي كلۋبى شىعار دەيمىن تاعى دا ىشتەي.

– كوكىرەكتە كوزىڭ بولماسا

قۇر سوزدەن عيبرات قۇرالماس

جاپالاق قونىپ باقشاعا

بۇلبۇلشا سايراپ تۇرا الماس

يناباتىڭ جوق بولسا،

باي دا بولساڭ جارلىسىڭ

ءدامسىز بولسا ايتقانىڭ

ديۋاناداي قاڭعىسىڭ, - دەپتى  عۇلاما شايىر ابۋباكىر كەردەرى. اۋليەم-اي، كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا قازاقتىڭ ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى، اتا-بابا ءداستۇرى، اقىرىندا ەڭ كيەلى دە ەڭ قاسيەتتى ونەرى – ولەڭ-جىر ونەرىنىڭ ءوزى وسىنشا قۇلدىراپ، وسىنشا اجۋاعا تۇسەتىنىن قالاي بولجاعان دەسەيشى دەپ تەرەزەگە قاراپ تەلمىرىپ ۇزاق وتىرىپ قالعانىمدى دا بايقاماپپىن. شىنىندا دا ون، ءجۇز جەردەن عالىم بولسا دا، ۇلكەن وقۋ ورنىنىڭ  رەكتورى بولسا دا، اباي كلۋبىنان كىتابى شىقسا، تاعى بىرەۋلەر قانشا جەردەن ماقتاپ، ماداقتاپ پوەزيانىڭ عازال باعىنا كىرگىزبەك بولسا دا الگىندە دانا ابۋباكىر كەردەرى ايتقانداي «جاپالاقتىڭ باقشاعا كەلىپ قونسا دا بۇلبۇلشا سايراي المايتىنى» ايقىن كورىنىپ تۇرادى ەكەن-اۋ.

وسى عالىم مۇتانوۆ ءوزىنىڭ جازعاندارىن تەرەڭ ويشىلدىق، فيلوسوفيا دەي مە قايدام ەندى بىردە:

اتقان تاڭ، باتقان كۇنمەن،

اشىلىپ، جابىلادى،

ءومىردىڭ ءار پاراعى

ءار پەندە، ءار كۇندە

ءوزى جازىپ، قالدىرادى

كۇندەلىكتى تىرلىگىڭ

سول پاراقتار قۇراستىرار

تۇتاس بولىپ كىتاپ،

ءار ادامنىڭ عۇمىرىن

ماقسات ەمەس قالىڭدىعى،

ەرەكشە ونىڭ ماڭىزى،

ءمانى مەنەن مازمۇنى! – دەپ «تولعانادى». وسى سوزدەرى ارقىلى، اسىرەسە «ءار پەندە ءار كۇندە ءوزى جازىپ قالدىرادى كۇندەلىكتى تىرلىگىن» دەپ ءوزىن ايتىپ وتىرعان سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى ماعان. ايتپەسە، بۇل ولەڭ دەۋگە كەلمەيتىن ءار نارسەنىڭ باسىن شالعان «كۇندەلىكتى تىرلىكتىڭ» ءبىر ءتۇرى عوي. جوعارىدا قايران ابۋباكىر كەردەرى

كوكىرەكتە كوزىڭ بولماسا

قۇر سوزدەن عيبرات قۇرالماس, - دەگەندە وسىندايلاردى ايتتى ەمەس پە؟!

وسى كىتاپ-سىماققا جازعان العىسوزىندە روللان سەيسەنباەۆ «عالىم ولەڭدەرىنىڭ قۋاتى دا، قاسيەتى دە ار مەن ۇجداننان ءوربۋ الادى دەيدى. ار مەن ۇجدان ەڭ اۋەلى ءوزىڭ قالاپ العان ماماندىعىڭا نەمەسە ءوزىڭ بەت بۇرعان ونەرگە، اسىرەسە، پوەزياعا ادالدىقتان، ونىڭ كيەسىنەن قورقۋدان، قاسيەتىن قادىرلەۋدەن باستالادى. ال مىنا ولەڭدەردەن سونداي ار-ۇجداندى كورە الدىق دەسەك، ونىمىز دا ار-ۇجداندىلىققا جاتا ما؟ پوەزياعا ەڭ اۋەلى يناباتتىلىقپەن قاراۋ كەرەك. ايتپەسە، تاعى دا ابۋباكىر كەردەرى ايتقانداي

يناباتىڭ جوق بولسا

باي دا بولساڭ جارلىسىڭ،

ءدامسىز بولسا ايتقانىڭ،

ديۋاناداي قاڭعىسىڭ، - دەگەن ءسوز راس. ءسوز سوڭىندا «اينالاڭدى نۇرلاندىردىڭ» اۆتورى ع.مۇتانوۆقا ايتارىمىز: قازۇۋ-ءنىڭ باسشىسى تەك ءوزى تاڭداعان عىلىم سالاسىنان ەمەس، ادەبيەتتەن دە مول حابارى بولۋى كەرەك. ويتكەنى، ول باسقارىپ وتىرعان وقۋ ورنىندا نەبىر بولاشاق جازۋشى، اقىندار ءوسىپ كەلەدى. ولار ءوز باسشىسىنىڭ جازعان-سىزعانىنا قاراپ وتىرادى. سوندىقتان ول قازۇۋ-ءنىڭ رەكتورى بولعانىمەن، ونىڭ باس اقىنى بولۋ وڭاي شارۋا ەمەس ەكەنىن ءاردايىم ەستە ساقتاپ ءجۇرۋ كەرەك. وسى «اينالاڭدى نۇرلاندىر» دەگەن نۇرى دا، سىرى دا بۇلىڭعىر دۇنيەنى وقىپ شىققاننان كەيىن مىناداي  وي كەلدى: ەگەر ادام ءبىر سالادا جاۋاپكەرشىلىگى مەن بىلىگى تومەنقولداۋ بولسا  ول ءومىردىڭ، تىرشىلىىكتىڭ وزگە سالالارىندا دا جاۋاپكەرشىلىگى تومەن جانە ءوزىنىڭ ءمىنىن اڭعارمايتىن بولا ما، قالاي ءوزى؟..

مىرزان كەنجەباي، اقىن

Abai.kz