تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە اينالىمعا بەكەم ەنگەن بىرەر سوزگە بايلانىستى بۇدان كوپ ۋاقىت بۇرىن ايتقان پىكىرىمە  قايتا ورالعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن. كەڭەس داۋىرىندە قازاقتىڭ كۇندەلىكتى تىنىس-تىرشىلىكتە پايدالاناتىن كوپتەگەن ءسوزى قولدانىستان ىعىستىرىلعان بولاتىن. شىنتۋايتقا كەلگەندە، بۇل ۇدەرىس ودان دا ەرتەدە، تاۋەلسىزدىكتەن ايرىلعان، وتارلىق قامىت مويىنعا بەكەم ىلىنگەن پاتشالىقتىڭ كەزەڭىنەن باستالعان ەدى. يمپەريا اسكەرى باسىپ العان جاڭا جەرلەردى تۇپكىلىكتى يگەرۋ ماقساتىندا، قورعانسىز قالعان قازاق جەرىنە مەتروپوليانىڭ «بەسىنشى كولونناسىن» ورنىقتىرۋى، ودان ونى بولشەۆيزمنىڭ جاڭاشا سيپاتتا ورىستەتۋى حالىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن بىرگە سوزدىك قورىن  دا وزگەرىسكە ۇشىراتتى.

كەي رەتتە توسىن دا جاڭا سوزدەرمەن بايىتقانىن مويىنداۋ ءلازىم، ايتكەنمەن، توتاليتارلىق بيلىك كۇشەيگەن سايىن، جەكەلەگەن قازاق سوزدەرىنە تىيىم سالۋ اشىق ورىن الدى. ءتىپتى كەيبىرىن تەك قانا ورىسشا نۇسقادا قولدانۋ زاڭداستىرىلدى. وزبىر ساياسات سالدارىنان بۇرمالانعان، قولدانىستان شىعارىلعان كوپتەگەن سوزدەر قوعامدىق-ساياسي تىنىس-تىرشىلىگىمىزگە مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە قايتا ورالعانى بەلگىلى. قازاق ءتىلى ۇمىتىلىپ كەتكەن سوزدەرمەن مولىعىپ، ايرىقشا جاندانۋدا. وسى ورايدا، ەلىمىزدىڭ قۇقىقتىق مەملەكەت بولۋىنا وراي، زاڭ سالاسىنا قاتىستى سوزدەردىڭ دە كوپتەپ تىرىلگەنىن ايتۋ ءلازىم. زاڭ تەرميندەرىنىڭ قازاقشا ايتىلماق نۇسقاسى قانداي بولماعىن ادامداردى  بەي-جاي قالدىرمايدى، ويتكەنى ومىردە قۇقىقتى، زاڭدى بارشا باستىق بىتكەننەن  شىن مانىندە جوعارى قوياتىن كەز تاقالىپ كەلەدى. ەلىمىزدەگى شىنايى دا ناعىز بيلەۋشى، مويىنداۋعا تۇراتىن بىردەن-ءبىر ديكتاتور – زاڭ بولۋعا كەرەك. وعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن اركىمگە قۇقىقتىڭ نەگىزگى ۇعىمدارىن ءبىلۋ ءلازىم جانە ونى كوڭىلگە قوناتىنداي ەتىپ قازاقشا جاساۋ ءجون. وسى رەتتە كەيبىر زاڭي تەرميندەردىڭ  مەملەكەتتىك تىلدەگى اتالۋلارى مەن  تۇسىندىرمەلەرىن پىسىقتاپ قويعان دۇرىس. ماسەلەن، مەن «قۇقىق» تەرمينىن ءاردايىم ءوز ورنىندا قولدانىپ جۇرمەگەنىمىزگە سەنىمدىمىن.

كەڭەس داۋىرىندە قازاقتىڭ قۇقىق، قۇق (حۇق), قاقى (حاقى) سىندى ارقايسىسىنىڭ وزىندىك زاڭنامالىق ۇعىمى، بەلگىلى ءبىر قولدانىلاتىن ورىنى بار سوزدەرىن رەسمي قولدانىستان مۇلدەم ىسىرىپ تاستادىق. قوعامدىق-ساياسي ادەبيەتتە، كۇندەلىكتى قىزمەت، قارىم-قاتىناس اينالىمىندا وزدەرىنە ءتان رەڭكى بار سول ءۇش ءسوزدىڭ (تەرميننىڭ) ورنىنا، قازاق ءسوز ايدىنىنا جەكە-دارا «پراۆو» دەگەن تەرمين وقشاۋلانىپ شىقتى. ادامنىڭ ەڭبەك ەتۋ پراۆوسى, دەمالۋ پراۆوسى, ءبىلىم الۋ پراۆوسى, دەنساۋلىق قورعاۋ پراۆوسى, مەنىڭ وقۋعا پراۆوم بار، جۇمىس ىستەۋگە پراۆوم بار، سەنىڭ ءۇي الۋعا پراۆوڭ بار، نەمەسە ... جوق، ت.س.س. تىركەستەر قانىمىزعا ءسىڭىپ كەتكەندەي بولدى.

قىزىعى، تاۋەلسىزدىك تۋىپ، كەرى ۇدەرىس باستالعاندا،  ورىسشا «پراۆو» ءسوزىن قازاقشا «قۇقىق» ءسوزى الماستىردى. ءارى ول رەسمي اينالىمعا ءبىر ءوزى ەنىپ، وعان ءار ماعىنادا قولدانىلاتىن «پراۆوعا» ءتان ۇعىمنىڭ ءبارى تەلىندى. بىزدىڭشە، مۇندا ەلەۋلى قاتەلىك بار. ماسەلەن، ادام قۇقىعى نەمەسە قۇقىقتارى دەۋ ۇيرەنشىكتى جايتكە اينالدى (ماعان قولعا قالام العىزىپ وتىرعان دا وسى تىركەس).

الايدا ولاي سويلەۋ ارقىلى ءبىز قازاقتىڭ سوزدىك قورىندا بار ەكى تەرميندى بىلمەستىكپەن ءبىر تەرمينگە توقايلاستىرىپ، قاتەلەسۋگە جول بەرۋدەمىز، ءارى انا ءتىلىمىزدى قولداپ كەدەيلەندىرىپ وتىرمىز. ويىمىز تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن كەڭەستىك كەزەڭدە قۇلاققا ءسىڭىستى بولىپ كەتكەن پراۆونىڭ جانە ونىمەن بايلانىستى كەيبىر وزگە دە تەرميندەردىڭ عىلىمي انىقتاماسى قانداي ەكەنىنە كوز جۇگىرتەيىك: پراۆو – مەملەكەت بەلگىلەگەن بارشاعا مىندەتتى الەۋمەتتىك نورمالار جۇيەسى. مۇنى قۇقىق دەگەن قازاقى تەرمينمەن اۋدارۋ وتە ورىندى، بۇل سولاي ەتىلىپ تە ءجۇر، پراۆوۆوە گوسۋدارستۆو – بۇل تىركەستى قۇقىقتىق مەملەكەت دەپ وتە تۋرا تارجىمالاعان. ساياسي-يۋريستىك تەوريا بويىنشا، مىنانداي اسا ماڭىزدى نىشاندارى: قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا زاڭنىڭ بارىنەن بيىك، قوجايىندىق ورىندا تۇرۋى; مەملەكەت پەن ونىڭ ورگاندارىنىڭ زاڭمەن بايلانىسىپ-بايلانعاندىعى; ازاماتتاردىڭ قۇقتارىنىڭ سوت جولىمەن قورعالۋى، مەملەكەت پەن جەكە ادامنىڭ ءوزارا جاۋاپتىلىعى  زاڭ جولىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن مەملەكەت – قۇقىقتىق مەملەكەت بولىپ تابىلادى. ال ەندى ورىس تىلىندە پراۆو، پراۆا چەلوۆەكا دەلىنەتىن سوزدەرمەن ازاماتتىڭ مەملەكەت بەكىتكەن، مەملەكەت قورعايتىن، مەملەكەت كەپىلدىك ەتەتىن قۇقىقتىق قاتىناستارى مەن نەگىزگى قۇقتارى تۇجىرىمدالعان. بۇل جەردە كورسەتىلگەن ۇعىمدى قازاقشا بەلگىلەۋگە قۇقىق اتاۋىن قولدانۋ دۇرىس بولمايدى، بۇلاردى بەينەلەۋگە قازاقتىڭ قۇق، حاقى دەگەن سوزدەرى سۇرانىپ تۇر. ياعني، پراۆو، پراۆا چەلوۆەكا دەگەن تەرميندى قۇق، ادام قۇقتارى دەپ اۋدارۋ كەرەك.  سوندا  – اركىمنىڭ ەڭبەك ەتۋگە   قۇقى  (قۇقىعى ەمەس!) بار،  اركىم ءوز قۇقىنىڭ (قۇقىعىنىڭ ەمەس!) قورعالۋىن  تالاپ ەتۋگە  قاقىلى (قۇقىقتى ەمەس!), ادام قۇقتارىن (قۇقىقتارىن ەمەس!) ەشكىم اياقاستى ەتپەۋگە ءتيىس،  ت.ت. وسىنداي ءسوز تىركەستەرىندە قۇق پەن قۇقىق تەرميندەرىنىڭ ءمانى ايقىن اجىراتىلعان تارتىپپەن سويلەۋ ورىندى بولماق.

وسىلارمەن بىرگە «ءادىل» دەگەن ءسوزدى  وز ورنىندا قولدانبايتىنىمىزدى ايتا كەتپەكپىن.

ءادىل دەگەن ءسوزدى پراۆوسۋديە دەگەن بەلگىلى دە كەڭ تانىمال تەرميننىڭ قازاقشاسىنا پايدالانۋ – زاڭ عىلىمىندا دا، زاڭگەرلىك ءىس-داعدىدا دا ۇيرەنشىكتى ادەت بولىپ كەتكەن.

باسبۇزارلىك، ازاماتتىق، ەكونوميكالىق، اكىمشىلىك جانە ت.س.س. يۋريستىك ىستەردى شەشۋدى كوزدەيتىن مەملەكەتتىك ارنايى ورگانداردىڭ – سوتتاردىڭ قىزمەتىن ورىسشا وسىلاي – پراۆوسۋديە دەپ اتايدى. قازاقتار ونى ءادىل سوت دەپ اۋدارىپ العان. ال وتپراۆليات پراۆوسۋديە دەگەندى ءبىلدىرۋ ءۇشىن، مۇنداعى پراۆوسۋديەنى ءسال جاڭىلىس كازاقشالاپ، ءادىل سوت جۇرگىزۋ، سوت ادىلدىگىن جۇزەگە اسىرۋ، سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋ دەگەن تىركەستەردى قولدانادى. نازار اۋدارايىق: اتالعان ۇعىم مىنا قوس سوزدەن قۇرالعان: پراۆو+سۋديە، ياعني ونى سوزبە-ءسوز قازاقشالاعاندا ول قۇرام: قۇقىق+سوتتاۋ بولادى. ەندەشە، پراۆوسۋديە دەگەنىمىز – قۇقىقتىق سوت. دەمەك، جوعارىدا اتالعان تىركەستى قازاقشالاۋدىڭ دۇرىسىراعىن قۇقىق نورمالارىن قولدانىپ سوتتاۋدى جۇزەگە اسىرۋ دەگەن ماعىنانى جەتكىزە الاتىن سويلەمنەن ىزدەگەن ءجون. قانداي سوت بولماسىن، مەيلى مەملەكەتتىك سوت (ياعني قۇقىقتىق سوت), مەيلى مەملەكەتتىك ەمەس سوت (تاراپتاردىڭ وزدەرى وكىلدەر ءبولىپ جۇرگىزەتىن ارالىق، ارا-اعايىندىق، ياعني ترەتەيلىك سوت، سونداي-اق جولداستىق سوت، وفيتسەرلىك ار-نامىس سوتى، شاريعات سوتى، ت.س.س.) – قاي-قايسىسى دا ادىلدىكتى كوزدەيدى، ياعني ولاردىڭ ءبارى دە ءادىل سوت جۇرگىزۋدى مۇرات ەتەدى.

ولاي بولسا ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىك سوتىمىزدى ءوز اتىمەن، ياعني قۇقىققا نەگىزدەلگەن سوت ەكەنىن ايتۋمەن شەكتەلسەك تە جەتىپ ارتىلادى عوي دەپ ويلايمىن. ءوزىمىز ءادىل دەپ دارىپتەگەنمەن، بارشاعا ءمالىم، «زاڭ – قۇددى تەرتە، تەرتەنى قايدا بۇرساڭ – سولاي قاراي جۇرەدى» دەلىنەتىن كونەدەن كەلە جاتقان  قاناتتى ءسوز، وكىنىشكە قاراي، ءالى ەسكىرگەن جوق.  دەمەك، ءادىل سوتىمىزدىڭ ازىرگە ءالى دە ءادىل ەمەس شەشىمدەر شىعارا بەرەتىنىن ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان، تاعى دا قايتالاپ ايتامىز: پراۆوسۋديە تەرمينىنىڭ قازاقشا بالاماسى ءادىل سوت ەمەس، – قۇقىقتىق سوت! ال قۇقىقتىق سوتتى ءادىل جۇرگىزۋ – ەلىمىزدە قۇقىقتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىس ورناتىلدى دەپ سانالاتىندىقتان دا، سوتقا قويىلاتىن   باستى تالاپ.

وسى ويلاردى ەسكىرمەگەندىكتەن دە تاعى ءبىر قايتارا ورتاعا تاستايمىن...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz