بىرىككەن قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى ابىلقايىر حان 1730 جىلعى ءساۋىردىڭ سوڭىندا جوڭعار قونتايشىسى گالدان تسەرەنمەن بەيبىت كەلىسىمشارت جاسادى. سول اكتىمەن «اقتابان شۇبىرىندى» قاسىرەتىنەن بەرى ءورشي ۇسكەن قانتوگىستى ازاتتىق كۇرەسىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا اينالعان اڭىراقاي شايقاسىن قورىتىندىلاپ، 1723–1730 جىلدارعى وتان سوعىسىنا جەڭىستى نۇكتە قويدى.  بۇل جەڭىس قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن نىعايتتى، حالىقتىڭ ەتنوستىق بىرلىگىن، تۇتاستىق سەزىمىن جانە ءوز ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، جۇزدەر، رۋ-تايپالار اراسىنداعى اۋىزبىرشىلىكتىڭ ماڭىزىن  ارتتىردى.

كوشپەندى حاندىقتار ىشىندەگى اسا قۋاتتى جوڭعار ءامىرشىسى گالدان تسەرەندى جەڭگەن اتاعى ابىلقايىر ءباھادۇردى ساياسي تۇرعىدا قازاقتىڭ اعا حانى مارتەبەسىندە تانىتا ءتۇستى. قادىرلى باتىر-حانىنىڭ ەسىمىن جەڭىستى شايقاستار جۇرگىزگەن تاۋ، وزەن، اڭعارعا بەرگەن (ارقادا «قالماققىرىلعان» دەگەن جەردە «ابىلقايىر وزەنى»، شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ اراسىندا «ابىلقايىر دالاسى» بار. سوندا «قالماق قىرىلعان» دەگەن ەكى جەر اتاۋى ساقتالعان. قاراتاۋ قويناۋىندا «ابىلقايىر بۇلاعى» بار. «ۇلكەن وردا قونعان»، «كىشى وردا قونعان» دەگەن جەر اتاۋلارى – ازاتتىق سوعىسىن باسقارعان اعا حان، كىشى حان ستاۆكالارىنىڭ تۇرعان ورنىن كورسەتەدى. ال بالقاشتىڭ وڭتۇستىگىندەگى ايگىلى اڭىراقاي شايقاسى وتكەن وڭىردە، ىلەگە تاقاۋىراقتا  – حانتاۋ، ودان شۋعا قاراي سوزىلىپ جاتقان «ابىلقايىر جالى» دەگەن تاۋ اتاۋى ساقتالعان. بۇگىن ءبىزدىڭ  كوڭىلىمىز قانشاما تارىلىپ، قازاقتىڭ 1723–1730 جىلدارداعى وتان سوعىسىنىڭ باس قاھارمانىنىڭ ەڭبەگىن مويىنداعىمىز كەلمەسە دە، گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ دا، ءبىزدىڭ دە كىم ەكەنىمىزدى كوزگە شۇقىپ ايتىپ تۇرعان جوق پا؟) ءوز جۇرتىندا عانا ەمەس، كورشى ەلدەردە دە ول ۇلكەن قۇرمەتكە بولەندى. ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ بيلەۋشىلەرى ونىمەن تۋىستىق قارىم-قاتىناسقا جەتۋگە ۇمتىلدى. قولباسشى، ءامىرشى، ساياساتكەر ابىلقايىر حان اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىنگى جاعدايدى كورەگەندىكپەن سارالاي بىلگەندىكتەن، جوڭعار قونتايشىسىمەن بىتىمگە كەلدى...

الايدا بۇل تۇجىرىمنىڭ تاريحشىلار اراسىندا: «اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن قازاق بيلەۋشىلەردىڭ اراسىندا جىك تۋدى» دەگەن ماعىنادا كوپتەن قالىپتاسقان، ءتىپتى رەسمي «قازاقستان تاريحىنىڭ» ءۇشىنشى تومى تاڭبالاپ قويعان ەليتا ىشىندە «جوعارعى بيلىك ءۇشىن كۇرەس»   جۇرگەنى جايىنداعى پىكىرگە قايشى ەكەنى تۇسىنىكتى. رەسمي تاريح: «تاۋكەنىڭ ۇلى، قايتىس بولعان اعا حان بولاتتىڭ ورنىنا ورتا جۇزدەن – سامەكە، كىشى جۇزدەن ابىلقايىر ۇمىتتەندى. كوپشىلىكتىڭ تاڭداۋى ابىلمامبەتكە ءتۇستى. سامەكە مەن ابىلقايىر وزدەرىن ەلەۋسىز قالدىردى دەپ تاۋىپ، شايقاس الاڭىنان كەتىپ قالدى، سول ارقىلى قازاق جەرلەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋدىڭ ورتاق ىسىنە وڭدىرماي سوققى بەردى»، – دەپ حابارلايدى. ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى تاريح كىتابىنىڭ كۇنى كەشە – 2010 جىلى جارىق كورگەن اكادەميالىق باسىلىمىنىڭ تاپ وسىنداي ەسكىرگەن ماعلۇماتتى شەگەلەپ  تاراتۋى وكىنىشتى-اق. ويتكەنى سودان ءبىر مۇشەل ىلگەرىدە، وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىندا،  جەكەلەگەن تاريحشىلار (ايتالىق، ي. ەروفەەۆا) سەنىمدى دەرەككوزدەردى اينالىمعا تارتۋ ارقىلى ونداي بايلامنىڭ قاتە ەكەنىن دالەلدەگەن بولاتىن. بولات حاننىڭ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قاسىرەتىنىڭ باستاپقى جىلدارىنىڭ بىرىندە دۇنيەدەن وتكەنىن، ونىڭ ەشقاشان اعا حان بولماعانىن، اعا حان مارتەبەسى 1715 جىلى قايىپقا، 1719 جىلى ابىلقايىرعا تيگەنىن، اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن ەشقانداي دا اعا حان (ۇلى حان) سايلاۋى وتكىزىلمەگەنىن دالەلدەگەن زەرتتەۋلەرىن جاريا ەتكەن ەدى. «سامەكە مەن ابىلقايىر وزدەرىن ەلەۋسىز قالدىرعاندىقتان» ەمەس، كۇن تارتىبىندەگى جاعدايعا بايلانىستى، سوعىس اياقتالىپ،  ءتيىستى ءبىتىم جاسالعاننان سوڭ، وزدەرىنە قاراستى رۋ-تايپالار مەكەندەيتىن اۋماقتارعا كۇن تارتىبىنە شىققان ماسەلەلەردى رەتتەۋ ءۇشىن كەتكەن بولاتىن. دەمەك، «شايقاس الاڭىنان» كەتىپ قالدى دەۋ دە، «سول ارقىلى قازاق جەرلەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋدىڭ ورتاق ىسىنە وڭدىرماي سوققى بەردى» دەپ تۇجىرىمداۋ دا ناقتى تاريحي شىندىققا سايكەس كەلمەيدى.

باس قولباسشى ابىلقايىر حان وڭتۇستىكتە بەلگىلى ءبىر ماقساتتا، بەلگىلى ءبىر مولشەردە اسكەري كۇش قالدىردى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى «تسين ۇلى ديناستياسىنىڭ حرونيكاسى» دەگەن اتپەن جاريالانعان قىتاي قۇجاتتارى جيناعىندا قازاق حانى ابىلقايىر (ابۋەرحايلي) قازاق جىگىتتەرىنىڭ 70 مىڭدىق اسكەرىن ءوز بۇيرىعىمەن ءىنىسى بۇلقايىرعا (بۋەرحايلي) باسقارتىپ، جوڭعارلارعا قارسى جورىققا شىقتى دەلىنەتىن اقپارات كەلتىرىلگەن.  سونداي-اق ولاردىڭ شۋ-تالاس جەرىندە تۇراتىن ويراتتاردىڭ مىڭ شاڭىراعىن تۇگەل باسىپ العانى جانە جوڭعاريانىڭ وزگە كوشى-قوندارىنان 2–3 مىڭ ات ايداپ اكەتكەنى ايتىلعان. بۇل وقيعا يمپەراتور يۋنچجەن باسقارعان مەرزىمنىڭ 9-شى جىلىنداعى 2-ءشى ايدا ورىن الدى دەپ كورسەتىلگەن. ونى ءبىزدىڭ تاريحشىلار 1731 جىلعى ناۋرىز بەن ءساۋىر ايلارىنىڭ باستاپقى كۇندەرىنە سايكەسەدى دەپ بەلگىلەپ ءجۇر. يمپەراتور كانسي 1722 جىلى قايتىس بولدى، ارتىنشا تاققا يۋنچجەن وتىردى. دەمەك، يمپەراتور يۋنچجەننىڭ بيلىكتى قولعا العان ۋاقىتى 1722 جىل، ال ونىڭ يمپەريانى باسقارعان مەرزىمىنىڭ توعىزىنشى (توعىز ەمەس!) جىلى 1730 جىلعا، ياعني جوڭعارلارعا قارسى وتان سوعىسىن تامامداعان اڭىراقاي  شايقاسى بولعان جىلعا تۋرا كەلەدى. دەمەك يۋنچجەن جىلناماسىنىڭ 9-شى جىلىنداعى 2-ءشى ايدا، ياعني 1730 جىلعى 8 ناۋرىز بەن 6 ءساۋىردىڭ اراسىندا باس قولباسشى ابىلقايىر حان، الدىڭعى تاراۋدا ايتقانىمىزداي، اسكەرىن شۋ-تالاس ايماعىنان اڭىراقاي وڭىرىنە اۋىستىرىپ، جوڭعار كۇشتەرىمەن شەشۋشى شايقاسقا شىعۋعا ازىرلەندى جانە ونى ءساتتى جۇرگىزىپ، سول ءساۋىردىڭ سوڭىنا قاراي گالدان تسەرەننىڭ كۇيەۋبالاسى، تاجىريبەلى اسكەرباسى   لاتسزان تسەرەن باسقارعان جوڭعار جاساقتارىن ءبىرجولا جەڭدى دە،   مامىر ايىندا قونتاشىنىڭ وزىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، بىتىمگە كەلگەن.  سودان سوڭ ويراتتاردىڭ ىقتيمال شابۋىلدارىنا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن بۇلقايىر سۇلتان قولباسشىلىق جاسايتىن اسكەردى وڭىردە قالدىرىپ، ءوزى باتىس شەكاراعا اتتاندى.

جوعارىدا اتالعان تسين بوعدىحانى يۋنچجەننىڭ جىلناماسىندا «گالدان تسەرەننىڭ ءىنىسى لوبۋتسزيان-شۋنۋ (لاۋزان شونو) قازاق حانى ابىلقايىردىڭ قىزىن ايەلدىككە الدى، قازىر، ىڭعايى، قازاق جەرىندە تۇرادى» دەگەن مالىمەت بار. ءبىز مۇنىڭ اقيقاتى قانداي ەكەنىن ايتا المايمىز، دەگەنمەن، ابىلقايىر حاننىڭ بايبىشەسى قىزىمەن تۇركىستانداعى ورداسىنان 1723 جىلى تۇتقىندالىپ جوڭعارياعا اكەتىلگەنىن ەسكە الساق، لاۋزان شونو حان قىزىن الۋى ىقتيمال دەپ پايىمدايمىز. اتالمىش قىتاي دەرەككوزىندە ودان ءارى: «لاۋزان شونو مۇراگەر رەتىندە اكەسىنىڭ تاعىنا وتىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن 1-ءشى ايدا ءوز جاۋشىلارىن  گالدان تسەرەنگە جىبەردى» دەگەن حابار ايتىلادى. بۇل وقيعا، شاماسى، تسەۆان رابدان دۇنيەدەن كوشكەن 1727 جىلدى مەڭزەسە كەرەك. الدىڭعى تاراۋدا ايتقانىمىزداي، گالدان تسەرەن اكەسى تسەۆان رابداننىڭ كەنەتتەن بولعان ءولىمىن ءوزىنىڭ وگەي شەشەسى،  لاۋزان شونونىڭ تۋعان اناسى سەتەرجابتان كورەدى دە، ونى بالالارىمەن، سونداي-اق سول تۇستا قالماقيادان (بالكىم، قىتاي جىلناماسىندا ايتىلعانداي ماقساتپەن  لاۋزان شونودان) كەلگەن ەلشىلەردىڭ كەيبىرىن ولتىرەدى. سوندىقتان، بوعدىحان سارايىنىڭ شەجىرەسىندە ودان ءارى ايتىلعانداي، «گالدان تسەرەن ونىڭ اناسىن، سونداي-اق بىرگە تۋعان ءىنىسى مەن قارىنداسىن ولتىرگەندىكتەن»،  لاۋزان شونو «گالدان تسەرەننەن ءوش الۋدى قاتتى تىلەپ ءجۇر. وعان اسكەري شابۋىل جاساعىسى كەلەدى». بۇنداي احۋالدىڭ ابىلقايىر حاننىڭ ويراتتارمەن دە، قالماقتارمەن دە ءبىتىم جاساۋىنا جاناما تۇردە بولسا دا اسەر ەتۋى مۇمكىندىگىن مويىندايمىز. (تەك  لاۋزان شونو «قازاق جەرىندە تۇرادى» دەگەنى جاڭساق، ول قالماق حاندىعىندا  تۇرعان.  قونتايشى گالدان تسەرەن ءوزىنىڭ تاعىنا باسەكەلەس دۇشپانىن ۇستاپ بەرۋدى قالماق حانى تسەرەن دوندۋكتان تالاپ ەتكەن بولاتىن).

اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن جاسالعان بەيبىت كەلىسىمشارت ەكى جاققا دا ءتيىمدى ەدى. گالدان تسەرەن قازاقتارمەن بىتىمگە كەلۋ ارقىلى تسين-قىتاي جاعىنداعى شەكاراسىنا اسكەري كۇشتەرىن توپتاستىرۋعا مۇمكىندىك الدى. يمپەراتور يۋنچجەن ويراتتارمەن سوعىستى قايتا جاڭعىرتۋ جايىندا 1729 جىلى شەشىم قابىلداعان بولاتىن. قازاقتارمەن 1730 جىلى بىتىمگە كەلىپ، قولىن كۇشەيتۋگە مۇمكىندىك العان قونتايشى سول جىلدىڭ وزىندە قىتاي اسكەرىن باركول ماڭىندا تاس-تالقان ەتىپ، ەندى التايدا سوعىسۋعا ازىرلىك جۇرگىزە باستادى. ال جوڭعارمەن سوعىستى ودان ءارى سوزباي، ءبىتىم جاساۋدى ماقۇل كورگەن ابىلقايىر حان سولتۇستىك-باتىس شەكاراعا جاڭا شابۋىلدارىمەن قايتادان  قاۋىپ-قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعاندار كورشىلەرمەن – ورىس مەملەكەتىنە قاراستى كازاكتار قاۋىمىمەن،  قالماق جانە باشقۇرت ەلدەرىمەن ارا-قاتىناستى رەتكە كەلتىرۋگە اتتانعان ەدى. ول ورىس يمپەرياسىمەن شەكاراداعى  مازاسىزدىقتى تىنىشتاندىرۋعا كۇش سالدى.

1730 جىلعى مامىر ايىندا ابىلقايىر حاننىڭ تورعاي ولكەسىندەگى جازعى ورداسىنا كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ باس ادامدارى باس قوستى. بۇل ماجىلىستە ورىس شەكاراسىنا تاقاۋ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن  جۇرتقا قىرعيداي ءتيىپ جۇرگەن جايىق جانە ءسىبىر ورىس كازاكتارىنىڭ، ەدىل قالماقتارىنىڭ شاپقىنشىلىق قىلىقتارى، قالماقتارمەن اراداعى قاتىناس، جوڭعاردى جەڭۋگە بايلانىستى، قازىرگى ساتتە ءبىرشاما رەتتەلىپ، تىنشىعانمەن، ءتۇبى ءبىر تۇركى بولسا دا، جەلكەلەرىندەگى وتارشىل اكىمدەرىنىڭ استىرتىن ايداپ سالۋىنا كونىپ، قازاق اۋىلدارىنا تۇتقيىلدان  جورتۋىلداتىپ ايرىقشا  مازا كەتىرىپ جۇرگەن باشقۇرتتار جايى تالقىعا ءتۇستى. وسىناۋ ماجىلىسكە دەيىن ابىلقايىر حانعا باشقۇرت ەلىنىڭ قۇرمەتتى ادامى تارحان الدار ەسەنگەلدين (يسەكەەۆ) جولىعىپ قايتقان. بۇل سودان جيىرما شاقتى جىل بۇرىن ابىلقايىر ءباھادۇردى باشقۇرت تاعىنا شاقىرۋدى ۇيىمداستىرعان، ونىمەن بىرگە ورىسقا قارسى يىق تىرەسە كۇرەسكەن اسكەري-باسشى تۇلعا بولاتىن. بۇل قوس ۇزەڭگىلەس ءباھادۇر ارادىك كەزدەسىپ، ءاردايىم دوستىق پەيىلمەن جىلى سۇقباتتاسىپ وتىراتىن. وسىناۋ كوزقاراستارى ەرتەدەن جاراسقان ەكى ەل اعالارىنىڭ سۇقباتتارى ءاردايىم ءوزارا تۇسىنىستىك راۋىشتە وتەتىن. ەندەشە وسىناۋ قارۋلاس ءام پىكىرلەس قوس ءامىرشىنىڭ قاراماعىنداعى ادامدار نەلىكتەن ءوزارا شابۋىلعا شىعا بەرۋىن دوعارمايدى؟ مۇندا قانداي سىر بار؟ ارينە، ەكەۋارا وتكەن كەڭەستىڭ بۇگە-شىگەسىن بىلمەگەنمەن، شامالاۋعا بولادى: ولار سول ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋدەگى كەدەرگىلەردى ساراپتاپ، ولاردى جويۋ جولدارىن اقىلعا سالىستى...

(كەزىندە يمپەرياعا قارسى تۇرعان باشقۇرت جەتەكشىسىن ءوز جاعىنا ۇتىمدى تارتا العان پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ ۇسىنۋىمەن وعان اتالعان تارحان ايىرىم-بەلگىسى بەرىلگەن. جالپى، تارحان اتاعى التىن وردا حاندارى داۋىرىندە شىركەۋ ادامدارىنا ولاردىڭ ءوز شارۋالارىن شەشۋگە ەرىكتى ەكەندىكتەرىن كورسەتۋ ءۇشىن بەرىلىپ تۇرعان. كەيىن ونى ورىس كنيازدەرى دە جەكەلەگەن ادامدارعا الىم-سالىقتان بوساتىلاتىنىن، داۋلى ماسەلەلەردە ەشكىمگە باعىنباي، تەك ۇلى كنيازدىڭ ءوز قۇزىرىنا كەلۋگە حاقىلى ەكەندىگىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن بەرىپ ءجۇردى. ءبىر-ەكى مارتە تارحاندىق بەرۋ مۇلدەم جويىلىپ تاستالدى دا، بودان ۇلتتاردىڭ بەدەلدى ادامدارىن يمپەرياعا سەنىمدى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن، قايتا ەنگىزىلدى. باشقۇرت كوتەرىلىسشىسى الداردى تارحان مارتەبەسىنە كوتەرۋ ارقىلى پاتشا اكىمشىلىگى ونى وزىنە وركەنيەتى تاسىلمەن تاۋەلدى ەتتى. قازاقتار اراسىندا دا تارحان بولعاندار بار).

سول جىلعى مامىردا حاننىڭ جازعى ورداسىنا جينالعان كىشى جانە ورتا جۇزدەر سۇلتاندارىنىڭ، باتىرلارى مەن بەلگىلى ادامدارىنىڭ قۇرىلتايىندا ورىس پاتشاسىنىڭ ۇكىمەتىمەن ونىڭ قولاستىنداعى قالماق، باشقۇرت جانە ورىس كازاكتارىنىڭ قازاق ەلىنە شابۋىلدارىن دوعارتۋدى كوزدەيتىن ءبىتىم جاساۋ جونىندە شەشىم قابىلدانعان...

***

ورداسىندا وتكەن ماجىلىسكە قاتىسۋشى بيلەر، باتىرلار، باس ادامدار مەن سۇلتانداردىڭ تەرىستىكتەگى الىپ كورشىمەن ءبىتىم جاساسۋ جايىنداعى ۇجىمدىق شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ابىلقايىر حان ورىس پاتشايىمىنا ارنايى حات جازدى. ونى اپارىپ تاپسىرۋ مىندەتتەلگەن ەلشىلەرىنە جولداعى ورىس اكىمىنە كورسەتۋ ءۇشىن دە حات بەردى، سوسىن ولارمەن وڭاشا ۇزاق كەڭەسىپ، ديپلوماتيالىق ساپار بارىسىندا قول جەتكىزۋلەرى ءتيىس ماسەلەلەردى پىسىقتادى...

ۇزاماي قۇرامىندا ون ءبىر ادام بار ابىلقايىر حان ەلشىلىگىنىڭ كەرۋەنى ورىس يمپەرياسىنىڭ استاناسىن بەتكە ۇستاپ، يمپەراتور ايەل اننا يواننوۆناعا حاننىڭ حاتىن تاپسىرۋ ءۇشىن ارنايى ساپارعا شىققان. جولشىباي توقتاعان ورىس قالالارىنداعى پاتشا اكىمشىلىكتەرى سانكت-پەتەربۋرگتى بەتكە ۇستاعان قازاق ەلشىلىگىنىڭ العا قويعان ماقساتى جايىندا ولاردان سۇراپ بىلگەن ماعلۇماتتارىن جوعارىعا جولداپ وتىرعان.  سولاردان مىنانداي اقپارات ءمالىم. 1720 جىلعى 20 شىلدەدە ەلشىلىك ۋفاعا كەلگەن. سول جەردە، ۋفانىڭ اسكەري كەڭسەسىندە، «قۇتلۇمبەت بي، سەيتقۇل باتىر، توقتامىس مىرزا» اۋىزشا اڭگىمەدە ءۇش بولىككە جۇيەلەنگەن مىنانداي مالىمەت بەرگەن:

ءبىرىنشى. «كوشپەندى قازاق حالقى 40 مىڭ شاڭىراق بولادى، ولاردىڭ باستى ادامى ابىلقايىر حان، ەلشىلىكتى سول جىبەرگەن. ودان باسقا تاعى ەكى  حانى بار – باراق جانە ابىلمامەت. ۇلى جانە كىشى تاۋلاردا، سىر، سارىسۋ جانە تورعاي وزەندەرى بويلارىندا، قاراقۇم دالاسىندا جانە سول جاقتارداعى باسقا جەرلەدە كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. سول جاقتاردا قازاق قالالارى بار: باستى قالاسى تاشكەنت، ونداعى قوجا جولبارىس حان، ەكىنشى قالا تۇركىستان، ونىڭ يەلەنۋشىسى سامەكە حان، ءۇشىنشى قالا سايرام، ونداعى يەلەنۋشى كۇشىك حان. وسى قالالارعا قارايتىن قىستاقتاردىڭ سانى از ەمەس. بارلىق كوشپەندىلەردىڭ دە، قالالىقتاردىڭ دا حاندارى – مۇراگەرلىكتى ۇستانادى. ولاردىڭ، قازاقتاردىڭ، زاڭى – مۇسىلماندىق».

ەكىنشى. وسىعان دەيىن وسى قازاق حاندارى قونتايشىمەن جانە ەدىل قالماقتارىمەن، سونداي-اق باشقۇرتتارمەن سوعىسقان. قازىر ولار قونتايشىمەن دە، قالماقتارمەن دە تاتۋلاستى، ال باشقۇرتتار ولارمەن، قازاقتارمەن، يمپەراتوردىڭ ۇلىلىعىنىڭ ەرىك-جىگەرى بىلدىرىلمەيىنشە تاتۋلاسار ەمەس. ال قازاق حاندارى وزگە حالىقتاردىڭ شابۋىلدارىنان داڭقتى رەسەي يمپەرياسىنىڭ پروتەكتسياسى ارقىلى قورعانۋعا مۇددەلى، سوندىقتان ولار مۇنى ابىلقايىر حانعا تاپسىردى.  سودان ونىڭ ەلشىلەرى بارلىق حانداردىڭ كەلىسىمىمەن بەلگىلى ءبىر شارتتى پاتشايىمعا جەتكىزۋ ءۇشىن جىبەرىلىپ وتىر.

ءۇشىنشى. ەگەر «ۇلى مارتەبەلى يمپەراتريتسا قازاق حاندارىن بوداندىققا قابىلداۋعا كەڭشىلىك ەتىپ نۇسقاۋ بەرسە»، ءسويتىپ باشقۇرتتاردىڭ جانە وزگە دە رەسەيلىك بودانداردىڭ ولاردان ولجالاعان بەندەلەرىن قازاق حاندارىنا قايتارسا دەگەن ۇسىنىستارىن ايتپاق. سوندا  ولار، قازاق حاندارى، وزدەرىندەگى ولجالانعان رەسەيلىك بودانداردى قايتارۋعا جانە قىزمەت ەتىپ، ياساك (بۇلعىن، تۇلكى، قۇندىز، سۋسار جانە باسقا دا اڭ تەرىلەرى تۇرىندە الىناتىن الىم-سالىق – ب.ق.)   تولەپ جۇرگەن باشقۇرتتار ءتارىزدى «ادال قىزمەت ەتۋگە» جانە ياساك بەرۋگە ۋادە ەتەدى. ال ەگەر ولارعا الدەبىر دۇشپاندا شابۋىل جاساسا، ولاردى، «قازاق حاندارىن ۇلى مارتەبەلىنىڭ بوداندارىنداي» ەسەپتەسە دەيدى.

ماتىننەن بايقالىپ تۇرعانداي، ەلشىلەر باشقۇرتتارمەن ءتىل تابىسۋ (تۇتقىندارمەن الماسۋ، ەكىنشى قايتىپ ءوزارا شابۋىل جاساسپاۋ) جايىندا، باشقۇرتتار يمپەريا قاراماعىنداعى ەل بولعاندىقتان،  يمپەراتريتسادان ارنايى نۇسقاۋ بەرۋىن سۇراماق. مۇنداي تىنىشتىققا جاعداي تۋعىزىلعان جانە پاتشايىم سىرتقى دۇشپانداردان قورعانۋعا سەپتەسكەن جاعدايدا، قازاقتار دا باشقۇرتتار ءتارىزدى ياساك بەرىپ تۇرۋعا ءازىر. ابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرى رەسەي استاناسىنا ساپارىنىڭ ماقساتىن وسىنداي اۋقىمدا عانا تۇسىندىرۋگە حاقىلى بولعان. ماتىندەگى ءبىز تىرناقشاعا العان جالىنىشتىلىق كۇي تانىتاتىن سويلەمدەر ورىس اكىمشىلىكتەرىندەگى قىزمەتشىلەردىڭ پاتشالىق يمپەريا اتالعالى بەرى استامشىلىق دەرتى ۇدەي تۇسكەن پيعىلدارىنا سايكەس ءوز جاندارىنان قوسقان ۇعىمداردى بىلدىرەدى.

ۋفادان سانكت-پەتەربۋرگكە جولدانعان اقپاراتتا «ال ولارعا جول كورسەتىپ كەلە جاتقان باشقۇرتتار اسكەري كەڭسەگە قازاقتاردىڭ ۋفادان التى اپتادا، ال ولاردان، باشقۇرتتاردان، ءبىر ايدا  اتپەن جۇرگەندە جەتۋگە بولاتىن جەردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەنىن ايتقان» دەگەن حابار بار. ورىستاردان وسىنداي قاشىقتىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ ولارعا باسىبايلى بودان بولۋعا بەيىلدىگىن ءبىلدىرۋى قيسىنسىز ەكەنى دالەل تىلەمەسە كەرەك. بوتەن تەكتىلەردىڭ تىلدەرىندەگى قۇجاتتاردى ورىسشالاعاندا ءوز پيعىلدارىن تۇجىرىمداپ قويۋدى ورىس اكىمدەرى قالماقتارمەن جاساعان كەلىسىمشارتتارىندا كورسەتكەن (باسقى تاراۋدا ايتقانىمىزداي، 17-ءشى عاسىردا جاسالعان قۇجات بويىنشا قالماقتار ورىستارمەن اسكەري وداق قۇردىق دەپ ساناسا، ورىستار ولاردى بوداندىعىمىزعا الدىق، قالماق جاساقتارى ورىس اسكەرى قۇرامىندا بولادى دەپ ساناعان).

ايماعىنان ءوتىپ بارا جاتقان قازاق ەلشىلىگى جايىندا ىلە-شالا باسقارۋشى سەناتقا جىبەرگەن ۋفا ۆوەۆوداسىنىڭ بايانحاتىندا مىنانداي قىزىق دەرەك ايتىلعان. سول 1730 جىلعى 28 ماۋسىمدا كەڭسەگە ۋفا ۇيەزى نوعاي جولىنداعى (جول – سوزبە-ءسوز العاندا، ءىس جۇزىندە ماتىندەگى ورىسشا «دوروگا» دەگەن ءسوز ايماق، ءوڭىر، وبلىس ۇعىمىن بەرەدى، باشقۇرت ەلىندە التىن وردا داۋىرىندە «دارۋگا» دەپ قولدانىلعان اۋماقتىق-اكىمشىلىك بىرلىك ۇعىمىن بىلدىرەتىن اتاۋ – ب.ق.) كۋبەلەك، تابىن بولىستارىنىڭ باشقۇرتتارى قاراباي تۇرىمبەتوۆ پەن لىقاي سەيىتوۆ قازاق ورداسىنىڭ قازاعى بياتشى تولەەۆتى جولداستارىمەن الىپ كەلگەن. ول ابىلقايىر حان يەلىگىنەن ەكەن، ۋفا ۇيەزىندەگى نوعاي جولىنا (ياعني نوعاي ايماعىنا، وبلىسىنا) قۇددى اسكەرلەر جايىن بىلۋگە كەلگەن كورىنەدى. ولاردىڭ يەسى ابىلقايىر مەن سامەكە حاندار جانە ولاردىڭ قازاقتارى بۇگىندە ونىڭ يمپەراتورلىق ۇلىلىعى پروتەكتسياسىندا «قىزمەت ەتىپ»، «بودان بولعىسى» كەلەتىن سياقتى. ءسويتىپ ولاردىڭ قوجالارى شاپشاڭداتىپ وزدەرىنەن ۇلى مارتەبەلىگە ەلشىلەر جىبەرگىلەرى كەلەدى ەكەن. بۇل جايىندا باسقارۋشى سەناتقا 8 شىلدەدە حابارلانعان. دەمەك، بۇل حابار سىرتقى ىستەر القاسىنا دا مالىمدەلسە كەرەك...

بايانحاتتا ودان ءارى: «ال  قازاق ورداسىنان 20 شىلدەدە ابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرى رەتىندە  كەلگەن قازاقتار وزدەرىندە ۇلى مارتەبەلى يمپەراتريتساعا ارنالعان حات بار ەكەنىن ايتقان. ەكىنشى حات ۋفا پروۆينتسياسىنىڭ ۆوەۆوداسى اتىنا جازىلعان. ونى بەرگەن ەلشىلەر قۇتلۇمبەت قوشتاەۆ پەن ونىڭ التى جولداسى. ولاردىڭ قاستارىندا بەس ادام قوسشى بوپ ءجۇر. وسى بايانحاتپەن قازاق حانىنىڭ ۆوەۆوداعا جازعان حاتى ورىس تىلىنە ءتارجىمالانىپ قوسا  جىبەرىلدى» دەلىنگەن.

ەلشىلەر ۋفاداعى مەملەكەتتىك قىزمەت اتقاراتىن ادامدارمەن بىرگە، كۇزەتپەن 1730 جىلعى تامىزدىڭ باسىندا سانكت-پەتەربۋرگ (پيتەربۋرح) قالاسىنا، باسقارۋشى سەناتقا جونەلتىلەدى.  ولار 28 تامىزدا ماسكەۋگە، ودان قىركۇيەكتىڭ اياعىنا قاراي يمپەريا استاناسىنا جەتەدى. سىرتقى ىستەر القاسىنا قازاق ەلشىلەرىن الىپ كەلگەن باشقۇرتتار 29 قىركۇيەكتە جوعارىدا ايتىلعان مالىمەتتەردى قايتالاپ، وزدەرىنىڭ تۇرعىن-جايلارىنىڭ  ءتورت جولدا (ياعني ءتورت وبلىستا), اتاپ ايتقاندا نوعاي جولى (وبلىسى), ءسىبىر جولى (وبلىسى), وسى جولى (وبلىسى), قازان جولىندا (وبلىسى) جەرلەرىندە ەكەنىن، قازاق وردالارىنان قاشىقتا تۇراتىندىقتان ولارمەن سوعىس جاعدايىندا ەمەستىگىن ايتادى. «ۇلى مارتەبەلى پاتشايىمنىڭ اسا مەيىرىمدى پارمەنىمەن قازاق حالقى بوداندىققا قابىلدانسا»، وندا باشقۇرتتار دا تىنىشتىقتا ءومىر سۇرەر ەدى، قازاقتار ولارعا شابۋىل جاساپ، تۇرمىستارىن كۇيزەلتۋگە تۇسىرمەس ەدى، باشقۇرتتان العان تۇتقىندارىن قايتارار ەدى. باشقۇرتتارعا كەلەر پايدا وسى. ال وسىنداي قازاق سىندى ۇلى حالىقتىڭ «ءوز ەركىمەن بوداندىققا كەلۋى» ۇلى مارتەبەلىنىڭ داڭقىن ارتتىرا تۇسەر ەدى. بۇل جەردە دە ورىس اكىمشىلىگى نيەتىن كورسەتەتىن، بۇرمالانىپ تىقپالانعان سوزدەردى تىرناقشاعا الىپ كورسەتىپ وتىرمىز.

سىرتقى ىستەر القاسىندا 1730 جىلعى 21 قازاندا قازاق ەلشىلەرىنىڭ ابىلقايىر حاننىڭ ورىس پاتشايىمىنا حات  جازۋ سەبەبىن تۇسىندىرگەن سوزدەرى راسىمدەلدى. حاتتاما ءىس جۇزىندە ولاردىڭ 20 شىلدەدە ۋفادا بەرگەن حابارلاماسىن قايتالاعان، تەك قازاق قالالارىنداعى ۇيلەر سانىن: «...باس قالا تاشكەنت، وندا قىرىق مىڭ تۇرعىن ءۇي بار، ەكىنشى قالا تۇركىستان، ونداعى تۇرعىنجاي وتىز ەكى مىڭ ءۇي، ءۇشىنشى قالا سايرام، ونداعى تۇرعىن ۇيلەر سانى وتىز ەكى مىڭ نەمەسە ودان دا كوپ...» دەپ قوسىپ كەلتىرگەن. جانە ولارداعى حانداردىڭ ءبارى ابىلقايىرعا باعىناتىنىن اتاپ كورسەتكەن.

وسى حاتتامانىڭ، سونىمەن بىرگە، ارينە، ابىلقايىر حاننىڭ يمپەراتريتساعا جازعان حاتىنىڭ ورىسشالانعان نۇسقاسىنىڭ كوشىرمەسى اسا ماڭىزدى تاپسىرمامەن قازاق ەلىنە اتتاندىرىلماق ءتىلماش جانە مامىلەگەر تەۆكەلەۆكە بەرىلەدى. بالكىم، سولاردىڭ يمپەريا ىڭعايىندا جاسالعان ءماتىنى مەن اۋدارماسىنا وسىناۋ ديپلوماتتىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي قاتىسى بولعان دا شىعار...

قۇتلۇ-مۇحاممەد (مامەد) تەۆكەلەۆ جاستايىنان رەسەيدىڭ شەتەلدەرمەن بايلانىس جاساپ تۇراتىن ورتالىق ۇكىمەتتىك مەكەمەسى پوسولدىق پريكاز ءتىلماشى بولعان. مۇندا، جالپى،  ونىڭ اكەسى مامەش، نەمەرە اعالارى رامازان مەن مۇرتازا دا تىلماشتىق قىزمەت اتقاراتىن. ورتالىق باسقارۋ مەكەمەلەرىن رەفورمالاۋ كەزىندە ءى پەتر پوسولدىق پريكازدى 1720 جىلى مۇلدەم جويىپ، ورنىنا سىرتقى ىستەر القاسىن قۇردى. ال قۇتلۇ-مۇحاممەد اعالارىنىڭ كومەگىمەن سول سىرتقى ىستەر القاسىنا قىزمەتكە الىندى. پاتشا قۇزىرىنداعى مەملەكەتتىك چينوۆنيك لاۋازىمى ونى ودان ءارى وسۋگە، بايۋعا، بيىك الەۋمەتتىك مارتەبەگە جەتۋگە ۇمتىلتا تۇسەدى. ول ءى پەتردىڭ قاتەرلى باستامالارىنىڭ بارىنە قاتىسادى. ءتىلماشى رەتىندە 1711 جىلى پرۋت جورىعىنا قاتىسىپ، تۇرىكتىڭ سانى باسىم ارمياسى ورىس ارمياسىن جويىپ جىبەرۋدىڭ از-اق الدىندا قالعانىن كورەدى.  پاتشا تاپسىرماسىمەن 1717 جىلى ۇندىستانعا جول اشقىسى كەلگەن كنياز بەكوۆيچ-چەركاسسكيلىڭ ورتا ازيا ەكسپەديتسياسىندا بولادى. ەكسپەديتسياعا قاتىسۋشىلاردى حيۋا حانىنىڭ  اسكەرى قىرىپ جىبەرگەندە، ايتەۋىر، عايىپتان امان قالادى. سوسىن قايتادان پاتشا جانىنان تابىلادى. 1722 جىلى ءى پەترمەن بىرگە ونىڭ ءتىلماشى رەتىندە پارسى جورىعىنا شىعادى.

بۇل جورىقتىڭ دا وڭ ناتيجە بەرمەۋى ءى پەتردىڭ نازارىن قازاق ورداسىنا بۇرادى. تەۆكەلەۆتىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، ءى پەتر قازاق جەرى ارقىلى شىعىسقا جول اشۋ ءۇشىن «ميلليون سوم شىعىنداساق تا قازاق حانىنان ورىستىڭ قورعاۋىندا بولعىمىز كەلەدى دەگەن ءبىر جاپىراق قاعازدى قولعا ءتۇسىرۋ كەرەك» دەگەن جوسپارىن سول ساپارىنان كەيىن ىلە-شالا ايتقان ەكەن. (جوڭعار حاندىعىن بودانى ەتۋ ارەكەتى وڭ ناتيجەگە جەتە قويماعاندىقتان، ازيا قاقپاسى كىلتىن قازاق ورداسىن قۇزىرىنا قاراتۋ ارقىلى قولىنا العىسى كەلگەن). الايدا تاعدىر ونىڭ جوسپارىن وزىنە ورىنداتۋعا جازبادى (1725 جىلى قايتىس بولدى). ونى جۇزەگە اسىرۋعا ءى پەتردىڭ اماناتىن كوكىرەگىنە مىقتاپ بايلاعان مانساپقور ءتىلماش  مامەد (الەكسەي يۆانوۆيچ) تەۆكەلەۆ ابىلقايىر حاننىڭ رەسەي بودانى بولىپ تابىلاتىن باشقۇرتپەن قارىم-قاتىناستى بەيبىت سيپاتقا ءتۇسىرۋ ءۇشىن اننا يواننوۆنا پاتشايىمعا ءبىتىم جاساۋ جايىندا ەلشىلىك جىبەرۋىنە وراي قۇلشىنا كىرىستى...

***

ءمان-ماعىناسى بۇرمالانىپ ومىرگە ەنگىزىلۋگە جازىلعان تاعدىرشەشتى بەتبۇرىستىڭ نەگىزگى قۇجاتى ابىلقايىر حاننىڭ ورىس يمپەراتريتساسىنا جازعان حاتى ەكەنى بەلگىلى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزگەرە قويماعان كوپشىلىك اراسىنداعى پىكىر بويىنشا، ول جەكە باسىنىڭ قامى ءۇشىن رەسەيگە قاراماعىنداعى حالقىمەن بودان بولۋعا ءوزى سۇرانعان، ياعني ساتقىن دەلىنەدى. الايدا مۇنداي پىكىردىڭ ءتۇرلى بۇرمالاۋشىلىقتىڭ جەتەگىندە كەتۋ سالدارىنان قالىپتاسقانى سوڭعى جىلدارى انىققا شىقتى.

ابىلقايىر حاننىڭ بىزگە ورىس ءتىلى ارقىلى ءمالىم بولعان «ساتقىندىق حاتىن»  ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىندا تاريحشى امانتاي يسين تۇپنۇسقادان وقىپ، قايتا ءتارجىمالادى. ناتيجەسىندە عىلىمي اينالىمدا جۇرگەن تاريحي حاتتىڭ ورىسشا نۇسقاسىنداعى بىرقاتار  سوزدەردىڭ تۇپنۇسقادا جوق ەكەنىن، ءبىرازىنىڭ ماعىناسى وزگەرتىلىپ بەرىلگەنىن انىقتادى. ونىڭ سەبەبىن تاريحشى «دالا بيلەۋشىلەرى جازعان حاتتاردىڭ رەسمي اۋدارمالارىندا... باسى ارتىق، باعىنىشتى سوزدەردى قوسىپ جىبەرۋ –  ماسكەۋ مەملەكەتى كەڭسە قىزمەتى قالىپتاستىرىپ، رەسەي يمپەرياسى ۇدەتىپ جىبەرگەن ادەت» بولعاندىقتان، سودان جانە «كەڭەس زامانىنداعى ۇلى حالىقتى اعا تۇتقان قۇلشىنىستان» كورەدى.  سول زامانداعى شىعىس امىرشىلەرى قولدانعان اراب، پارسى سوزدەرى ارالاس تۇركى-قازاق تىلىندە جازعان حاتىنداعى «حان سوزدەرى ۇستامدى، بەلگىلى ءبىر تۇستارىندا اسقاق. كىشىرەيۋى دە، وزگە مەملەكەت يەسىمەن تەڭ سەزىنۋى دە، قۇرمەت كورسەتۋى، سىپايى ءسوز ساپتاۋى، مۇددەلى ءىسى دە ۇيلەسىمدى، سالماقتى ولشەممەن جەتكىزىلگەن. بۇل حاتتان ارتىق جالبارىنۋ، رەسەي پاتشالىعىنا اشىق مويىنسۇنۋ، قۇلدانا سويلەۋ دەگەن بايقالمايدى». ەندى ا. يسين زەرتتەۋ ماقالاسىندا كەلتىرگەن تۇپنۇسقالىق ماتىنگە كوز جۇگىرتەيىك:

«ۇلۇعلارىڭ اۋا مارھاماتى بيىك، داۋلەتى ارتىق، يەر يۇزىنە بيلەگەن اقنا ۇلۇع پادشا حازىرەتلەرىڭ حۇزىرىنا بەندەلىك ەتەمىز. كۇندەن كۇن، ايدان ايعا، يىلدان يىلعا داۋلەت سالەمەت زيادا ولار انشا تاسىعاي.

ءبىز عارىزباندە حازىرەتىڭىزگە بۇ دارگە. ءسىز ۇلۇع حازىرەتنىڭ ورال ەشتەگى باشقۇرت حالايىقى بىرلە ارادا ەللىگىمىز يوق ەردى.

ەمدى ەل-حال، ءسىز داۋلەتى ۇلۇع پادشا حازىرەتىڭە ساياسىدا پاناھ ولىپ، ساتيع مۋنقاز ولماق ءۇچىن توعاي يولى ورال ەشتەگى بەندەڭىز الداربايعا ەلشى قوسىپ يىبەردىم. ول الدارباي ءسىز ۇلۇع پادشانىڭ حازىرەتىگە ەلشى تىلەگەنى ءۇچىن ءبىز، ءابىلحايىر حان، قىرىق سان قازاق ورتا ءيۇز، كىشى ءيۇز بارشا راعايات قاراشالارىم بىرلە باش سالدىم.

يارلىق: ءسىزنىڭ-ءدۇر ول قۋللارىڭىز ورال ەشتەگى بىرلە ەل قىلىپ ءىرىشۋ[ى]ڭنى تىلەيمىز. ءسىزنىڭ يارلىعىڭىز بىرلە ەل بولعايمىز.

سەيىتقۇل يىبەرگەن ەلشى باش قۇتلىمەت يولداشلارى بىرلە».

يمپەريانىڭ سىرتقى ىستەر القاسىنداعى اۋدارماشىلار – بالكىم، ءتارجىما جاساۋعا قۇتلۇمۇحاممەد (مامەد، الەكسەي يۆانوۆيچ) تەۆكەلەۆتىڭ تىكەلەي قاتىسى دا بولعان شىعار – قازاق حانىنىڭ حاتىن پاتشايىمعا ۇسىنۋ ءۇشىن ءماتىندى ورىس تىلىندە مىنانداي نۇسقاعا  تۇسىرگەن ەكەن:

«ۆەليچايشەي، بلاگورودنوي، بوگاتوي ي ۋمنوي وبلاداتەلنيتسە منوگيح زەمەل، ەە ۆەليچەستۆۋ گوسۋدارىنە يمپەراتريتسە ەجەدنەۆنو، ەجەمەسياچنو ي ەجەگودنو جەلاەم بوجيەي ميلوستيۋ بلاگوپولۋچنوگو گوسۋدارستۆوۆانيا. ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سوستويت ۆ توم، چتو س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، كوتورىي ناحوديتسيا زا ۋرالوم، ۋ ناس بليزكيح وتنوشەني نە بىلو. جەلايا بىت سوۆەرشەننو پودۆلاستنىم ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، يا پوسىلايۋ سۆوەگو پوسلاننيكا ۆمەستە س ۆاشيم پودداننىم الدارباەم. ەتوت الدارباي ترەبوۆال پوسلاننيكا وت ناس ك ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، ي پوەتومۋ مى، ابۋلحاير-حان س پودۆلاستنىم منە منوگوچيسلەننىم كازاحسكيم نارودوم سرەدنەگو ي مالوگو جۋزوۆ، ۆسە پرەكلونياەمسيا پەرەد ۆامي، ياۆلياەمسيا ۆاشيمي سلۋگامي ي ۆسە ۆمەستە ۆ پروستىم نارودوم جەلاەم ۆاشەگو پوكروۆيتەلستۆا ي وجيداەم ۆاشەي پوموششي، چتوبى س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم، جيت ۆ سوگلاسي.

جەلاەم ۆام ۆسياكوگو بلاگوپولۋچيا ي بۋدەم ۆاشيمي پودداننىمي.

(پەرەدالي): سەيتكۋل. گلاۆنىي پوسلاننيك كۋتتۋمبەت س توۆاريششامي».

تارجىماداعى «بلاگورودنوي»، «ۋمنوي»،   «بوجيەي ميلوستيۋ»، «كوتورىي ناحوديتسيا زا ۋرالوم»،   «بليزكيح وتنوشەني»،  «منوگوچيسلەننىم»،  «ياۆلياەمسيا ۆاشيمي سلۋگامي ي ۆسە ۆمەستە ۆ پروستىم نارودوم جەلاەم ۆاشەگو پوكروۆيتەلستۆا ي وجيداەم ۆاشەي پوموششي»، «ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم»، «جەلاەم ۆام ۆسياكوگو بلاگوپولۋچيا ي بۋدەم ۆاشيمي پودداننىمي» دەگەن سوزدەردىڭ بالاماسىنىڭ تۇپنۇسقادا جوقتىعىن، ياعني ولاردىڭ اۋدارما جاساۋ بارىسىندا ماتىنگە جاڭادان نەمەسە ماعىناسى وزگەرتىلىپ قوسىلعانىن ايتا كەلىپ، ا.يسين حاتتىڭ مىنانداي جاڭا اۋدارماسىن جاسايدى:

«ۆەليچيا ي ميلوستي ۆىسوكوي، گوسۋدارستۆا پرەۆىشە، پراۆياششەي [ۆسەمي] زەمليامي ەە ۆەليچەستۆۋ بەلوي ۆەليكوي يمپەراتريتسە وبراششاەمسيا س وبىدەننىم نامەرەنيەم. يزو دنيا ۆ دەن، يز مەسياتسا ۆ مەسياتس، يز گودا ۆ گود گوسۋدارستۆو [ۆاشە] دا پرەبىۆاەت ۆ زدراۆي ي پريۋمنوجاەتسيا.

ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سلەدۋيۋششەە. س نارودوم ۆاشەگو ۆەليچەستۆا ۋرالسكيمي ەشتەك-باشكورتامي مەج نامي نەت سوگلاسيا.

تەپەر، جەلايا پولۋچيت پود پوكروۆوم ۆاشەگو يمپەراتورسكوگو ۆەليچەستۆا زاششيتۋ ي سپوكويستۆيە، پوسىلايۋ، پريسوەدينيۆ ك لەسنوي دوروگي ۋرالسكومۋ ەشتەكۋ پودداننومۋ ۆاشەمۋ الداربايۋ، سۆوەگو پوسلا. پوسكولكۋ ەتوت الدارباي پروسيل پوسلا ك ۆاشەمۋ يمپەراتورسكومۋ ۆەليچيۋ، مى، ابۋلحاير-حان، سوروك سانوۆ كازاحوۆ، سرەدني ي ملادشي جۋزى سو ۆسەمي پودۆلاستنىمي منە كاراشا سكلونياەم گولوۆۋ.

يارلىك: س ۆاشيمي سلۋگامي ۋرالسكيمي ەشتەكامي حوتيم دوستيچ سوگلاسيا. س ۆاشيم يارلىكوم دا بۋدەم ۆ سوگلاسي.

پوسلاننىي پوسول سەيتكۋل ۆو گلاۆە س كۋتلىمەتوم س توۆاريششي».

ەندى تۇپنۇسقانىڭ كەي تۇستارىمەن ەكى اۋدارمانى سالىستىرىپ قارايىق تۇپنۇسقا: «ءبىز عارىزباندە حازىرەتىڭىزگە بۇ دارگە. ءسىز ۇلۇع حازىرەتنىڭ ورال ەشتەگى باشقۇرت حالايىقى بىرلە ارادا ەللىگىمىز يوق ەردى».  سىرتقى ىستەر القاسىنىڭ اۋدارماسى: «ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سوستويت ۆ توم، چتو س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، كوتورىي ناحوديتسيا زا ۋرالوم، ۋ ناس بليزكيح وتنوشەني نە بىلو». تاريحشى ا.يسين جاساعان جاڭا اۋدارما: «ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سلەدۋيۋششەە. س نارودوم ۆاشەگو ۆەليچەستۆا ۋرالسكيمي ەشتەك-باشكورتامي مەج نامي نەت سوگلاسيا». وسى ۇزىك بۇگىنگى قولدانىستاعى ءوز تىلىمىزدە بىلاي بولار ەدى: «ءبىز ءسىزدىڭ ۇلى مارتەبەڭىزگە مىنانداي مالىمدەمە جاسايمىز. ءسىزدىڭ ۇلى مارتەبەڭىزدىڭ حالايىعى ورال باشقۇرت-ەستەكتەرىمەن ارادا ەلدىك كەلىسىم بولماي تۇر».

ودان ءارى حاتتىڭ تۇپنۇسقاسىندا: «ەمدى ەل-حال، ءسىز داۋلەتى ۇلۇع پادشا حازىرەتىڭە ساياسىدا پاناھ ولىپ، ساتيع مۋنقاز ولماق ءۇچىن توعاي يولى ورال ەشتەگى بەندەڭىز الداربايعا ەلشى قوسىپ يىبەردىم. ول الدارباي ءسىز ۇلۇع پادشانىڭ حازىرەتىگە ەلشى تىلەگەنى ءۇچىن ءبىز، ءابىلحايىر حان، قىرىق سان قازاق ورتا ءيۇز، كىشى ءيۇز بارشا راعايات قاراشالارىم بىرلە باش سالدىم»، – دەلىنەدى. پاتشالىق تارجىماسىندە بۇل ۇزىك تۇپنۇسقادا جوق سوزدەر مەن ۇعىمداردى قوسىپ، بىلاي بەرىلگەن: «جەلايا بىت سوۆەرشەننو پودۆلاستنىم ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، يا پوسىلايۋ سۆوەگو پوسلاننيكا ۆمەستە س ۆاشيم پودداننىم الدارباەم. ەتوت الدارباي ترەبوۆال پوسلاننيكا وت ناس ك ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، ي پوەتومۋ مى، ابۋلحاير-حان س پودۆلاستنىم منە منوگوچيسلەننىم كازاحسكيم نارودوم سرەدنەگو ي مالوگو جۋزوۆ، ۆسە پرەكلونياەمسيا پەرەد ۆامي، ياۆلياەمسيا ۆاشيمي سلۋگامي ي ۆسە ۆمەستە ۆ پروستىم نارودوم جەلاەم ۆاشەگو پوكروۆيتەلستۆا ي وجيداەم ۆاشەي پوموششي، چتوبى س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم، جيت ۆ سوگلاسي». ارتىق سوزدەردى الىپ تاستاپ، ماعىناسى وزگەرگەن سوزدەردى (ايتالىق، «ەلشى تىلەگەنى»، ياعني «ەلشى جىبەرۋدى وتىنگەنى» دەگەن تىركەستى – «ترەبوۆال پوسلاننيكا»، ياعني ەلشى جىبەرۋدى تالاپ ەتتى» دەپ بەرگەندى) تۇزەتىپ جاساعان جاڭا اۋدارمادا جوعارعى ءۇزىندى بىلاي بوپ شىققان: «تەپەر، جەلايا پولۋچيت پود پوكروۆوم ۆاشەگو يمپەراتورسكوگو ۆەليچەستۆا زاششيتۋ ي سپوكويستۆيە، پوسىلايۋ، پريسوەدينيۆ ك لەسنوي دوروگي ۋرالسكومۋ ەشتەكۋ پودداننومۋ ۆاشەمۋ الداربايۋ، سۆوەگو پوسلا. پوسكولكۋ ەتوت الدارباي پروسيل پوسلا ك ۆاشەمۋ يمپەراتورسكومۋ ۆەليچيۋ، مى، ابۋلحاير-حان، سوروك سانوۆ كازاحوۆ، سرەدني ي ملادشي جۋزى سو ۆسەمي پودۆلاستنىمي منە كاراشا سكلونياەم گولوۆۋ». قازاقشاسى: «ەندى، ءسىزدىڭ ۇلى مەملەكەت پاتشاسى مارتەبەڭىزدىڭ  ساياسىندا قورعالىپ، تىنىشتىق الماق ءۇشىن نوعاي جولىنداعى ورال ەستەگى بەندەڭىز (بودانىڭىز) الداربايعا ەلشى قوسىپ جىبەردىم. وسى الدارباي ءسىزدىڭ ۇلى پاتشا مارتەبەڭىزگە ەلشى جىبەرۋدى وتىنگەنى ءۇشىن ءبىز، ابىلقايىر حان، قىرىق سان قازاق، قاراماعىمداعى ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدەگى بارشا قاراشالارىممەن بىرگە باس يەمىن».

اڭعارىلىپ تۇرعانداي، تۇپنۇسقاداعى: «...توعاي يولى ورال ەشتەگى...» دەگەن تىركەس جاڭا اۋدارمادا: «...ك لەسنوي دوروگي ۋرالسكومۋ ەشتەكۋ...» دەپ بەرىلگەن. ياعني «...توعاي يولى...» – «لەسنايا دوروگا» دەپ توتە اۋدارىلعان.   بۇل جايىندا ا. يسين تۇپنۇسقادا سولاي «توعاي» تۇرىندە تۇرعانىن كورسەتە وتىرىپ: «تاريحتا «نوعاي جولى» دەگەن جول (باعىت) بار. بىراق بۇل جەردە «نوعاي جولى» دەپ قابىلداۋ ءۇشىن انىق جازىلعان «توعاي جولى» دەگەن ۇعىمدى جوققا شىعارۋ كەرەك»، – دەيدى. الايدا اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان تۇپنۇسقادا ءبىر نوقاتتىڭ ابايسىزدا ارتىق ءتۇسىپ كەتۋى دە ىقتيمال ەكەنىن ويلاۋ ءجون، ەكى نۇكتە – «ت»، ەگەر ءبىر نۇكتە بولسا – «ن» بولار ەدى. ءارى ول زاماندا، باشقۇرت كوتەرىلىسىن قانعا بوياپ باسقاننان كەيىن، پاتشالىق باشقۇرت جەرىن ءتورت اكىمشىلىك اۋماققا – جولعا بولگەن، «جول» (يول، دوروگا، دارۋگا) – وكرۋگ، وبلىس، اۋدان سياقتى  اۋماقتىق-اكىمشىلىك بىرلىكتى بىلدىرەتىن ءسوز بولىپ كەتكەن. قازاق جەرىمەن الدەنەشە بولىستاردان قۇرالاتىن نوعاي جانە ءسىبىر جولدارى (اۋداندارى) شەكتەسىپ جاتاتىن. سوندىقتان، حات ماتىنىندەگى «توعاي» دەگەن ءسوزدى كەزدەيسوق قوس نۇكتە ءتۇسىپ كەتكەندىكتەن كەتكەن قاتە رەتىندە تۇزەتىپ، «نوعاي» دەپ باتىل وزگەرتىپ جازۋ كەرەك. ءماتىندى قازاقشالاعاندا سولاي – «نوعاي جولى» دەپ كورسەتىلدى.

حاتتىڭ ءتۇيىنى: «يارلىق: ءسىزنىڭ-ءدۇر ول قۋللارىڭىز ورال ەشتەگى بىرلە ەل قىلىپ ءىرىشۋ[ى]ڭنى تىلەيمىز. ءسىزنىڭ يارلىعىڭىز بىرلە ەل بولعايمىز». پاتشالىق ءتارجىماسى: «...س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم، جيت ۆ سوگلاسي. جەلاەم ۆام ۆسياكوگو بلاگوپولۋچيا ي بۋدەم ۆاشيمي پودداننىمي». جاڭا اۋدارما: «يارلىك: س ۆاشيمي سلۋگامي ۋرالسكيمي ەشتەكامي حوتيم دوستيچ سوگلاسيا. س ۆاشيم يارلىكوم دا بۋدەم ۆ سوگلاسي». قازاقشاسى: «جارلىق: ءسىزدىڭ قۇلدارىڭىز ورال ەستەكتەرىمەن ىنتىماققا قول جەتكىزگىمىز كەلەدى. ءسىزدىڭ جارلىعىڭىزبەن ىنتىماقتاس بولامىز».

ابىلقايىر حان 1730 جىلى اننا يوننوۆناعا وسىنداي تىلەك ايتقان ەدى.

***

ابىلقايىر حان ەلىنىڭ سولتۇستىگىندەگى كۇشتى دە قاھارلى يمپەريا تاعىندا وتىرعان پاتشايىم اننا يواننوۆناعا جولداعان، قازاق ءۇشىن تاعدىرشەشتىلىك ءمانى بولعان حاتتىڭ ءتۇپ ماتىنىندەگى: «جارلىق: ءسىزدىڭ قۇلدارىڭىز ورال ەستەكتەرىمەن ىنتىماققا قول جەتكىزگىمىز كەلەدى. ءسىزدىڭ جارلىعىڭىزبەن ىنتىماقتاس بولامىز»، – دەگەن ءتۇيىندى جولدار  ونىڭ ماقساتىن جەتكىلىكتى دارەجەدە ايقىن كورسەتىپ تۇر. جانە ونىڭ ەشقانداي دا «ءوز ەركىمەن بوداندىققا سۇراندى» دەگەن ۇعىم بەرمەيتىنى دە انىق.

ورىس يمپەرياسى قولاستىنداعى ورال باشقۇرتتارى قازاق جەر-سۋىنىڭ ءبىراز ءوڭىرىن وزدەرىنىكى دەپ ەسەپتەيتىن دە،  پاتشالىق قىسقان سايىن، جاڭا جايىلىمدارعا كوشۋ ماقساتىمەن، قازاق ەلىنە ءجيى-ءجيى شابۋىلداپ تىنىم بەرمەيتىن. ابىلقايىر حاننىڭ حاتى سولاردى  يمپەراتريتسا جارلىعىمەن اۋىزدىقتاۋعا قول جەتكىزۋدى كوزدەگەنى كۇمان تۋعىزبايدى. حاتىندا ەستەكتەردى (باشقۇرتتاردى) ورىس مەملەكەتىنىڭ «قۇلدارى» دەپ اتاپ كورسەتىپ وتىرعانىندا، ەندى ءوز حالقىن دا سونداي «قۇلدىققا» الۋىن پاتشايىمنان «جالبارىنىپ» سۇراۋى قيسىنسىزدىڭ قيسىنسىزى ەكەنى دالەل تىلەمەسە كەرەك. تاريحشىلاردىڭ بىرقاتارى 1926 جىلعى قويباعار كوبەكۇلى ەلشىلىگىن دە سانكت-پەتەربۋرگكە ابىلقايىر حان جىبەرگەن، ول وسىلاي ورىس قولاستىنا وتۋگە بۇرىن دا ارەكەت ەتكەن دەپ سانايدى. الايدا بۇل كەزدە ابىلقايىر حان وتانىنىڭ باسقىنشى تابانىنا تۇسكەن تۇستىك ءوڭىرىن ازات ەتۋ، باسقىنشىنىڭ تەرىستىكتەگى سىبايلاسىنىڭ ارقادان پىشاق سالۋى ىقتيمال شاپقىنشىلىعىنىڭ الدىن الۋ شارالارىن جاساپ، بىرەسە وڭتۇستىكتە جوڭعارلارمەن، بىرەسە سولتۇستىكتە كازاچەستۆو، قالماق، باشقۇرتتارمەن قازاق جەر-سۋىن قورعاۋ جولىندا الاسۇرا سوعىسىپ جۇرگەن. اتالعان ميسسيا جەكەلەگەن رۋباسىلاردىڭ باستاماسى بولاتىن. قويباعار باستاعان ەلشىلىكتىڭ قازاق حاندىعى باس ءامىرشىسىنىڭ جىبەرۋىمەن كەلمەگەنىن، سوندىقتان دا ونىڭ ءتيىستى وكىلەتتىلىك كۇشى جوقتىعىن پاتشا ۇكىمەتى بىردەن تۇسىنگەن. تۇسىنگەن دە، وعان ەشقانداي جاۋاپ بەرمەي، ەلەۋسىز كۇيدە قايتارعان بولاتىن. ال  قۇتلۇمبەت بي، سەيتقۇل باتىر، توقتامىس مىرزا باستاعان 1930 جىلعى ەلشىلىك قازاق حانىنىڭ تىكەلەي وزىنەن ورىس پاتشايىمىنا ارنايى جازىلعان حات اكەلگەن ەدى. سول سەبەپتى يمپەريانىڭ سىرتقى ىستەر القاسى، ونداعى جاۋاپتى قىزمەتكەر – كەزىندە  ءبىرىنشى پەتردىڭ قازاق ەلىنە قاتىستى جوسپارىن ءوز اۋزىنان ەستىگەن الەكسەي تەۆكەلەۆ، سونداي-اق ارينە، پاتشا ۇكىمەتى مەن پاتشايىمنىڭ ءوزى وعان وتە مۇقيات قارادى.  ءبارى دە ۇلى پەتر امانات ەتكەن  جوبانى جۇزەگە اسىرار ۋاقىتتىڭ تۋىپ كەلە جاتقانىن ءتۇيسىندى. ماسەلەنى  پارىقتاي كەلە، پاتشا ۇكىمەتى قازاق حانى ءوتىنىشىنىڭ يمپەريا مۇددەسىنە ساي تياناقتالىپ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋدى ويلاستىردى. سول  ءۇشىن بارلىق كەرەك-جاراق، مول قارجى-قاراجاتپەن جابدىقتالعان، قۇرامىنا قازاق ەلىنىڭ جەر-سۋ بەدەرىن، قوعامدىق جانە الەۋمەتتىك قۇرىلىمىن، حال-جاعدايىن جان-جاقتى زەرتتەي الاتىن ماماندار ەنگىزىلگەن ۇلكەن ەكسپەديتسيا قۇردى. ورىس يمپەراتريتساسى اننا يواننوۆنانىڭ وسىناۋ ەلشىلىگىن باسقارۋعا سىرتقى ىستەر القاسىنىڭ چينوۆنيگى  قۇتلۇ-مۇحاممەد تەۆكەلەۆ تاعايىندالدى. ونىڭ الدىنا قويىلعان ءىرى ديپلوماتيالىق مىندەتتى اتقارۋدا مۇلتىكسىز ورىندالۋعا ءتيىس نۇسقاۋلىق جاسالدى. سونداي ۇيىمداستىرۋ جانە جان-جاقتى دايىندىق شارالارىنان سوڭ، ەكسپەديتسيا جول جۇرۋگە ساقاداي ساي بولدى. اقىرى، كەرى قايتاتىن مەزگىلى جەتكەن ابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرىمەن بىرگە، 1731 جىلعى ءساۋىردىڭ 30-ى كۇنى تەۆكەلەۆ باستاعان ميسسيا قازاق ەلىن بەتكە ۇستاپ، پەتەربۋرگتەن شىقتى. ەكى ايدان كەيىن باشقۇرت ايماعىنداعى ورتالىق قالا ۋفاعا جەتتى. سول جەردە  ەلشىلىكتى الدار تارحان   كۇتىپ العان. ول تەۆكەلەۆكە الدىمەن ابىلقايىر حانعا حابار جىبەرگەن ءجون دەگەن كەڭەس بەردى.  حابارشىلار اتتاندى دا، تامىزدىڭ 22-سىندە حان وكىلدەرىمەن بىرگە ورالدى. ولار ۋفادا قۇرمەتتى ەسكورتپەن، قارۋلى كۇزەتپەن كۇشەيتىلگەن ەكسپەديتسيانى (يمپەراتريتسا اننا يواننوۆنانىڭ ەلشىلىگىن) حاننىڭ جازعى  ورداسىنا قاراي سول ايدىڭ اياعىندا باستاپ شىقتى. قازاق ەلىنىڭ شەگىنە ىلىگە بەرگەندە، ولاردى ابىلقايىر حاننىڭ ۇلى  نۇرالى سۇلتان قارسى الدى. ول پاتشا ەلشىلىگىنە پروتوكولدىق قۇرمەت كورسەتۋ ءۇشىن ارنايى جىبەرىلگەن ەدى. ءسويتىپ، قازاق اسكەرىنىڭ حان تاراپىنان بولىنگەن ەكى ءجۇز ساربازدان تۇراتىن سالتاناتتى ەسكورتى ءارى كۇزەتىنىڭ ورتاسىندا، ايدان استام جول ۇستىندە بولعان ەكسپەديتسيا، اقىرى، 1731 جىلعى 5 قازاندا ىرعىزداعى مانىتوبە القابىنا تىگىلگەن حاننىڭ جازعى ورداسىنا ات باسىن تىرەدى.

ابىلقايىر حان ورىس پاتشايىمىنىڭ ەلشىسى اكەلگەن حاباردى كوپكە سوزباي تالقىعا سالۋ قاجەت دەپ شەشتى. 1731 جىلعى 10 قازاندى جينالىس وتكىزەتىن كۇن دەپ بەلگىلەدى. وعان 1730 جىلعى مامىر ايىنداعى قۇرىلتايعا قاتىسقان كىشى جانە ورتا جۇزدەر شونجارلارىن شاقىرتتى. جينالىسقا دەيىن حان الدىمەن ءوز ەلشىلەرىنەن مۇقيات ەسەپ الدى، سوسىن ورىس ەلشىلىگىنىڭ باسشىسى تەۆكەلەۆتى قابىلدادى. تەۆكەلەۆ  حانمەن، قازاقتىڭ بەدەلدى تۇلعالارىمەن  (بي، سۇلتان، باتىرلارىمەن), ەكسپەديتسياعا ۋفادا قوسىلعان قۇرمەتتى ەسكورتتى باستاپ كەلگەن الدار تارحانمەن جانە تايماس باتىر سەكىلدى وزگە دە ىقپالدى باشقۇرتتارمەن الدەنەشە رەت كەزدەسىپ، الدىنا قويعان ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋ جولىن اقىلداستى. ونىڭ كۇندەلىگىندە (جۋرنالىندا) جازىلعان اقپاراتتارعا قاراعاندا، سىي-سياپات تاراتا وتىرىپ قوزعالعان اڭگىمە ءتۇپ-تۇگەل قازاقتاردى يمپەريا بودانى بولۋىنا مويىنسۇنتۋ جونىندە بولعان سياقتى.  الايدا، تاپسىرماعا ساي تولتىرىپ وتىرعان جۋرنالىنا پاتشا قىزمەتشىسى تەك قوجايىنىنا جاعاتىن مازمۇنداعى سوزدەردى جازۋى ءتيىس ەكەنىن ەستە ۇستاۋ كەرەك. ياعني، تۇپكى ماقساتى بولىپ تابىلاتىن جاساندى قۇجاتتى – «رەسەيگە كىرىپتارلىعىن مويىندايتىن ءبىر جاپىراق قاعازدى قايتكەندە قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن، ميلليون سوم جۇمساسا دا، بەدەلدى قازاقتاردى ساتىپ الۋ» جولىندا جۇرگىزگەن جۇمىستارىن اسىرەلەپ تاڭبالاۋى كۇمان تۋعىزبايدى. جۋرنالىنداعى اقپاراتتاردىڭ يمپەريادا وزگە جۇرتتارعا قاتىستى قالىپتاسقان تولتىرۋ ۇلگىسىندە،  كەڭسە قاعازىن وزگەنى تومەنشىكتەتە وتىرىپ جۇرگىزۋ داستۇرىندە جازىلعانى انىق. پاتشالىق جانە كەڭەستىك داۋىرلەردە، سونداي-اق ءبىزدىڭ تاۋەلسىز زامانىمىزدا دا كوپتەگەن عالىمدار تەۆكەلەۆتىڭ سول شاقتا جۇرگىزگەن ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەرى قازاققا رەسەيدىڭ بودانى بولۋدى مويىنداتۋعا تىرەلدى دەپ سانايدى. دۇرىسىندا، سونداعى كەلىسسوزگە ءار تاراپ ءوز ۇعىمىنشا ءمان بەرگەن. ابىلقايىر حاننىڭ پاتشايىمعا جازعان حاتىنداعى «جارلىق» ء(تۇيىن) ماعىناسى ورىس مەملەكەتىنىڭ قازاق ەلىنە مازاسىزدىق تۋعىزىپ تۇرعان بودان ەلىمەن بەيبىت قاتار ءومىر سۇرۋگە قول جەتكىزۋدى كوزدەۋ ەكەنى ايقىن تۇجىرىمدالعان. حاتتى يمپەريا استاناسىنا اپارعان ەلشىلەر «يمپەريا قاراماعىنداعى باشقۇرتتاردىڭ قازاق ەلىنە اگرەسسياسىن توقتاتۋ ءۇشىن  يمپەراتريتسانىڭ ارنايى نۇسقاۋ بەرۋىن» سۇرادى، شارتىن بايان ەتتى: پاتشايىم وسىلاي تىنىشتىق تۋعىزسا جانە قازاقتاردىڭ سىرتقى دۇشپانداردان قورعانۋىنا سەپتەسسە – وندا قازاق حاندىعى دا پاتشا قازىناسىنا باعالى اڭ تەرىلەرىنەن دايىندالعان الىم (ياساك) بەرىپ تۇراتىن بولادى. ابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرى سانكت-پەتەربۋرگكە ساپارىنىڭ ماقساتىن وسىنداي اۋقىمدا عانا تۇسىندىرۋگە حاقىلى بولعان، سولاي ەتكەن دە. جوعارىدا قاراستىرعانىمىزداي، ورىس قۇجاتتارىندا بۇل ءجايت «بودان بولۋعا قۇلشىنۋ» سيپاتىندا جازىلعان.  تەۆكەلەۆ قىزمەتى بارىسىندا سولاردى باسشىلىققا الادى. 1731 جىلعى 10 قازانداعى قازاق اقسۇيەكتەرى مەن بەدەلدى تۇلعالارى الدىندا مامىلەگەرلىك امال-ايلامەن ايتقان سوزىندە قازاقتاردىڭ رەسەي يمپەرياسىنا ەشقانداي دا قاۋىپ-قاتەر توندىرە المايتىنىن شەگەلەي ايان قىلىپ، سوندىقتان قازاقتارمەن بەيبىت كەلىسىمشارت جاساۋدىڭ رەسەيگە تۇككە دە كەرەك ەمەستىگىن جاريا ەتەدى. مۇنداي كەلىسىمشارت قازاقتارعا قاجەت. ويتكەنى ولارعا رەسەي بوداندارى تاراپىنان ءتونىپ تۇرعان قاتەر اسا زور. ال ودان تەك ايبىندى روسسيانىڭ بودانى قاتارىنا قابىلدانىپ قانا قۇتىلۋعا بولادى، ەگەر قازاقتىڭ وسىناۋ باس ادامدارى «بودان بولۋدى» (جۋرنالىنا تۇسىرىلگەن بۇل ەتىستىك چينوۆنيكتىڭ ىشكى پيعىلى بولۋعا كەرەك، جيىندا، ىڭعايى، رەسەيدىڭ قازاق حاندىعىن قورعاۋىنا الۋى، ناعىز ماعىناسىنداعى پروتەكتوراتى ساناۋى جايىندا ايتىلۋى كوڭىلگە قونىمدى) قابىل كورمەسە، ۇلى مارتەبەلى پاتشايىمنىڭ ەلشىسى ولاردى ماجبۇرلەمەيدى. بىراق قازاق امىرشىلەرىمەن «بەيبىت كەلىسىمشارت جاساۋعا دا بارمايدى»، سەبەبى ونداي شارا «قۋاتتى دا ايبارلى روسسيا يمپەرياسى ءۇشىن ابىرويسىزدىق بولار ەدى»، پاتشالىقتى «مۇنداي ماسقاراشىلىققا ۇشىراتۋعا» تەۆكەلەۆ ەشقانداي دا كەلىسە المايدى...

جينالىسقا قاتىسۋشىلارعا ورىس ەلشىسىنىڭ كەڭ اۋقىمدى، بايىپتى، تەرەڭ ءسوزى قاتتى اسەر ەتەدى. وعان تابىن بوكەنباي باتىر قولداۋ كورسەتە سويلەيدى. قازاق ءۇشىن قازىرگى تاڭدا كۇشتى ەلگە ارقا سۇيەۋ اسا  قاجەت ەكەنىن ايتادى. (بوكەنباي باتىر 1710 جىلعى قۇرىلتايدا قازاق جاساقتارىنىڭ ساردارلىعىنا سايلانىپ، ابىلقايىر حانمەن بىرگە جاۋدان ەلىن ازات ەتۋگە بەلسەنە قاتىسقان. 1726 جىلى جايىق ءۇشىن شايقاسىپ ءجۇرىپ، بەيبىت كەلىسىمشارت جاساۋعا قاجەتتىلىك تۋعاندا، قالماق اسكەرىندە اماناتتا قالعان.  جالپى، وتان سوعىسى كەزىندە تالاي شايقاستىڭ كۇيىنىشى مەن ءسۇيىنىشىن حانمەن بىرگە باستان كەشكەن.  ابىلقايىر حاننىڭ ەڭ سەنىمدى باتىرلارىنىڭ ءبىرى بولاتىن. ول وسى جيىن الدىندا عانا تەۆكەلەۆتىڭ وزىنە ۇسىنعان ءىرى كولەمدەگى تولەماقىسىن الۋدان باستارتقان ەدى: اقشا السام – اقشاعا ساتىلعان بولىپ شىعام دەگەن، مەن ەلىمە قورعان بولاتىن پاتشايىمعا اقىسىز-پۇلسىز، ەلىمنىڭ تىنىشتىعى مەن ابىرويى ءۇشىن ادالدىق ساقتاۋدى وزىمە بورىش سانايمىن دەگەن).  ونىڭ ءسوزى باس ادامداردىڭ بىرقاتارىنا وڭ اسەر ەتتى. ولار  رەسەيدى قورعانىش تۇتۋعا بەيىلدىك تانىتتى. ال بىرقاتارى  قارسى بولدى.  ولار ورىس پاتشالىعىمەن بەيبىت كەلىسىم جاساۋعا قارسى ەمەس. اڭگىمە ەكى ەل اراسىندا ءبىر-بىرىنە اسكەري كومەك بەرۋدى ەسكەرەتىن ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزۋ جونىندە بولسا – قۇبا-قۇپ. مۇنى ولار قولدار ەدى. بىلتىرعى قۇرىلتايدا ولار حانعا پاتشايىممەن كەلىسىپ، باشقۇرت مازاسىزدىعىن تىنىشتاندىرۋدى تاپسىرعان. باسقا ەشتەڭە ەمەس. پاتشايىمدى قازاق حاندىعىنىڭ بىردەن ءبىر قامقورى تۇتۋعا شاقىرىپ، حان ءوز وكىلەتتىگىن اسىرا پايدالانباق. بۇعان بۇلار قارسى. ورىس مەملەكەتىن قورعانىش كورۋگە  قارسى. كەلىسىم  تەك قانا بەيبىتشىلىك ساقتاۋ جايىندا عانا بولسىن. ولار ابىلقايىر حانعا يمپەراتريتسا ەلشىلىگىن وسىنداي جاۋاپپەن كەرى قايتارۋعا شاقىرادى.

سوندا ابىلقايىر حان ءوزىنىڭ ساياسي ويىن مەيلىنشە ايقىن، ەش بۇكپەسىز جاريا ەتتى. ەگەر حاندىق رەسەيدىڭ قورعاۋىنداعى ەل قاتارىنا كىرسە، ونىڭ قولاستىنداعى قالماق پەن باشقۇرت، جايىق جانە ءسىبىر كازاكتارى جۇگەنسىزدىك جاساي المايتىن بولادى. ولاردىڭ اسكەري قۇرىلىمدارىنىڭ قازاق ەلىن شابا بەرۋىنە توقتاۋ سالىنادى. رەسەي دە ولارعا استىرتىن كومەك بەرۋىن، قازاقتارعا قۇپيالاپ  ايداپ سالا بەرۋىن قويادى. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، قازاق حاندىعى رەسەي قورعايتىن ەل قاتارىندا بولسا، ونىڭ قولاستىنداعى قالماق حاندىعىنان كەم تۇسپەيتىن،  ورتالىقتاندىرىلعان ءبىرتۇتاس كۇشتى مەملەكەت قۇرۋىنا ابىلقايىر حانعا دا مۇمكىندىك تۋادى...

***

سولتۇستىكتەگى قۋاتتى مەملەكەتكە قاراي شەشىمتالدىقپەن بەتبۇرىس  جاساۋىنىڭ شىندىعىن ابىلقايىر حان 1731 جىلعى 10 قازاندا دالا ەليتاسى الدىندا ايقارا اشتى. 1730 جىلعى مامىر قۇرىلتايى شەشىمىنە ساي ول ورىس پاتشايىمىنا ارنايى حاتپەن ەلشى جىبەرگەنىندە، حاتىندا ايتىلعان تىلەك پەن قويعان شارتىنىڭ مازمۇنىن قانداي اۋقىمدا تۇسىندىرۋگە بولاتىنى جايىندا ەلشىلەرىنە قۇپيا تۇردە ءتيىستى نۇسقاۋىن بەرگەن. الىستان بولجايتىن كورەگەن ساياساتكەر رەتىندە، ابىلقايىر حان تەرىستىگىندەگى الىپ كورشىسىمەن تاتۋ تۇرۋ ارقىلى عانا جۇزدەرگە ءبولىنىپ باسقارۋلى قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاي الاتىنىن، سوندا عانا ءوزىنىڭ جالپاق جەر-سۋدى الىپ جاتقان بىتىراڭقى ەلىندە ءبىر ورتالىققا باعىناتىن ءبىرتۇتاس كۇشتى مەملەكەت قۇرۋىنا مۇمكىندىك تۋاتىنىن ۇققان. الايدا بۇعان كەدەرگى كوپ-ءتىن...

ورىس پاتشايىمىنىڭ ەلشىلىگى قاتىسقان جيىندا قازاقتىڭ ەلدىك مۇددەسىن ويلايتىن باس ادامدار ابىلقايىر حاندى تۇسىنۋگە ءتيىس جانە ونىڭ ۇسىنىسىن قولداۋعا مىندەتتى بولۋعا كەرەك ەدى. ماسەلە مىنادا. ونى جيىرما جىلدان بەرى حان دەيدى. كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ حانى، ونىڭ ىشىندە كەيىنگى ون ءبىر جىل بويى قازاق ەلىنىڭ اعا حانى لاۋازىمىن الىپ كەلەدى. وسى ۋاقىت بويىندا قيلى جاعدايعا وراي جاساق جيىپ، اسكەر قۇردى، سوعىس ونەرىن ءتاپ-ءتاۋىر مەڭگەرگەنىنىڭ ارقاسىندا، قازاقتىڭ ايتۋلى باتىرلارىمەن بىرگە ماڭىزدى جەڭىستەرگە جەتىپ ءجۇردى. بەيبىت شاقتارداعى ەل بيلەۋدىڭ قىر-سىرىن دا اجەپتەۋىر ءتۇسىندى، سونداي كەزەڭدەردە ءوزىنىڭ تورە تۇقىمداستارى مەن كۇللى قارا حالىقتىڭ قيلى وكىلدەرىنىڭ جاقسى-جامان قاسيەتتەرىن ابدەن تانىپ-ءبىلدى...

ورىس دەرەككوزدەرىنەن ءمالىم، باشقۇرتتىڭ بەلگىلى باس ادامدارى (الدار تارحان، تايماس باتىر جانە ت.ب.) 1730 جىلى يمپەريانىڭ سىرتقى ىستەر القاسىنا بەرگەن مالىمەتتەرىندە «قازاقتاردا التى حان بار، ىشتەرىندەگى   زورى ابىلقايىر حان. سول حانداردىڭ ءبارى بارلىق ىستەردە ابىلقايىر حانعا قۇلاق اسادى»، – دەگەن. ءبىر ايدان كەيىن بۇل مالىمەتتى پاتشايىمعا ارنايى جىبەرىلگەن قازاق ەلشىلەرى راستايدى. ولار الگى مالىمەتتى ۇلى ءجۇز بيلەۋشىسى جولبارىس حان مەن ورتا ءجۇز حاندارى سامەكە مەن كۇشىك ابىلقايىر حاننىڭ ايتقانىنان شىقپايدى دەگەن سوزدەرىمەن ناقتىلاي ءتۇستى. ايگىلى قازاق باتىرى تابىن بوكەنباي 1731 جىلى قازاق دالاسىنا كەلگەن قۇتلۇ-مۇحاممەد تەۆكەلەۆكە: قازاق ەلىندە «تاۋكە حاننان كەيىنگى باستى ءامىرشى – ابىلقايىر حان، ول ءوز ەركىمەن، ەشكىمنەن كەدەرگى كورمەستەن، كوپ ءىستى جۇزەگە اسىردى» دەدى. ورتا ءجۇز حانى سامەكە ابىلقايىردى «باس حانىمىز» دەپ اتادى. ورىستىڭ كوپتەگەن قۇجاتتارىندا بەلگىلى قازاق باتىرلارى مەن باس ادامدارىنىڭ، سونداي-اق ابىلايدىڭ جانە وزگە دە سۇلتانداردىڭ  ابىلقايىردى باس حان، اعا حان دەپ اتاعان دەرەكتەرى ساقتالعان.

بۇل لاۋازىمعا ول 1719 جىلدان يە بوپ كەلە جاتقان جانە سونشا ۋاقىت بويى اتتان تۇسپەي، ۇلان-عايىر قازاق جەرىنىڭ وڭتۇستىگىنە دە، تەرىستىگىنە دە قورعان بولماققا، جاۋىنگەر جاساعىن باستاپ الدەنەشە اتتانعان. نەبىر شايقاستار جۇرگىزىپ، ەلدىڭ ازاتتىعى مەن تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن الىسقان. وسىنشا ۋاقىت بەلدەن قىنىنداعى قىلىش پەن جەبە تولى قورامسا شەشىلمەدى. ساداق پەن سەمسەردى بەكەم ۇستاپ،  تۇلپارىنان تۇسكەن جوق. جاۋىنگەر ساربازدارىن باستاپ، دامىل تاپپاي، قازاق جەرىنىڭ ءبىر قيىرىنان ەكىنشى قيىرىنا قۇيىنداتا شاپتى. ەل مۇددەسى ءۇشىن قۇستاي ۇشىپ، قىسقا مەرزىمدە ايشىلىق جەرلەردى شالدى. باس قولباسشى رەتىندە، قازاق اسكەرىن كۇردەلى مايدانداردا جەڭىسكە باستادى. وڭتۇستىكتە  قازاقتىڭ استاناسى مەن تالاي وزگە دە شاھارىن، شۇرايلى جەر-سۋىن جوڭعار-باسقىنشىدان ازات ەتتى. تەرىستىك-باتىستا ورىس ۇكىمەتى ايتاقتاعان، ورىس قولاستىنداعى قالماق، كازاك-ورىس، باشقۇرتتان ەل-جۇرتىن قورعادى. جايىق ءۇشىن جان اياماي شايقاستى (ابىلقايىر حاننىڭ ورىس وكىمەتىنە مالىمدەمەسى: «قازاق حالقى جايىقتان وزەن سۋى سارقىلىپ بىتكەنشە ايرىلمايدى!»). جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى جۇرگىزگەن وتان سوعىسىن جەڭىسپەن اياقتادى. قونتايشى گالدان تسەرەن سىندى قۋاتتى ءام قاتەرلى،  اسكەري كۇشىنىڭ مۇمكىندىگى مول باس دۇشپانىمەن ابىرويلى كەلىسىمگە قول جەتكىزدى. نە كەرەك، ابىلقايىر ءباھادۇر ءوزىنىڭ اعا حان رەتىندەگى لاۋازىمىن بىلەگىنىڭ كۇشىمەن، قولباسشىلىق بىلىگىمەن بەكەمدەدى. ول ءبىر مۇشەلدەي ۋاقىت بويى ءوزىنىڭ ءىس جۇزىندە ەلدىڭ باستى حانى ەكەنىن ىسىمەن دالەلدەپ كەلەدى.

1736 جىلى ورداسىندا بولىپ قايتقان شەتەل ساياحاتشىسى دجون كەستلدىڭ جازۋىنا قاراعاندا،  ابىلقايىر حان بيىك بويلى، مىعىم دەنەلى، قىزىل شىرايلى ءجۇزى جاقسىلىق، تىلەكتەستىك نۇرىن شاشقان ءباھادۇر بولاتۇعىن. سونىمەن قاتار ول وتە قاجىرلى، اسا قۋاتتى كۇش يەسى ەدى، بۇكىل قازاق حالقى ىشىندە ساداق تارتۋدا وعان تەڭ كەلەتىن جان جوق بولاتىن (كەستل كۇندەلىگىندە ونى وسىلاي سۋرەتتەدى، بۇل وعان ابىلقايىر حاننىڭ ەلۋدىڭ ورتاسىنا كەلگەن شاعىنداعى بەينەسىنىڭ بەرگەن اسەرى). ابىلقايىر حان شىنىندا دا كەلبەتتى، كۇش-قۋاتى كەمەرىنەن اسقان، وتە قارۋلى، جاۋىنگەرلىك شەبەرلىگى جاۋىن دا ءتانتى ەتكەن، سونىمەن بىرگە اسا ءىرى ۇيىمداستىرۋشى جانە عالامات قولباسشى تالانتىن قۇداي ءبىر بويىنا اياماي دارىتقان جان بولعان.  ونىڭ جوڭعارلارعا قارسى جاۋىنگەرلىك شايقاستارىندا دا، روسسيانىڭ شەكارالىق اۋداندارىنا جاساعان اسكەري جورىقتارىندا دا كورسەتكەن ەسسىزدىككە بارابار جۇرەكجۇتقاندىعىن، كەرەمەت باتىلدىعىن ورىس اكىمدەرى ەرەكشە قولباسىلىق دارىنىمەن قوسا اتاپ كورسەتىپ وتىرعان. سۇيىكتى ارعىماعىنان تۇسپەيتىن دالا قولباسشىسىنىڭ اسا شەبەر شاباندوزدىق ونەرىنە تىكەلەي كۋا بولعانىن شەكارا جاساقتارىنىڭ كومانديرلەرى دە ءجيى ەسكە العان.  1723 جىلعى اپاتتى جەڭىلىس تۋعىزعان كوڭىل-كۇي حالىقتىڭ ەڭسەسىن باسىپ، جاپپاي ءتۇڭىلۋ ورىن العان ەڭ قيىن جاعدايلاردىڭ وزىندە ابىلقايىر حان سابىر ساقتاپ، وي ايقىندىعىن جوعالتپاي، ءوزىنىڭ ەرجۇرەكتىگى، شەشىمتالدىعى ارقاسىندا باتىل ارەكەتتەر جاساي ءبىلدى. جۇرت بوسىپ كەتكەن «اقتابان شۇبىرىندىدا» ەستەرى شىققان كوپتەگەن قارۋلاس شىڭعىستۇقىمدى باۋىرلارىنا ۇقساماي، ول تەز اسكەر جيناي الدى. ساربازدارىن دۇشپاننىڭ شاپقىنشىلىق جاساعان باعىتتارىندا توپتاستىردى. باسقىنشى قولدارىن شاپشاڭ، قارقىندى تۇردە شابۋىلداۋ ارقىلى كوپ رەتتە باسىمدىققا جەتىپ، شايقاستاردا ءجيى جەڭىپ شىعىپ ءجۇردى.

كۇرەسكە تولى ۇزاق جىلداردا كوزىنىڭ جەتكەنى –  قازاق جۇرتى ەركىندىكتى سۇيەدى، دۇشپانعا الدىرعىسى كەلمەيدى، باتىر، الايدا، مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىمى ءالسىز. تاۋكە حاننىڭ رەفورماسىندا كوزدەلگەن ولكەلەردەگى بيلىكتى كۇشەيتۋ ارقىلى مەملەكەتتىك بىرلىكتى ارتتىرۋ يدەياسى جۇزەگە اسپاي قالعان. باس-باسىنا بي بولۋعا قۇمارلىق ۇدەپ، ەلدى بىتىراڭقىلىق جايلاپ كەتكەن. ويتكەنى تورە دە، قارا دا مىقتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم جانە ونى نىعايتا ءتۇسۋ جولىندا اتقارىلماق پارىز حاقىندا ساناسىنا وڭ ۇعىم ۇيالاتپاعان. ولار ابىلقايىردى باس حان دەپ سانامايدى، ونىڭ اعا حان رەتىندەگى بيلىگىن مويىنداماۋعا بەيىم، ونى تەك كىشى ءجۇز حانى عانا دەپ تانۋعا وڭ يىقتارىن بەرىپ تۇرادى. ال كىشى ءجۇزدىڭ وزىندە دە، شىنداپ كەلگەندە، حان بيلىگىنە ءسوزسىز قۇلدىق ۇرا بەرمەيدى. بيلەر كەڭەسىنە سوناۋ ەسىم حان زامانىنان بەرىلىپ، تاۋكە حان داۋىرىندە كۇشەيتىلە تۇسكەن وكىلەتتىلىك تاپ قازىرگى تاڭدا كەرى اسەر ەتىپ تۇر. وكىنىشتى-اق، بىراق حاننىڭ ەل بىرلىگىن كوزدەيتىن پارمەندى جۇمىس جۇرگىزۋىنە كەدەرگى بولا تۇسۋدە.

ابىلقايىر حان 10 قازانداعى ماجىلىستە وسى ءجايتتى كۇيىنە ايتتى: ونىڭ بۇگىندە حان دەگەن اتى عانا بار، قۇزىرىنداعى بوداندارىنا بەيبىت كۇندە ءسوزى وتپەيدى، قازاق ىشىندەگى قازىرگى جاعدايى «يەسىز جابايى اتقا ۇقسايدى»، «ونداي اتتى ادامدار ۇرىپ-سوعىپ، قۋىپ الەك، ال اڭدار ۇستاپ الىپ جەپ قويۋعا ۇمتىلادى». الايدا ول ەلدىڭ تۇتاستىعىن ارتتىرعىسى كەلەدى. مەملەكەتى كۇشتى، ورنىقتى بولسا ەكەن دەيدى. سولاي جاساۋ ءۇشىن ناقتى بيلىككە قول جەتكىزۋدى ارماندايدى. ال ونداي جاعداي رەسەي سىندى قۋاتتى مونارحيانى ارقا تۇتقاندا عانا مۇمكىن بولماق. رەسەيدىڭ پروتەكتوراتى رەتىندە ءبىرتۇتاس، بيلىك جۇيەسى ءبىر ورتالىقتاندىرىلعان قۋاتتى مەملەكەت قۇرۋ قاجەت. مۇنداي جاعدايعا، انە، وزدەرى تالاي شايقاسقان قالماق حاندىعى جەتىپ وتىر...

ابىلقايىر حاننىڭ تاپ وسىلاي اعىنان اقتارىلۋىن بارشاسى مۇقيات تىڭدادى. سولتۇستىكتەگى كۇشتى كورشىنى سيۋزەرەن رەتىندە تانۋدىڭ تاپ سول شاقتاعى احۋالدا شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان جاسالۋعا قاجەت شارا ەكەنىن وعان ەڭ قارسى توپتىڭ ءوزى دە ءتۇسىندى. جانە مويىندادى، تەك  ىشتەي عانا. بىراق حاننىڭ ونداي شەشىمىمەن كەلىسە المادى. سەبەبى ابىلقايىر حاننىڭ جۇزەگە اسىرۋعا بەكەم بەكىنگەن ماقساتى قازاق ەلىندەگى ءداستۇرلى الەۋمەتتىك-ساياسي جۇيەگە ۇلكەن وزگەرىس ەنگىزەتىنىن قاي-قايسىسى دا سەزدى. تۋراسىن ايتقاندا، ونىڭ ورتالىق وكىمەتتى قاتتى كۇشەيتۋگە اپاراتىن شارا ەكەنىن ۇقتى. بۇل شارانىڭ قازاق ەلى اۋماعىندا قاسىم حان زامانىنان بەرى بولماعان بيلىك جۇيەسىن جاڭاشا جاڭعىرتاتىنىن پايىمدادى. ەل ىشىندە اعا حاننىڭ ءبىر ءوزى باسقاراتىن كۇشتى رەجيم ورناتۋعا اپاراتىنىن زايىر ءتۇسىندى. سونى تۇسىنگەندىكتەن دە، تيىسىنشە – قورىقتى. ويتكەنى، اعا حانعا بۇكىل ەلدى ءبىر ءوزى بيلەيتىن ءامىرشى قۇقتارىن بەرگەن جاعدايدا، قازىرگى بارشا باس ادامدار وزدەرىنىڭ قازاق حالقىن باسقارۋ سالاسىنداعى بۇرىنعى ارتىقشىلىقتارىنان ايرىلىپ قالاتىندارىن ءتۇيسىندى. ءبىر قولعا الىنعان حاندىق بيلىككە بۇرىن-سوڭدى بولماعان دارەجەدە تاۋەلدى بولىپ شىعاتىندارىن شامالادى. سوندىقتان دا، 10 قازانداعى جينالىستا ەلدىڭ بىرقاتار باس ادامدارى (بي، سۇلتان، باتىر، ستارشىن) الاۋىزدىققا جول بەردى. حانعا ءبىر اۋىزدان قولداۋ كورسەتپەدى. دەگەنمەن، سۇيەنەتىن سيۋزەرەن تاڭداۋ ماسەلەسىندە ول جولى ابىلقايىر حاندى بوكەنباي، ەسەت باتىرلار جانە قۇداينازار مىرزا اشىق قولداعان، ولاردى ەل ىشىندە بەدەلى بار تاعى جيىرما جەتى بەلگىلى تۇلعا جاقتادى.

ابىلقايىر حاننىڭ رەسەيگە ارقا سۇيەۋ ارقىلى كۇشتى مەملەكەت ورناتپاق جولىنداعى العاشقى اشىق قادامى وسىلاي جاسالدى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءماجىلىس ۇستىندە بىردەن ەلدىك مۇددەگە باسىمدىق بەرە الماۋشىلىق پەن پەندەشىلىك ۇساق مۇددەلەر بوي كورسەتىپ، باسقارۋشى ەليتا اراسىنداعى تار ءورىستى كەمباعال قايشىلىق كوزگە ۇردى. دەگەنمەن ابىلقايىر حان بۇل الاۋىزدىقتى جەڭۋدەن ۇمىتتەندى. الايدا ونىڭ جەڭىلمەك تۇگىل، ۇدەي تۇسۋىنە حان سەنىم ارتقان سيۋزەرەننىڭ ءوزى مۇددەلى ەدى.  ول ابىلقايىر حاننىڭ ءبىرتۇتاس حاندىق قۇرۋ جوسپارىن قايتكەندە ورىنداتپاۋ جاعىن كوزدەيتىن...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz