ەل بىرلىگى تۋرالى ۇلتتىق دوكترينا قابىلداندى. دوكترينا قوعامنىڭ بۇگىنگى تالابىنان تۋىنداۋدا، ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا باعىت-باعدار رەتىندە قىزمەت ەتۋگە ارنالعان. ەل بىرلىگى - ادام ءومىرى، ۇلت بولمىسى مەن رۋحى، وسى قوعامدىق قۇندىلىقتاردىڭ وركەنيەت جولىندا دامىتۋ مۇراتى. مۇنداي تەكتەس يدەيالار تاريحي بەلەستەردە ۇرپاقتاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ نىسانى بولعانى ءمالىم. سول يدەيالىق ساباقتاستىقتىڭ ۇلگىسى نەدە، ودان ۇيرەنەرىمىز نە؟ كوڭىلگە قونىمدى جاۋاپتى اباي مۇراسىنان تابۋعا بولادى.
ەگەمەندى ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تەڭدىگىن نىعايتىپ، ۇشتاستىرىپ جاتقان بۇگىنگى ۇرپاققا اباي نەسىمەن قۇندى؟ ەڭ الدىمەن، ءدىلمار دارالىعىمەن، ەرەكشە دانالىعىمەن. دارالىق - تۇلعالىعىندا، ال دانالىق - ازاماتتىق بولمىسى مەن بەلسەندىلىگىندە. قوس اعىمنىڭ توعىسىندا ونىڭ دانالىعى - سەزىمتالدىقتىڭ جەكە ورنەگىنە، تاجىريبەلى تانىمنىڭ تاپقىرلىعىنا، تانىمدىق قۇبىلىستىڭ كەمەلدىگىنە ۇقسايدى. كەڭ اۋقىمدا، دانالىق ادامدار اراسىنداعى جاراستىقتى، جاناشىرلىقتى، جاۋاپكەرشىلىكتى، ءتىپتى ازاماتتىق قوعامعا دەگەن بەتبۇرىستىڭ تۇراقتى نىشاندارىن بىلدىرەدى. ءبىرىنشى جايدا دانالىقتىڭ تۇلعالىق بەينەسى مەن بەلسەندىلىگىنە، ادامدىقتى اقتاۋداعى رولىنە نازار اۋدارساق، ال ەكىنشىسىندە، ادام بەلسەندىلىگىن الەۋمەتتىك دەڭگەيگە كوتەرمەلەۋگە، الەۋمەتتىك ءداستۇر ارقىلى ەلدىڭ ىرقىن جاقتاۋعا دەن قويامىز. ويىمىزدى تۇپتەي بەرسەك، دانالىقتىڭ بۇرىن-سوڭعى سارىنىنان الەمدىك اۋقىمدى، ۇلتتىق ءۇردىستى، تۇلعالىق ولشەمدى اڭعارۋ قيىن ەمەس.

ەل بىرلىگى تۋرالى ۇلتتىق دوكترينا قابىلداندى. دوكترينا قوعامنىڭ بۇگىنگى تالابىنان تۋىنداۋدا، ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا باعىت-باعدار رەتىندە قىزمەت ەتۋگە ارنالعان. ەل بىرلىگى - ادام ءومىرى، ۇلت بولمىسى مەن رۋحى، وسى قوعامدىق قۇندىلىقتاردىڭ وركەنيەت جولىندا دامىتۋ مۇراتى. مۇنداي تەكتەس يدەيالار تاريحي بەلەستەردە ۇرپاقتاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ نىسانى بولعانى ءمالىم. سول يدەيالىق ساباقتاستىقتىڭ ۇلگىسى نەدە، ودان ۇيرەنەرىمىز نە؟ كوڭىلگە قونىمدى جاۋاپتى اباي مۇراسىنان تابۋعا بولادى.
ەگەمەندى ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تەڭدىگىن نىعايتىپ، ۇشتاستىرىپ جاتقان بۇگىنگى ۇرپاققا اباي نەسىمەن قۇندى؟ ەڭ الدىمەن، ءدىلمار دارالىعىمەن، ەرەكشە دانالىعىمەن. دارالىق - تۇلعالىعىندا، ال دانالىق - ازاماتتىق بولمىسى مەن بەلسەندىلىگىندە. قوس اعىمنىڭ توعىسىندا ونىڭ دانالىعى - سەزىمتالدىقتىڭ جەكە ورنەگىنە، تاجىريبەلى تانىمنىڭ تاپقىرلىعىنا، تانىمدىق قۇبىلىستىڭ كەمەلدىگىنە ۇقسايدى. كەڭ اۋقىمدا، دانالىق ادامدار اراسىنداعى جاراستىقتى، جاناشىرلىقتى، جاۋاپكەرشىلىكتى، ءتىپتى ازاماتتىق قوعامعا دەگەن بەتبۇرىستىڭ تۇراقتى نىشاندارىن بىلدىرەدى. ءبىرىنشى جايدا دانالىقتىڭ تۇلعالىق بەينەسى مەن بەلسەندىلىگىنە، ادامدىقتى اقتاۋداعى رولىنە نازار اۋدارساق، ال ەكىنشىسىندە، ادام بەلسەندىلىگىن الەۋمەتتىك دەڭگەيگە كوتەرمەلەۋگە، الەۋمەتتىك ءداستۇر ارقىلى ەلدىڭ ىرقىن جاقتاۋعا دەن قويامىز. ويىمىزدى تۇپتەي بەرسەك، دانالىقتىڭ بۇرىن-سوڭعى سارىنىنان الەمدىك اۋقىمدى، ۇلتتىق ءۇردىستى، تۇلعالىق ولشەمدى اڭعارۋ قيىن ەمەس.
اباي دانالىعى، دارالىعى تۋرالى ويسانا جارىستىرعاندار بارشىلىق. ءبىز بۇرىنعى ايتىلعان ويلارىمىزدى جالعاستىرماقپىز، تولىقتىرماقپىز (1). اباي شىعارماسىمەن ەگجەي-تەگجەيلى تانىسقان سايىن، ونىڭ تىنىمسىز ىزدەنىستە، تولعانىستا بولعانى، اقىننىڭ شىعارماشىلىقتا جەڭىل جول ىزدەمەگەنى، وقيعادان شەت قالماعانى ءبىلىنىپ-اق تۇرادى. ولاي بولسا، اباي سوزىمەن اباي ويىن تۇجىرىمدى تۇرعىدان ءوربىتىپ كورەلىك، ونىڭ دانالىعىن ادامدىق ولشەممەن ەلدىك دەڭگەيدە ورەلىك. نيەت وسى.
ءحىح ع. وركەنيەتى دامىعان باتىس ءۇشىن شىعىس مادەنيەتى جابايى، تۇرپايى جاقتارىنان باسا قورىنىس الدى. ەكى اعىمدا ازيالىق ءومىر سالتتىڭ كەمشىلىگىنە قادالدى. سىڭارجاقتىلىق الەمدىك تاريحتىڭ قۇرامداس كەزەڭدەرىن، تاريحي كەڭىستىكتىڭ قۇرىلىمدىق بولىكتەرىن تۇتاس قاراستىرۋعا بەيىم دە، دايىن دا ەمەس ەدى. جارتىكەشتىكتە تاريحي شىندىققا جۇگىنگەندەر، تانىمدىق اقيقاتتى بەتكە ۇستاۋشىلار كەمدە-كەم بولدى. ومىردەگى ولقىلىقتى كوڭىلمەن سەزىنگەن اباي ا) ادام بولمىسىنداعى ىشكى وزگەرىس پەن تۇرپايىلىققا تەرەڭ ۇڭىلەدى، ءا) قازاقتىڭ ىشتەگى ولقىلىعى مەن ناداندىعىن، الەۋمەتتەنۋ تارلىعىن، كوزگە سىنىق مىنەز-قىلىقتارىن اياماي سىنايدى. ادام بويىنداعى وڭ جانە تەرىس وزگەرىستەردى ءدال جانە تولىعىراق تۇسىنۋگە تىرىسادى. اششى سىندى ارقاۋ تۇتقان كوزقاراستا، ا) ۇلتتىق مادەنيەت ماسەلەسى نازاردان تىس، تالداۋسىز قالعانداي، ءا) ونىڭ قۇرامداس بولىمدەرى ءوز دەڭگەيىندە، ءوز بەلگىسى مەن قايشىلىعىندا تالقىلانباي قالعانداي. بۇل ءۇستىرت تۇسىنىكتىڭ ەلەستەرى. ويشىل كەمشىلىككە قادالىپ، قوماقتى دا كەشەندى ماسەلەلەردى قاراستىرادى.
مادەنيەتتىڭ ۇلتتىق سيپاتىنا ايرىقشا ءمان بەرۋىمىزدىڭ سەبەبى بار. وندا
الەمدىك دۇنيەتانىم، مۇسىلماندىق رۋحاني-ەتيكالىق ۇستانىم، قازاقي ءداستۇرلى كوزقاراستار ارقيلى توعىسادى. وسى ءۇش باستاۋ دا اباي دانالىعىندا ءوز ارناسىن جانە ورنەگىن تاپقان. وندا ادام مەن قازاق بولمىسىنىڭ وبەكتىسى مەن سۋبەكتىسى مازمۇندىق جاعىنان ءبىر-بىرىنە ۇيلەس، ادامزاتتىق بىرەگەيلىككە ۇندەس كەلسە دە، ادامزاتتىق بىرەگەيلىك پەن قازاق بولمىسى تانىمدىق جانە قۇندىلىق تۇرعىسىنان ءاردايىم تولىقتىرىلادى،
الەمدى تانۋدا زاتتىڭ بەينەسى زاتپەن بىردەي ەمەس، وبرازدىڭ ءمان-ماعىناسى سىرتقى قۇبىلىسپەن نەمەسە اڭىز-اڭگىمەلەردەگى سيمۆولدىق بەلگىلەرمەن تاۋسىلمايدى; ادامنىڭ بەلسەندىلىگى ارقاشان ورتاعا بەيىمدەلۋ مۇمكىندىگىمەن شەكتەلمەيدى. ادام الەمى اسپان الەمىندەي شەكسىز كەڭىستىككە بولەنگەن، وعان جەتەر كەلىستىك ۇزاق جول. تابيعات پەن قازاق دالاسىنداعى اينالىم ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسىپ جاتادى. اباي ونى قالاي سۋرەتتەيدى؟
كۇزدە كەڭ دالاداعى تابيعاتتىڭ دا، كەلبەتتىڭ دە ءتۇرى كەتەدى. قارا سۋىق سۇيەكتەن وتكەندە جىرتىق كيىم سالبىراي تۇسەدى، توڭعان كەلبەتتى سۇرەڭكىلىك تورلاپ الادى. «كۇزەۋ توزعان، وتى جوق ەلدىڭ ماڭى، تۇمان بولار، جەل سوقسا، شاڭ-توزاڭى» (2). كەدەيلىگى سۇيەلدەي كوزگە تۇسەتىن «قاي اۋىلدى كورسەڭدە جابىرقاڭقى». جاستارى اشىق-جارقىن كۇلمەيدى. كەدەيلىك - عۇمىردىڭ سۇرەڭسىز كۇزى.
ازىناعان قىس كەلگەندە، قالىڭ جۇرت بۇرسەڭ قاعىپ جىرتىعىن جاماۋمەن الەك. ءتۇسى سۋىق اق قىراۋدى اباي: «دەم الىسى - ۇسكىرىك، اياز بەن قار، كارى قۇداڭ - قىس كەلىپ، الەك سالدى» دەپ سۋرەتتەيدى.
كوكتەم شىعىسىمەن قايراتىنا مىنگەن جارلى قىستاعى ازابى مەن شىعىنىن ۇمىتىپ كەتەدى. تابيعات تامىلجىپ گۇلدەنگەندە قازاقتىڭ تىنىسى كەڭەيەدى، تىرشىلىگى ويانادى. قىستاي دەم الماي ەلەگىزگەن قازاق اۋلاقتاعى اعايىنمەن جولىعۋعا اسىعادى، جول توسادى. قانداي جاعدايدا بولماسىن، تابيعاتتىڭ اشىقتىعى مەن تەپە-تەڭدىگى قازاقتىڭ تۋعان جەردەگى بەيىمشلىدىگىنە، ۇستامدىلىعىنا، شۇكىرشىلىگىنە، توباشىلدىعىنا ۇلاسادى.
قازاقي داستۇردە ادام ءوز ءورىسىن كىسىلىك جانە ادامزاتتىق قۇندىلىقتار تۇرعىسىنان ساراپتايدى. ەگەر تانىمدىق-تاعلىمدىق بەتبۇرىستاردى مادەني ساباقتاستىق تۇرعىسىنان كەڭىرەك قاراستىرساق، وندا ەكى قاعيداتتى اڭعارامىز: ادام بولمىسىندا اڭىزدىق، ءدىني، ساياسي، الەۋمەتتىك موتيۆتەر ۇشتاسىپ جاتادى; وقيعالاردىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى بىتە قايناپ، ءبىر-بىرىنە قارسى قويىلا بەرمەيدى. وركەنيەت شيەلەنىسىنىڭ بارىسىندا مۇنداي يدەيالىق باستاۋلار ەۋروازيالىق كەڭىستىكتە ءتۇرلى رۋحاني-مادەني كەزەڭدەرگە ءبولىندى جانە ەتنومادەني ورتادا ارقالاي ىقپالعا ۇشىرادى. بىراق مىنەز ءمىرى مۇسىلماندىقتا ەدى.
اباي قۇدايىنا قۇلشىلىق ەتكەن مۇسىلمانشىلىعى بار زەرەك تە، ەرەك تۇلعا. بىراق ول قازاقتار اراسىندا ورتاق ماسەلەگە ارالاسۋ، ورتاق مۇمكىندىكتى قاراستىرۋ، ورتاق جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ، ورتاق مىندەتكە ۇيرەتۋ، ورتاق ىسىمەن ۇلگى بولۋ شارالارى نەمەسە ارەكەتتەرى ءوزارا ۇيلەسە بەرمەگەنىنە قينالدى. كوزقاراستار مەن قيمىل-ارەكەتتەر ءبىر-بىرىنەن الشاقتاپ، ءتىپتى ءبىر-بىرىنە قارسى كەلىپ جاتسا دا، اباي قازاقتىڭ بولاشاعىنان كۇدەر ۇزبەگەن. سودان دا شىعار، ۇلتتىق تاربيە مەن داستۇرگە ەرەكشە ءمان بەرگەن، كوڭىل بولگەن. ول اتالى سوزدەن، اقىن-جىراۋلاردىڭ جالىندى دا وتكىر ونەرىنەن ءتالىم العان، ولاردى ۇلگى تۇتقان.
اقىن-جىراۋلارىمىزدىڭ ءتوزىمى تەمىردەي مىقتى، تۋمىسىنان وتتى دا تەكتى بولدى. ولار بۇرالقى سوزگە، سودىر سىنعا مويىن بۇرماي، كولدەنەڭ ءسوزدى قۇلاققا ىلمەي، سوققان سايىن سوقتالانىپ، سىناعان سايىن قارىس سۇيەم ءوسىپ، سارجەلىسىنەن تانباي ەڭبەكتەندى. قىسىمدا وزبىر قورلاۋعا كونبەي، ساياسي باتىلدىققا بارادى. ءار وزبىرلىقتا تىزە قوسقانداردىڭ سەزگەنىن ءىلىپ اكەتەدى. ولار ادامنان قازاقتى، قازاقتان ادامدى ىزدەگەن تىنىمسىز جاندار. اباي سول كورىنىستى قوجىراتپاي قيساپتاۋ ءۇشىڭ ومىرلىك تاجىريبەنى تالدايدى.
دانالىق - تاريحي، الەۋمەتتىك، كوركەمدىك شىندىق. ويداعى شىندىق، ومىردەگى شىمىرلىق حالىقتىڭ رۋحى مەن تاعدىرىن تانىتىپ، ادامزاتتىق رۋح پەن ادەپتىلىك تۋرالى ويسانانى قاتار الىپ جۇرەدى. ابايدىڭ وسى باعىتتاعى ينتەللەكتۋالدى قاسيەتى جانە قۋاتى ءوز ارناسىن تاپپاعانداي. ايتسەدە، ابايدىڭ ومىردەگى، ونەردەگى، ولەڭدەگى تاپقىرلىعى، كورەگەندىگى، زيالىلىعى ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ جاتادى. قۇپيا دا، قۇدىرەت تە وسىندا. ول ءۇشىن «بويدا قايرات، ويدا كوز» بولۋى شارت.
اباي دانالىعى - ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋعا، ءوزىن-ءوزى ۇستاي بىلۋگە ارقاۋ، الەۋمەتتىك ۇيلەستىكتى ىزدەستىرۋ مەن قۇراستىرۋدىڭ ارپالىسى. «مىڭمەن جالعىز الىسقان» «اباي جولىن» - قازاق جولى، ادامدى ءتۇزۋ جولعا باستاۋ دەپ، اسىلى، تەگىن ايتىلماعان بولار. ۇيتكەنى اباي ادام بولمىسىنا ونىڭ ءار قىرى مەن سىرىن ءوزارا سالىستىرۋ ارقىلى تەرەڭدەيدى، ادامنىڭ وزىندىك قۇندىلىعىن ارتتىرادى. ادام بولمىسىنا، قازاق بولمىسىنا بىرجاقتى قاراتقان سىرت كوزقاراستار دا، وعان ىشتەي سىرەسىپ جالاڭ قارايتىن ناداندىق تا ءوزارا ۇيلەسە بەرمەدى. سىرەسكەن بىرجاقتىلىق ەلدىككە دە، ەستىلىككە دە، ەركىندىككە دە نۇقسان كەلتىردى. ادامدىق پەن ەلدىك ماقساتى ءوزارا ۇيلەسپەگەندە رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز قازاقتىڭ ءوز ساناسىندا بىرتىندەپ ىدىرادى، السىرەدى. وسىدان قازاقتىڭ بەدەلى مەن كىسىلىگىن ارتتىرۋ; قازاقتىڭ ناداندىعىنان ارىلىپ، بىلىكتىلىگىن بوي كوتەرتكىزۋ; ەلدەگى ىشكى تۇتاستىقتى، ىشكى بىرلىكتى ارتتىرۋ - ورتاق مىندەت-ماقسات-مۇددەگە، ورتاق ساباقتاستىققا اينالا بەرمەدى.
«اۋما-توكپە زاماندا، ەل بيلەگەن ادام جوق، اتا مەنەن باباڭدا». بۇل - تاريحي شىندىق. وندا قوعامدىق، ەتنيكالىق جانە ەتيكالىق-ەستەتيكالىق دامۋداعى الەۋمەتتىك ساباقتاستىقتى جالعاستىرۋ، جاڭعىرتۋ - كۇن تارتىبىنەن شىعىپ قالدى. سوندا دا بولسىن، ومىرلىك ناقتى پروبلەمانى وزەكتەۋ، ونىڭ ىرگەلى نەمەسە كولەڭكەلى جاقتارىن كورسەتۋ - ۇرپاقتىق سۇرانىسقا اينالدى. سۇرانىس ادام بولمىسىن تۇتاس قاراستىرۋ، ونىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن دەربەستىگىن ايقىنداۋ، سوعان لايىقتى بەينە مەن بەدەلدى جاساۋ، ناسيحاتتاۋ ماسەلەلەرىنە تىرەلدى.
اباي ءۇشىن ادامدى تانۋ - قازاقتى تانۋ، تۇلعالىقتىڭ ادامدىق جانە ۇلتتىق سيپاتىن ءوزارا سالىستىرىپ قاراستىرۋ ارقىلى ۇلتتىق سانا-سەزىمدى قالىپتاستىرۋ. اباي كوزقاراسىنداعى الەۋمەتتىك-ادەپتىلىك جانە مادەني-رۋحاني ساباقتاستىق وسى قاعيدانى نەگىزگە الۋدان نارلەندى. بىراق ىشكى باعىتقا دايەكتىلىك پەن ينتەگراتيۆتى كوزقاراس جەتىسە بەرمەدى.

<!--pagebreak-->

اباي قازاق بەينەسى مەن بولمىسىن تەرەڭىرەك تانۋعا مۇمكىندىك اشقان سايىن، ونىڭ تۇيگەنى دە تۇپكىلىكتى بولدى: «اقىل كەرەك، ءىس كەرەك، مىنەز كەرەك»; «مىنەزگە كوز جەتپەي، كوڭىل بەرمە»; «ارى بار، اقىلى بار، ۇياتى بار» كىسىدەن عاپىل قالما; «سوزىنە قاراي كىسىنى ال»; «شىن ءسوز قايسى بىلە الماي، ءار نارسەدەن قۇر قالما»; ءتۇپسىز سوزدەرگە ەرىپ «ناداندارعا بوي بەرمە». شىنشىلدىڭ «ءسوزىن وقى جانە ويلا، تەز ۇيرەنىپ تەز جويما». «ءوزىڭ ءۇشىن ۇيرەنسەڭ، جاماندىقتان جيرەنسەڭ، اشىلارسىڭ جىلما-جىل». ءمىردىڭ وعىنداي اتىلعان سوزدەر. رۋحى بيىك اشىق جانداردىڭ «كوكىرەگىندە قاياۋ جوق، قيانات جوق»، ال ولاردىڭ تاتۋلىققا دەگەن تالپىنىسى تاۋسىلمايدى، اقىلعا سالىپ قۇلاققا ىلەتىن توتەنشە ولشەمدەرى مول. «جاقسىعا ايتساڭ، جانى ەرىپ، ۇعار كوڭىل شىن بەرىپ» دەپ ابايدىڭ كەيدە جۇبانۋى دا كەزدەيسوق ەمەس.
ەندىگى كەمەل تۇلعانىڭ وي-تالعامىن تولىقتىرۋ ماسەلەسىنە ورالساق، ول دەگەنىمىز اباي شىعارماشىلىعىنىڭ ا) كوركەمدىك-يدەيالىق، ءمورالدى-ەستەتيكالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك، ادامگەرشىل-تاربيەلىك، فيلوسوفيالىق تۇجىرىمدارىن انىقتاۋ; ءا) ۇلتتىق وي-سانانى وياتاتىن الەۋەتىن اشىپ بەرۋ ءارى مادەني مۇراعا دەگەن ۇلتتىق كوزقاراستى ۇشتاۋ; ب) قازاقتى تانىتاتىن وقيعالاردى كەلبەتتەۋ نەمەسە كەلبەتىن ايقىنداۋ. وسى باعىت-باعداردىڭ ۇلتتىق مادەنيەتتەگى ماڭىزى اناعۇرلىم ارتۋدا. ابايدىڭ وسىنداي ۇستانىمىن الەمدىك جانە مۇسىلماندىق دەڭگەيدە ساباقتاۋ ءارى ساباقتاستىرۋ نەمەسە ۇيرەنۋ-يگەرۋ جۇمىستارى ءومىر تالابىنان كەنجە قالۋدا.
اباي دانالىعى ادامنىڭ ءوز قابىلەتى مەن كەمشىلىگىن بىلۋگە، كىسىلىك الەۋەتىنىڭ تۇراقتى وسۋىنە، ينتەللەكتۋالدى تۇلعانى قالىپتاستىرۋعا ارنالعان. قابىلەتكە لايىقتى ءبىلىم كەرەك، بىلىكتىلىك كەرەك. ءوز ازاتتىعىن ويلاعاندار ءۇشىن بىلىكتىلىكتى ىرىلەتۋ قاجەت بولدى. دانالىق ادامنىڭ ۇشبىردەي بەلەسىن تۇتاستاۋدا، ياعني قابىلەت-قارىمىن ۇشتاۋ، جاعىمدى قاسيەتتەردى وي ەڭبەگىنە قاراي بەيىمدەۋ، ينتەللەكتۋالدىق ساناسىن كوتەرۋدە كورىنىس تاپتى. رۋحاني اسىلدىققا دەگەن اباي جۇرەگىنە ۇيالاعان ىستىق سەزىم، سەرگەك وي وسى ۋاقىتتا دا وقىرماندى ءتانتى ەتەدى.

اباي ءسوز شەشەندىگىمەن، ارەكەت شەبەرلىگىمەن ومىرگە تىنىس اكەلدى، مەكەم مىنەز شىمىرلىعىمەن ادامگەرشىلىك تۇعىرىن كوتەردى. مۇندا كۇندەلىكتى دارالىق پەن سانالىلىق ايقىن. وعان ءتىلماشتىڭ كەرەگى جوق. اركىم تاپقىرلىقتى وزىنشە قابىلداپ، وزىنشە باعالايدى. اباي «وتكەن زاماننىڭ» ادامدارىنان گورى ءوز زامانداستارىنىڭ زياندى قىلىقتارىمەن كوپ ارپالىستى. اباي ءۇشىن دانالىق ومىرلىك تاجىريبەنىڭ دايەگى، دالەلى، ءتىپتى ادامگەرشىلىكتى اسقاقتايتىن رۋحاني-كوركەم ءارى الەۋمەتتىك قىزمەت كورىنىسى. ەكىنشى دەڭگەي، قازاقتىڭ جان الەمى مەن رۋحىن جايىپ سالاتىن بەلسەندىلىك، بولاشاعىن جارقىن ەتەتىن بولمىس.
ادامعا دەگەن سەنىم، سۇيىسپەنشىلىك، ءۇمىت قازاقتىڭ ءبىر-بىرىمەن تانىسۋىنا، تابىسۋىنا، تۋىستاسۋىنا كوشپەلى ءداستۇر كەزىندە كەدەرگىنى كەمىتتى، كەرىسىنشە، ءوزارا سىيلاستىق پەن قۇرمەتتەۋ داستۇرلەرىن دەمەدى. كىسىلىككە دەگەن قۇرمەت ىزگىلىك، شىندىق، ادىلەتتىلىك تۇتقاسىن تۇتاستادى، ومىرلىك قۇندىلىقتىڭ ادامي ولشەمىن كوبەيىتتى. اباي ادامنان كىسىلىك قاسيەتتى، قارىم-قاتىناستىڭ قۇندىلىعىن ىزدەدى. قازاق كىسىلىكتى ونەگەمەن تاربيەلەدى، ادەپتىڭ ناقتى ۇلگىسىمەن ۇيلەستىردى. اباي سوزىنەن: «ەسىڭدى جي، وزىڭدە بولسىن كۇي. ەلىڭدى ءسۇي، سوعان لايىق سەنىم ءتۇي»، دەگەن توقتامدى اڭعارامىز.
ءيا، بۇركەمەلى قىڭىرلىق پەن اشىق كەسىرلىك ۇلى ابايدىڭ سالىن سۋعا جىبەردى. كەراعارلىق ادام رەسۋرسىن ىسكە قوسۋعا، وي ءورىسىن دامىتۋعا كەدەرگىسىن ءاردايىم كولدەنەڭ تارتادى، ىزدەنگەندەرگە ورىنسىز قارىمتانى ءۇيىپ-توگىپ ارتادى. قاسا نادان ءسوزدى ۇقپايدى، تۇگەل ءسوزدى تىڭدامايدى، ويدى تانىمايدى. ءسوز ۇقپاعاننان «سىي دامەتپە، بەرسە الما» دەگەن قاعيدا قالعان. ءيا، «پايداسىز اقىل، بايلاۋسىز، تاقىل». قورلىقپەن وتسە دە قۋ ءومىر، «ۇياتىڭ، ارىڭ ويانسىن». بۇل - وكىنىش پەن جوقتىقتان الىپ شىعاتىن جول، السىزدەرگە كومەككە كەلەتىن قول.
توقىراۋ تەرەڭدەسە تۇيىقتالىپ قانا قويماي بۇزىلادى. بۇزىلعان انت ىشسەدە بەت كورەم نەمەسە دەرت كورەم دەپ ويلامايدى، قارا نيەتىن ساباقتاۋىن قويمايدى. ارامدىقتى ەپ كورگەندەر توقتاۋ ايتقان كىسىنى شەت كوردى، سوڭعىلارمەن اڭدىسۋدى تەك كورمەدى، قىسىلعاندا دالاقتاپ قۋ تىلمەن قۋلىق ساۋدى. اۋزىمەن وراق ورعان سۇرامساقتىق پەن قىرتىڭدىقتان ساۋىقپادى. سۇرامساق ءوز سوزىنەن باسقانى ۇقپادى، اقىلدى ماقۇل تۇتپادى. ءناپسىسىن تيا الماعاندارعا بايلاۋسىزدىق ءتان. بايلاۋسىزدا «بىرلىكتە، بەرەكەدە، شىن پەيىلدە جوق». بايلاۋسىز بايعۇس ءوزىنىڭ ىرقىن عانا ەمەس، ەلدىڭ سيقىن بۇزعان قيقىمدار.
حالقىمىز «ءجۇز قۇبىلعاننىڭ ءجۇزى كۇيسىن» دەپ، اباي بولسا، «ءوز ۇيىندە شەرتيگەن پاڭى قۇرسىن» دەپ قايتالاپ، مايدالاپ بەكەر ايتپاعانداي. ابايدى جەگىدەي جەيتىن قىلىقتار - نادانداردىڭ كەرەناۋلىعى، شابارماندىعى، كىسى الدىندا كىربەڭدەۋشىلىگى، ەستىلەرگە جابىرقاۋلى جات مىنەزدىلىگى. ولار قابىلەتىن دە، قىزمەتىن دە، كۇنىن دە تارىلتىپ جۇرگەنىن ۇقپادى. قولىنداعى قۇندىلىققا مىسە تۇتپادى. شەرتيگەندەر ءونىمدى ءوزى الالمايدى، قولىنان كەلەتىندەرگە الدىرماي دالاقتايدى. تياناقسىز بايلاۋسىزدان وڭالمايدى. وندا «بىرلىك جوق، بەرەكە جوق، شىن پەيىل جوق»، اقىرىندا، «باسقا سايا، جانعا ولجا دانەمە جوق» دال-دال كۇيگە ۇشىرايدى. ارسىزدان جۇرتتىڭ كوڭىلى تىنبايدى. ارسىزدا مەيىر قانىپ قۋاناتىن قىلىق جوق. جۇرەككە توتە ءىزدى جوعالتىپ، جەڭىلدى قوتارىپ ەلدى ازدىردى، ىشكى جەتىمدىكتى قوزدىردى. ءناپسىسىن تيا الماعانداردا بىلجىراق باسىم. ولار سۇرامساقتىققا ءجيى-ءجيى ۇرىنىپ «بەكتىككە بەكىپ تۇرا المايدى»، الدىمەن ىشكى، رۋحاني قۇندىلىقتان، بىرتىندەپ بۇرىنعى جيىپ-تەرگەنىنەن جۇرداي تونالىپ قالادى. ارتىق ىرجاڭداۋ، قالجىڭداۋ نەمەسە قورازدانۋ - سيداڭدىق پەن اداسۋدىڭ نىشانى. السىزگە قىرىنداپ، ونىڭ ءسوزىن شالا ۇعاتىندار بىردە جاقىنسىنعانىمەن، كۇزدىڭ اۋا-رايىنداي قۇبىلىپ، سۋىق ءجۇزىن كەنەتتەن توسا قويادى. ىشتەن شىققان جاۋ جامان دەگەن وسى. «ادال ەڭبەك، مال تاپپاق، جۇرتقا جاقپاق» ارەكەتكە نيەتى جوقتار ءجۇز قۇبىلىپ ءوزى اداسادى، وزگەلەردى بىرگە اداستىرادى. ونداي «اداسقاننىڭ ارتى سوقپاق، قول تارلىعىنان كورەرى توقپاق». ونەر قۋماعاندار ءسوزدى ۇقپاي، ۋاجدە تۇرماي ەشكىمگە دە قورعان بولا الماي، شاباندىققا ۇرىنادى. ءبىز الەۋمەتتىك شاباندىق پەن جالاقورلىقتىڭ پسيحولوگيالىق ەكپىنىن، ياعني دۇشپاندىقتان قاشىق بولا المايتىن جۇيكەلى كۇيدى ايتىپ وتىرمىز. ىشتەي وڭباعان قولداۋسىز جانە قورعانسىز. ولار اسىلدىق پەن دانالىققا اسىقپايدى. ءسوز بەن ءىس اراسىن ۇقپاعاندار - كۇيسىز بيشارالار نەمەسە نادان وزبىرلار.
تۇسىنىسپەۋشىلىك «ايتۋشى مەن تىڭداۋشىنىڭ ناداندىعىنان» سىرەسە بەردى. نادانداردىڭ «جات ايبىنار ءىسى جوق، جاۋ ايبىنار كۇشى جوق». ولار قايتا «تارشىلىقتا قايراڭدادى، كەڭشىلىكتە ويراڭدادى»، «اۋىر مەن جەڭىلدىڭ اراسىنان» ءوتۋ ءۇشىن بىردە جالت ەتىپ، بىردە جوق بولارلىقتاي تاسالاندى، ءتىپتى جاقىنىن ساتارلىق امالدان دا باس تارتپادى. نادان - ىنساپسىز. ول ءىستىڭ اق پەن قاراسىن تالداپ جاتپايدى. ودان كوڭىل كىرلەيدى. ناداننىڭ كوڭىلىندە سانا جوق. نادان جارامساقسىپ، جالپىلداعاندا كورىنگەندى ازعىرادى، دۇسپاندىعىن وزدىرادى. ەلدى باۋىر تارتپاۋشىدا «وتكەن كۇننىڭ ءبارى ۇمىت» قالادى. ۇلاعاتتىلىقتان ۇيرەنبەۋ - ارسىزدىق. ارسىزدىق - ناداننىڭ كەسەپات ادەتى. كەسەپات اباي سوزىمەن ايتقاندا: «ۇياتسىز، ارسىز سالتىنان، قالعىپ كەتەر ارتىنان» دەگەن داعدىدا ۋشىعادى. توقىراۋ زامانىندا: ا) دانالىق تۇتاس ۇلگى بولۋدان قالىپ قويدى، ونىڭ ءار قىرى ومىرلىك كورىنىس الا بەرمەدى; ءا) ءوز ۇپايىن اڭدىعانداردىڭ سانى دا، تالاسى دا كوبەيدى. ءوزى سابىرسىز، ارسىز، كورسە قىزار جالماۋىز. جەكە باستىڭ قامىن ويلاعاننىڭ مىنەز-قۇلقى ۇرشىقتاي ءيىرىلىپ، سىرت كوزگە پىسىق كورىنسە دە، قىڭىر قىلىقتا ادام باس پايدا ءۇشىن جانجال-كەرىستەن تارتىنبايدى، اككى ارەكەتى جالادان ارتىلمايدى. اككىلىكتە ادامنىڭ دەگەنى بىردەن بولا بەرمەيدى. قىسىلتاياڭ كەزدە قوي دەگەنگە كونبەيتىن ارسىزدار «ءوزىن-ءوزى كۇندەيدى، جاقىنىن جالعان مىندەيدى». «ءۇيتىپ اسقان جولىعار، كەشىكپەي-اق توسقانعا». بۇل - شىندىق. سەبەبى، «ۇياتسىز، ارسىز سالتىنان، قالعىپ كەتەر ارتىنان». ودان نە تىندىردىق؟
ال ۇيىندە قۇر جاتقاندار «ەركەك ارىن ساتادى». ەڭبەگى جوق ەركەلەر «ءبىر ءسوز ءۇشىن جاۋ بولىپ، ءبىر كۇن ءۇشىن دوس بولىپ»، جۇز قۇبىلتار سالت شىعاردى. شارۋاعا قىرى جوقتىڭ «سىبىردان باسقا سىرى جوق». ىرجاقباستار «ءوز ۇيىندە قيپاڭدادى، كىسى ۇيىندە كۇي تاڭدادى». ءوزى وڭباعانادر ەشكىمگە بەرەكەت ويلامادى. سەنىمى جوق سەرمەندەلەر وسىلايشا سىردى، سالتتى بۇزدى.
كۇيلەمە قالجىڭباستىق ەرتەلى كەش ءبىر زارلىققا جەتكىزەتىنىنە قانشا مارتە ابايدىڭ كوزى جەتتى. ۇيتكەنى سالاق تا، لاپىلداق تا، پاڭ دا «ادال ەڭبەك، مال تاپپاق، جۇرتقا جاقپاق» نيەتتەن اۋلاق; «مالىڭدى جاۋعا، باسىڭدى جاۋعا قور قىلما، قورعا، تاتۋلاس» دەگەن تالاپتان شەت قالدى. تەر توكپەي جەڭىسقويلىقتى اڭساعان ورتادا جولداستىققا لايىقتى ۇلكەن ىستەر قولعا الىنبادى. سىرتىن تۇزەپ، سىرىن تۇزەمەگەندەردى، اباي بىردە جەتەسىز، بىردە «قۋ بورباي، سىمپىس شولاق» دەيدى. قىڭىرلىق قاشاندا كەسەپاتتىڭ باسى. كەسەپات قول مەن ويدىڭ تارلىعىندا، جان مەن ءتاننىڭ قورلىعىندا. نە دەمەلىك، كورسە قىزار جالتاڭ كوزدىك ەستىلىكتىڭ بەلگىسى ەمەس، قايتا بيشارالىقتىڭ ايعاعى ەدى.
وسىعان وراي اباي كۇيىنە بىلاي دەيدى: «ءار ءسوزىن ءبىر ويلانىپ، سالماقتاساڭ، «كولەڭكەسى تۇسەدى كوكەيىڭە»; كەيدە ماقتان ءۇشىن قىلىق قىلادى; ال ادالدى ارامعا ساتقان جانعا يمان، داۋلەت بىتپەيدى. «ەرىنشەك ەزدىگىنەن كوپكە كونبەك»، ونەرسىزدىڭ ءىسى «اقىلعا ەرمەك، بويدى جەڭبەك»، «قىلىعى ولە كورمەك». اقىلدى قۇلاققا ىلمەگەن - نادان، شىنعا سەنبەي، جوققا سەنبەك - اقىلسىز، ۇرلىق، قۋلىق قۋعان - ارام، ماقتان ءۇشىن الەككە تۇسكەن - قايراتسىز. بارىدە جات مىنەزدىلىكتىڭ نىشانى، بۇزىلعاندىقتىڭ بەلگىسى. جات مىنەزدىلەر «تەرىن ساتپاي، تەلمىرىپ كوزىن ساتادى». بۇزىلعاندار تەز وشىگەدى، انت ءىشۋدى دەرت كورمەيدى. وشىككەندەر «كىم كوپ بەرسە، سوعان سەرت بەرەدى». ءوز ەركىن ۇستاي الماعاندار ءجيى قۇبىلدى. وزىنە ءسوز كەلتىرەتىندەردە دۇرمەك كوپ، تىرلىك جەتىسپەيدى. مۇنداي دۇرمەكتە «ادالدىق، ادامدىقتى كىم تەڭگەرمەك؟!». دۇرلىكپە زار زاماندا جاۋابى، دالىرەك ايتساق شەشىمى تابىلا بەرمەگەن ساۋال. ايتسەدە، ءدال بۇگىنگىنىڭ بەرەكەسىزدەرىنە ارناپ ايتىلعانداي.
بيشارالىق نەدەن باستالدى؟ بەكەر كوكىرەك كەرىپ، ارتىق بىلۋگە تالپىنباعاندا. نەمەسە «تۋرا ءسوزىن ايتا الماي، قيت ەتۋگە باتا الماي، قورلىقپەنەن شىرۋگە، از اقشاعا جالدانىپ، ونبەس ىسكە الدانىپ، جول تابا الماي» جۇرگەندە ورەسكەلدىك ءورشىدى. بيشارا مۇڭداسسا دا كوڭىل كىرىن كەتىرە المادى، از بىلگەنىن كوپسىندى، ءسۇيتىپ ءوز تالابىن جالمادى. اباي ادامنىڭ قادىرىن كەتىرەر وسىنداي سىڭارلىق پەن جارلىلىقتى كورىپ اشىندى، ىشتەي كۇڭىرەندى، تاسىدى. سىڭارلىق - جارتى جاندىق. جارتى جان وزگەگە پانا بولا المادى، ءىستىڭ اعى مەن قاراسىن اجىراتا الماي، ىنساپسىزدىققا ۇرىندى. ىسىراپشىلدار سىن ساعاتتا قاسىڭنان تابىلمايتىن باقىرلار. ىنساپسىز «تارشىلىقتا قايرانداپ، كەڭشىلىكتە ويرانداپ» شىننىڭ بەتىن بويايدى، اياۋشىلىقتى ۇقپايدى. باقىر جالعاندىققا بەيىم.
كورىنگەندى ازعىرعاننىڭ سوزىندە راسى، وزىندە ىرىسى جوق. ازعىرۋشى كوكەيدەگى قۇمارلىعىنا بولا جاقىنىن ساتىپ كەتەدى، جالعاندىققا ۇرىنادى. كىسىمسىنگەننىڭ «قالجىڭى تەرىس، ءسوزى - ۇرىس». وزىمسىنگەننىڭ بەدەلىندە بەرەكە قالماسا دا، وعان وكىنبەيدى. «قۋلىقتى كورگىش، سۇمدىقتى بىلگىشتەر» ەل نۇسقىنىن كەتىردى، ادامنىڭ كوڭىلىن ابدەن تورىقتىردى.
سىڭارجاق سىزدانبانىڭ ۇمتىلىسى نەمەن تۇيىقتالدى؟ سىڭارجاقتىڭ باستاۋى - ەنجارلىقتا، جەڭىلتەكتى كۇتۋدە، وسال السىزدىكتە، قىسقاسى، وزىنە بولار جەندەتتە. وسالدار بوستىقتى وزىنە ىرىقتاپ، جوقتىقتى وزىنشە توساتىنىن اڭعارمايدى. بوستىق دايىنعا تاپ بولۋدان باستالادى، تەر توكپەگەن پايدانى قۇپ كورەدى. اباي ەسكەرتەدى: «پايدا دەپ، مال دەپ تۋار ەندىگى جاس، ەڭبەكپەن تەرىن ساتىپ تۇزدەن جيماس». پايداعا باس اۋعاندار قاپىسىن تاۋىپ جاقىنىن الماق، سول قۇلقىندا كەۋدەسىندەگى ساۋلەسى وشە بەرمەك. جەڭىلتەككە ويتولعام تۇراقتامايدى.
ەنجاردا نەمقۇرايدىلىق كۇش الادى. نەمقۇرايدىلىقتىڭ كەسىرىنەن ادام جاڭالىقتى ۇقپايدى، تىڭ يدەيانى جاقتامايدى. تۇزەلمەگەن ورتا الەۋمەتتىك السىزدىكتى ۇشتايدى، ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى ۇستاۋعا نۇقسان كەلتىرەدى. ارەكەتسىزدىك ىشتەگى دە، تۇزدەگى دە بوس كەڭىستىكتى ۇلعايتادى. بوس كەڭىستىكتەگى وسالدىقتا كىسىلىك قۇنى السىرەيدى. كىسىلىك قۇنى مەن قوعام قۇندىلىعى قۇلدىراعاندا رۋحانيات جانە الەۋمەتتىك كەڭىستىكتەگى رەتسىزدىك، ايقىنسىزدىق، قايرىمسىزدىق كۇش الادى، اركىم ءوز تۇيىعىندا جيىرىلىپ قالادى. العاشقىسىندا، «ەشتەڭە ەتپەيدى» دەپ ءوزىمىزدى جۇباتساقتا، قامسىزدار كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى «حاوسقا»، الەۋمەتتىك السىزدىككە ۇرىنادى.
الەۋمەتتىك السىزدىك رۋحاني تەڭسىزدىكتە اسقىنا بەرەدى، كوپتەگەن قىڭىر قىلىقتاردى توعىستىرادى. الەۋمەتتىك قىسىلتاياڭدا «ويلانار ەلدىڭ سيقى جوق، باياعى قۋلىق، ءبىر الداۋ، قىسىلعان جەردە - جان جالداۋ» تيىلمايدى. سەبەپ نەدە؟ بىلمەگەن سوقىر قايعىسىز، قارنىن سيپاعان كوكىرەك العىسىز، تۇكتى بايقاماي، قالعىپ-مۇلگىپ جۇرەدى. ءسوزدى ۇقپاعان ەشكىمدى دە قادىر تۇتپايدى. ادام ءوز بولمىسىنىڭ ىشكى قايشىلىعىن شەشپەي، ءومىردىڭ تاۋقىمەتىن جەڭە المايدى. «ويلانار ەلدىڭ سيقى» بولماعاندا تاۋقىمەتتىڭ تيتىقتاتارى كوپ. جالپاق جۇرتقا ارنالعان ءسوزدىڭ ورالىمى شەكتەۋلى، وندا قىراعىلىق شامالى.
اباي دانالىعىندا رۋحاني قۇبىلىس پەن قۇندىلىقتاردى تالداۋ مەن باعالاۋ ايقىن سەزىلەدى. اباي شىعارماشىلىعى دانالىقتى سۇحباتتاسۋشى سۋبەكت رەتىندە تۇسىنۋگە جانە الۋان پىكىرلەردى تۇسىندىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مۇنىڭ ءوزى دۇنيەتانىمدىق جۇيەنىڭ قالىپتاسۋىن قاراستىرىپ قانا قويماي، ونىڭ دامۋىنا قوسىمشا ىقپال جاساماق. ول ءۇشىن تاربيە قايشىلىقتارىن، ءداستۇر ۇردىستەرىن باعامداپ، سونداي ۇيلەسىمدىلىكتى كوركەم بەينەلەۋمەن كورسەتۋ شارت.
اباي قازاقتىڭ ەلدىگى مەن ەڭسەلىلىگىن قالادى، ەركىندىگى مەن ەگەمەندىگىن اڭسادى. سول ءۇشىن قازاقتى سىناي وتىرىپ، ونىڭ قادىر-قاسيەتىن كوتەردى، سوعان كۇش سالدى. دەرتتى اۋرۋدان ايىعۋ ءۇشىن ادامنىڭ كوڭىلى اشىق، جۇرەگى كەڭ، مىنەزى مەكەم، نيەتى ادال بولۋى شارت. ۇلىق قاسيەتتەر ارقىلى قازاقتى تانىتۋعا ىنتالى بولدى، اعارتۋشىلىق جىگەرىن سۋىتپادى.
اباي دانالىعى - كىسىنىڭ تۇراقتى دامۋىنىڭ ۇلگىسى، الەۋمەتتىك-رۋحاني قۇبىلىستاردى زەردەلەۋدىڭ ىرگەلى ۇيلەستىگى.ونىڭ تىرەگى - ادامدىقتى اقتاۋدا، ەلدىڭ ىرقىن جاقتاۋدا. دانالىقتىڭ وسىنداي دەڭگەيىن تاراتۋ جانە باسقارۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ ەندىگى كوڭىلدەن شىعا بەرمەيدى. جۇرەكتى سىزداتاتىن ماسەلەنى قوزعاعاندايمىز. سونداعى دىتتەرىمىز ەكى باعدار. ءبىرى - ۇمىتقاندى ۇلىقتاي وتىرىپ جوعالتقاندى ەستە جاڭارتۋ، سول ارقىلى بۇرىنعى ۇرپاقتاردىڭ ۇلاعاتتى ومىرلىك تاجىريبەلەرىن بۇگىنگى ادامنىڭ بولمىسىمەن ۇشتاستىرۋ. قازاقتى وزىنە ءوزىن تانىتاتىن مۇنداي ءداستۇرلى قاعيدا ەندىگى ونىڭ الەۋمەتتەنۋىنە لايىقتى سارا جولدى، ۇلتتىڭ ۇلاعاتتى ورنەگىن قالىپتاستىرۋعا ارنالماق. سانامىز دا، ساياساتىمىز دا وسى تۇعىرعا شوعىرلانسا، ەلدىگىمىز ودان سايىن كۇشەيمەك.

1.اۆتوردىڭ ەڭبەكتەرى: قازاق وسى مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن، ا.،1998, شەشەندىك.ا.،2009
2. اباي الماتى، «جازۋشى»،1976

جاقان مولدابەكوۆ، فيلوسوفيا عىل. دوكتورى، قازۇۋ-ءدىڭ پروفەسسورى

«اقيقات» جۋرنالى