الاشتىڭ التىن جۇلگەلى ءسوزى مەن ءىسى ولگەن جوق. الاش يدەياسى  ماڭگىلىك جاسامپازدىعىمەن الدىمىزدان جارقىرىپ باعدار بولىپ كەلەدى. الاشقا قىزمەت ەتۋ ءبىر ساتكە دە توقتاعان ەمەس. الاش رۋحىنىڭ جاڭا زاماندا جادىمىزدا جاڭعىرعىرۋىنا ولشەۋسىز ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان  الاش رۋحتى ازاماتتار بار. سونىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى - جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي مىرزا ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى بولىپ، وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالداردىڭ العاشقى لەگىنە جاۋاپ بەرىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

- تۇرسەكە! ءسىزدى ءوز باسىم ناعىز الاشتانۋشى عالىم رەتىندە تانيمىن. قازىرگى كەزدە ەكىنىڭ ءبىرى الاشتانۋدى مەنشىكتەگىسى كەلىپ، ونى سانگە اينالدىرىپ العانداي كورىنەدى. ولار جان-جاققا تاراپ جۇرگەندەي. نەگە ءبارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ءسىز باسقارمايسىز؟ مىسالى، ءسىز قىزمەت ەتەتىن ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وزىندە ءسىزدىڭ ورتالىق بار، سارتقوجانىڭ ورتالىعى جانە ديقان قامزابەكتىڭ الاشتانۋ ينستيتۋتى دەي مە، تاعى بىردەمە بار. ءبىر وقۋ ورنىنداعى ەكى-ءۇش ماقساتى ورتاق ۇيىمداردى بىرىكتىرۋگە بولماي ما؟

مۇراتبەك

الاشتىڭ التىن جۇلگەلى ءسوزى مەن ءىسى ولگەن جوق. الاش يدەياسى  ماڭگىلىك جاسامپازدىعىمەن الدىمىزدان جارقىرىپ باعدار بولىپ كەلەدى. الاشقا قىزمەت ەتۋ ءبىر ساتكە دە توقتاعان ەمەس. الاش رۋحىنىڭ جاڭا زاماندا جادىمىزدا جاڭعىرعىرۋىنا ولشەۋسىز ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان  الاش رۋحتى ازاماتتار بار. سونىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى - جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي مىرزا ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى بولىپ، وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالداردىڭ العاشقى لەگىنە جاۋاپ بەرىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

- تۇرسەكە! ءسىزدى ءوز باسىم ناعىز الاشتانۋشى عالىم رەتىندە تانيمىن. قازىرگى كەزدە ەكىنىڭ ءبىرى الاشتانۋدى مەنشىكتەگىسى كەلىپ، ونى سانگە اينالدىرىپ العانداي كورىنەدى. ولار جان-جاققا تاراپ جۇرگەندەي. نەگە ءبارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ءسىز باسقارمايسىز؟ مىسالى، ءسىز قىزمەت ەتەتىن ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وزىندە ءسىزدىڭ ورتالىق بار، سارتقوجانىڭ ورتالىعى جانە ديقان قامزابەكتىڭ الاشتانۋ ينستيتۋتى دەي مە، تاعى بىردەمە بار. ءبىر وقۋ ورنىنداعى ەكى-ءۇش ماقساتى ورتاق ۇيىمداردى بىرىكتىرۋگە بولماي ما؟

مۇراتبەك

- قادىرلى ۇلكەن-كىشى، اعايىن، ەل-جۇرت! زامانىنا ساي جابدىقتىڭ ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن دە بولار، وسى سۇراقتارىڭىزعا جاۋاپتى تولىق جازىپ، ەندى جولداعالى وتىرعاندا، بىلگەسايىردىڭ تىنتۋىرىنەن اداسىپ قالىپ، بارلىعىن ءوشىرىپ الدىم. مىنە، ءۇشىنشى كۇنى تاعى دا قايتالاپ تەرىپ وتىرمىن. سوندىقتان دا جاۋاپتىڭ ادەتتەگىدەن كەشىگۋىن جات ويعا بالاماڭىزدار. بارلىقتارىڭىزعا شىن جۇرەكتەن راحمەت. مەن مۇنداي ىقىلاسقا بولەنەمىن دەپ ەشقاشاندا ويلاعان جوقپىن. وتكەن جولعىداي ەركىن ەمەس، جاۋاپتى قىسقا قايىرسام، قوڭىلتاقسىپ قالماڭىزدار. ەكىنشىدەن، ينتەرنەتتىڭ ءتارتىبى سولاي ما، سۇراقتاردىڭ كوبىنىڭ سوڭىندا اتى-جوندەرىڭىز جازىلماپتى. بۇدان كەيىنگى بايلانىستا ونداي ساۋالدارعا جاۋاپ بەرمەيتىن شىعارمىن. بۇل - ءوزىڭدى جانە سۇحباتتاسىڭدى سىيلاۋ مادەنيەتى بولسا كەرەك جانە كەڭەستىڭ ۇندەمەستەر مەكەمەسىنىڭ شتاتتاعى سالپاڭقۇلاقتارىنا ءتان قالىپتاسقان تەرىس عادەت. سونىمەن...

مۇراتبەك مىرزا! بارلىق جاعدايدى ءوزىڭىز دە جاقسى ءبىلىپ وتىر ەكەنسىز. مەنىڭ بىلۋىمشە، تىكەلەي الاش اتىن يەمدەنگەن نەمەسە زەرتتەۋگە تاقىرىپ ەتىپ العان جۇزدەن استام ورتالىق پەن جوبا بار. ءتىپتى حالىق اسسامبلەياسى الاشتىڭ تولەرانتتىق يدەياسى تۋرالى فيلمگە مول قارجى ءبولىپ وتىرعان دا سياقتى. بۇل ءوزى قابىسپايتىن، ابسۋرد، جالعان يدەيا، جالعان تاقىرىپ ەمەس پە؟ عىلىمي كۇشتى ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىسىڭىز وتە ورىندى. اسىرەسە، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىندا ءبىرىن-ءبىرى قايتالاۋ وتە كوپ. ال تۇپكى ناتيجە بىرەۋ.

ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىن تۇجىرىمداۋ - تاريح جانە مەملەكەت تاريحى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ تىكەلەي مىندەتى. جازۋشىنىڭ مىندەتى - سولارعا دەم بەرۋ، وي سالۋ.

ال ولاردىڭ باسىن قوسىپ، جەتەكشىلىك ەتۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن قۇرمەت، بىراق كەش ۇسىنىس. ەندىگى قالعان عۇمىردا جيعان، تەرگەندى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، جيناقتاپ كەتۋگە مۇرشام كەلسە، سونىڭ ءوزى ۇلكەن ولجا بولار ەدى.

الاش يدەياسىنىڭ باس-اياعى قىمتالماي، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرى دا تۇبەگەيلى نەگىزدەلمەيدى. اسىرەسە، ساياسي ەكونوميكا ماسەلەسى جيىن، تەرىنسىز، بەي-بەرەكەت كەتتى. بۇل، ءسوزسىز، قايتادان ەكونوميكالىق، رۋحاني تاۋەلدىلىككە الىپ كەلەدى.

- ءسىزدىڭ ۇلتىڭىز كىم؟ 2. مىڭداعان جىلدار بۇرىن بولعان "قاڭلى", ء"ۇيسىن", "نايمان", "قىپشاق" سياقتى ت.ب. مەملەكەتتەردىڭ جالعاسى بولىپ كەلگەن قازاق مەملەكەتى قايدا قازىر، بار ما؟! 3. مەملەكەتىمىزدىڭ "قازاقستان رەسپۋبليكاسى" دەپ اتالۋىن دۇرىس دەپ ەسەپتەپ، قولدايسىز با؟ 4. ەگەر مەنىڭ ءبىرىنشى سۇراعىما "قازاقپىن" دەپ جاۋاپ بەرسەڭىز، قاتەلەسەسىز! ءسىز دە مەن سياقتى جانە قرداعى 16 000 000 استام ازاماتتار سياقتى "كازاحستانەتس" - قازاقستاندىقسىز!!! ءوزىڭىز سياقتى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ قازاقتىڭ پەرزەنتتەرى قازاق مەملەكەتى ءۇشىن قاشان "الاش" دەپ اتقا قونادى؟ جوق الدە، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازىر الاش پەن قازاقستاندىق سوزدەرى سينونيم بولىپ قالدى ما؟!

قۇرمەتپەن ناۋرىزباي.

- ناۋرىزباي قانداس!

ءسىز ءوزىڭىزدىڭ سۇراقتارىڭىزعا ءوزىڭىز تۇگەلدەي جاۋاپ بەرىپ قويىپسىز. قازاقستاندىق دەگەن تەرميندى تەك قازاق ەلىنىڭ ازاماتى دەگەن ماعىنادا قابىلدايمىن.

الاش - ۇراندى، اتويلى اتاۋ. اتويدى قازىر اتپەن ەمەس، بىلىممەن، نامىسپەن، مادەني باسەكەمەن سالۋ كەرەك. قۇنانبايدىڭ: «مىقتى بولساڭ - بوپساعا شىدا» - دەگەن زامانى ەندى تۋدى.

قازاق ەلى - ماڭگىلىك ەل قاتارىندا ءومىر سۇرەدى دەپ سەنەمىن. ايتپەسە، تىرشىلىكتىڭ ماعىناسى جويىلىپ كەتۋى دە مۇمكىن.

- ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردە ۇلتتىق مۇددە بولمايتىنى، ءدۇبارالاردىڭ كەشەگى كەڭەس مەيرامدارىن تويلاپ، قۇلدىق سانادان قۇتىلعىسى كەلمەي جۇرگەنى، ءاردايىم "ورمانعا" قاراپ ۇليتىنى بىزدە وتارسىزدانۋ ياعني نەوكولونيزاتسيا جۇرگىزىلمەۋىنە (جالعىز ءبىزدىڭ ەلدە عانا)بايلانىستى ەمەس پە؟ "جاس قازاق ءۇنى" گازەتىندەگى "ەرىكپەسە، ەرىمبەتوۆ بولا ما؟" ماقالاسى تۋرالى www.qazaquni.kz سايتى،نە دەيسىز؟ ماحانبەت.

- ماحانبەت مىرزا! ءبىزدىڭ ۇكىمەت قۇرامىنداعى عىلىم مەن مادەنيەت مينيسترىنەن باسقا ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ جەتپىس پايىزى قازاق ءتىلىن ءماسىموۆتىڭ دەڭگەيىنەن تومەن مولشەردە مەڭگەرگەن جانە ءبارى دە تۇرىكشە ايتقاندا «ءدولمالار»، ءدۇبارالار. ءبىر ۇرپاق اۋىسپاي جانە ۇكىمەت باسىنا الىپساتارلار مەن الپاۋىتتاردان ادا «قارا قازاق كەلمەي»، تۇزەلمەيدى.

دەكولونيزاتسيالاۋ باعىتىن ۇستانۋ تۋرالى جازۋشىلار توقسانىنشى جىلدارى ۇسىنىس جاساعان بولاتىن. ول اياقسىز قالدى. سونىڭ زاردابىن قازىر تارتىپ وتىرمىز. بۇل جەر استىنان ءسۇزىلىپ شىعاتىن ىزا سۋى سياقتى قازىر قوعامنىڭ بەتىنە شىقتى. ەندى كورروزيا باستالادى. سول ۇلتتىق كورروزيادان، ياعني، توتتانۋدان ساقتاۋ جولىنداعى ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ تۇيسىگى قالاي قوزعالىسقا تۇسەدى، ەلدىڭ كەلەشەك ساپاسى سوعان تىكەلەي بايلانىستى.

ال ماقالانى وقىماپپىن. سوندىقتان دا پىكىر ايتا المايمىن.

- وتارسىزدانۋ - دەكولونيزاتسيا. ءسىز «نەوكولونياليزم» دەگەن ۇعىمدى دۇرىس پايدالانباي وتىرسىز. «نەو» دەگەن «جاڭا» دەپ اۋدارىلادى. ياعني نەوكولونياليزم - اقپاراتتىق قارۋ، دەسترۋكتيۆتى كۋلتتار «يدەياسى» جانە ت.ب. نەگاتيۆتەر ارقىلى قازىرگى زامانعى «بەيبىت» تۇردە وتارلاۋ فورماسى. دەكولونيزاتسيانى مەكتەپتەردە «الاشتانۋ» فاكۋلتاتيۆتىك ءپانىن ەنگىزۋ، باق-تاردا قازاق تاريحى (بۇل كەڭ ۇعىم)تۋرالى كوپتەپ جازۋ، ءپرينتسيپتى تۇردە قازاق تىلىندە سويلەۋ جانە ت.س.س. تاكتيكالار ارقىلى جۇرگىزۋگە بولادى.

- پىكىرىڭىز ورىندى. قوسىلامىن.

- ارمىسىز،اعا! مەن سوڭعى كەزدەرى ءبىر ۇلكەن ماسەلە كوتەرىپ ءجۇرمىن. ول مىناداي،مەنىڭ ويىمشا ءاليحان بوكەيحان اتامىزدى تاريحتا الاشاتا (الاش-اتا،الاشاتا) دەگەن اتپەن قالدىرساق دۇرىس بولار، ءسىز الاشتانۋشى رەتىندە قالاي قارايسىز؟ بۇل ماسەلە جايلى جاقىندا ماقالا جازاتىن ويىم بار.

الاش بالاسى ەرلان احمەدي

- بارمىسىڭ باۋىرىم، ەرلان! ءاليحان - ۇلت كوسەمى. ورىستار ونى «وتەتس ناتسي» دەپ اتيدى. قازىر بار قازاقتىڭ ەلۋ پايىزىنان استامى ءاليحان اتاڭنىڭ اتىن بىلگەنىمەن، زاتىن بىلمەيدى. ەگەر ءار قازاق «ءاليحان - مەنىڭ اتام!» - دەيتىن زامان تۋاتىن بولسا، ءار قازاقتىڭ باسىنا باقىت قۇسى قونار ەدى. مىسالى ءوز باسىم شاكىرتتەرىمە: «مەنىڭ ءۇش اكەم بار. ءوزىمنىڭ تۋعان اكەم - قۇداكەلدى. رۋحاني اكەم - اباي. ۇلتتىق ۇستازىم - احاڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆ»، - دەپ ايتامىن. ال ونى جالپى قازاققا تاڭا المايمىن. ءاليحاننىڭ اتىن ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنە ءسىڭىرىپ الساق، سونىڭ ءوزى ۇلكەن ولجا. ايتپەسە ءبىر كەزدەرى: «جامبىل ءبىزدىڭ اكەمىز ەمەس! ءبىز جامبىلدىڭ بالاسى ەمەسپىز!» - دەپ، جامبىلدىڭ كوشەسىنىڭ اتىن الىپ تاستاعان لەنينگرادتىقتار قۇساپ، «ءاليحان ءبىزدىڭ اتامىز ەمەس» - دەپ شىعاتىن قانداستارىڭنىڭ دا پايدا بولۋى مۇمكىن -اۋ!

«اتاتۇرىك» اتى - ۇلتتىق قوزعالىستىڭ ورلەۋ تۇسىندا تۋعان. ال بىزدەگى قازىرگى قوعامنىڭ قۇرامى، ورالحان اعامىز ايتقانداي، «گيبريدتەر» قوعامى جانە ولاردىڭ سالماعى مىعىمدانىپ بارادى.

- نە كەرەك، تاريحي اتتاردى شاتاستىرىپ، ەلدىڭ قۇلاعىنا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ەسىمى ەندى ءسىڭىپ كەلە جاتقاندا، سىزگە ىڭعايلى بولسا اتاي بەرىڭىز، الاشاتانى الا-شاتا قىلىپ المايتىنىنا كءىم كەپيل بەرەدءى؟

- ءۋاجىڭ ورىندى. وسىنى نە اعالىق، نە ىنىلىك سىپايىلىقپەن جەتكىزسە، ءسوزىڭ جاراسىم تاۋىپ كەتەر ەدى. كىجىنەتىن كەز الدا.

-  ەرەكەڭنىڭ ۇسىنىسى دۇرىس دەپ ويلايمىن، مەن قولدايمىن. ويتكەنى، ەرلان ۇلتجاندى ادام، قازاق دەسە جەگەن اسىن جەرگە قويار.

- ءار قازاق سونداي بولسا - ءبىزدى ەرتەڭىمىز الاڭداتپاس ەدى -اۋ!

-ءسىزدىڭ جازعان كىتاپتارىڭىزدى كىمدەر وقيدى؟ سول ەڭبەكتەرىڭىز وقىلماي قالادى دەپ قورقپايسىز با؟ قازىر وكىنىشكە قاراي - كىتاپ وقىمايتىن ۇرپاق قالىپتاسىپ كەلەدى. ونى ءبارىمىز دە بىلەمىز. قازاقستان تەلەارنالارى جايلى پىكىرىڭىزدى بىلدىرسەڭىز؟ قازاقتىڭ ءبىر ءجونى ءتۇزۋ تەلەارنانىڭ بولماعانى وكىنتە مە ءسىزدى؟ ادامنىڭ، قوعامنىڭ ساناسىن باعىتتايتىن بىردەن-ءبىر قۇرال عوي. ازىپ بارا جاتقان ۇرپاققا قاراپ قينالاسىز با؟

قازىرگى قازاقتىڭ باستى پروبلەماسى نە؟

پرەزيدەنتپەن كەزدەسەر مە ەدىڭىز - كەزدەسسەڭىز نە ايتار ەدىڭىز؟

-مەنىڭ كىتاپحاناعا جاقىن ادام رەتىندەگى تالداۋعا نەگىزدەسەم، قازىر جالپى جۇرتتىڭ 4 % عانا وقىرمانداردىڭ ەسەبىندە تۇرادى. ونىڭ دەنى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى جانە ەگدە ادامدار. بۇل كورسەتكىش تاياۋ جىلدارى 0, 5. % تومەندەۋى مۇمكىن. بۇل - ۇلتتىق اپات. ءارى قاراي ساۋاتتى ساۋاتسىزدىق پەن توپاستانۋ، ياعني، ۇلتتىق توقىراۋ باستالادى. ودان قاشىپ قۇتىلا المايمىز. بۇل قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنان كورىنىس تابادى. مىنە، سول توقىراۋمەن كۇرەسۋگە قازاق ەلى جان-جاقتى دايىندالۋى كەرەك. ءبىز، باسەكەگە قابىلەتتى ۇلتپىز با، جوق، توزعان ۇلتپىز با، سول باسەكەدە قۇنىمىز انىق بايقالادى. سوندىقتان دا ول كۇرەسكە دايىندىقتى ۇلت مايەگىن ۇيىتاتىن زيالىلار مەن جاستار بۇگىننەن باستاپ دايىندالۋى كەرەك.

2. مەنىڭ ءوز وقىرماندارىم بار سياقتى. ولاردىڭ دەنى ەگدە، وي توقتاتقان ادامدار. ينتەرنەتكە ءۇش كىتابىمنىڭ وقىرمانداردىڭ سۇراۋى بويىنشا ەنگىزىلۋى (سونىڭ بىرەۋى وسى «ابايدا») دە، جانە ءسىزدىڭ مەنىڭ اتىمدى بىلۋىڭىزگە قاراعاندا، ءازىر بازارداعى «باعام تۇسە» قويماعان سياقتى. بىراق، وقىرمان ماسەلەسى، ءبارىبىر ۇلتتىق، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك، دىلدىك ماسەلە بولىپ بارعان سايىن اسقىنا بەرەتىنى انىق.

3. قازاق تەلەارنالارىنا كەڭەس كەزىندە دە، كەيىن دە كوڭىلىم تولعان ەمەس. ءتىپتى قازاق تەلەارناسى دەگەن بولدى ما ءوزى؟ ساعات مارقۇمنان كەيىن قازاق ءتىلىن ەركىن بىلەتىن ادام تەلەارنانى باسقارىپ كوردى مە ءوزى؟ «قازاقستان» عالىم مەن تۇرسىنجاننىڭ تۇسىندا قازاققا بەت بۇرىپ ەدى، ولاردى قۇلعاناقتاي قۋدالادىق. «ايتىستىڭ» دىمىن باستىق. تاۋەلسىز ەلمىز، قازاق تىلىندە دەربەس كانال جوق. «بالاپاننىڭ» قاناتى جىلدام قاتايسا ەكەن. «اسىل ارنانىڭ» ارناسىن ۋاعىزدان - ءۇستىرت شاريعاتتان تەرەڭ شاريعاتقا، ماعريفاتقا، تاراحياتقا بۇراتىن كەز دە جاقىنداپ قالعان سياقتى. «مۇحامەد پايعامبار» تۋرالى كوپ سەريالى ءفيلمدى قايتالاپ بەرسە دەگەن تىلەگىم بار. كۇزدە ارنايى قازاق ارناسى اشىلادى دەگەن قاۋەسەت شىندىققا اينالعاي. ال تەلەجۋرناليستەردى مۇلدەم قايتادان دايىنداۋ كەرەك. شەتتەرىنەن ساۋاتسىز كەلەتىنى (بەرىك پەن بيبىگۇلدەن باسقاسى) تاڭ قالدىرادى. جۋرناليست رەتىندە شامىما قاتتى تيەتىنى وسى. جۋىردا جاقسى نيەتتى ءبىر شاكىرت قارىنداسىم: «ءتوميريستىڭ شاشى سارى ما، قارا ما ءوزى؟ سول تۋرالى پىكىر تالاسىن وتكىزسەك»، - دەيدى. اۋەلى ءتوميريستىڭ كىم ەكەنىن تانىتىپ الماي ما؟ تۋرا وسىنداي جالعان پافوستار جالعان يدەولوگيانى قالىپتاستىرادى.

4. قازاقتىڭ باستى ءمىنىن اباي قاداپ-قاداپ تۇرىپ ايتقان. ول دەرت اسقىنباسا، داۋاسىن تاپقان جوق. سوعان ءوز باسىمنىڭ قوسارى: ۇلتتىق ەنجارلىعى مەن نامىسسىزدىعى، ساۋاتتى ساۋاتسىزدىعى، جالعان كولگىرسۋى، جىمىسقىلىعى. ۇلتتىق ءتىل مەن ءدىلدىڭ، ءدىننىڭ قۇرۋعا بەت العانىن كورىپ تۇرىپ، توبىرمەن بىرگە «كوزەل - پروۆاكتورعا» (ارانداتقىش تەكەشىككە) ىلەسىپ كەلمەستىڭ قاساپحاناسىنا قاراي توعىتىلا اعىلىپ بارا جاتقان قاپەرسىزدىگى.

5. بۇدان ون ءبىر جىل ابدەن مۇمكىن ءىس ەدى. ەندى ول عايىپتىڭ كەزدەيسوق وقيعاسى ارقىلى عانا مۇمكىن بولاتىن نەعايبىل نارسە. ويتكەنى مەن قازىر جاتباۋىرلاردىڭ ەسەبىندەمىن. ارامىزدى كورىنبەيتىن كوزدەر مەن مىسىق تىلەۋلەر ءبولىپ تۇر. 97-جىلى: ءۇش تىلەگىڭدى ورىندايمىن، - دەپ ۋادە بەرىپ ەدى. ول ۋادە ەندىگى ۇمىتىلىپ تا قالعان شىعار. ءتىپتى مەنىڭ ەسىنەن شىعىپ كەتۋىم دە مۇمكىن. ايتپەسە، ون جىلدىڭ ىشىندە ءبىر بەلگى بىلىنسە كەرەك ەدى. بۇرىن: ءتىل، ءدىل، «مادەني مۇرا»، ۇيىمداستىرۋعا ءوزى تىكەلەي ۇسىنىس ەتكەن «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعى تۋرالى ايتقىم كەلىپ جۇرەتىن. قازىر ونىڭ بارلىعىنىڭ نەعايبىلدانىپ بارا جاتقانىنا كوزىم جەتە تۇسكەندەي. ەندى كەزەك كۇتتىرمەيتىن، جىل وتكەن سايىن تىسكە تۇسكەن قانقۇرت قۇساپ قاقساتا بەرتىن، تۇبىندە ۇلتتىڭ رۋحاني ازۋىن قاعىپ تۇسىرەتىن جالعان عىلىم مەن عىلىم، جوعارى جانە ورتا ءبىلىم ماسەلەسىن دالەلىمەن ماسەلە ەتىپ قويار ەدىم. ءبىلىم - ۇلتتىڭ تامىرى. ال وعان قۇرت تۇرتسە، ەرتەڭ ونى ەشقانداي زاڭمەن، دوللارمەن قالپىنا كەلتىرە المايسىڭ. ۇلتتى مۇگەدەككە، رۋحاني قۇلدىققا اينالدىرۋدىڭ باسى بۇل!

-الەكساندر ماشكەۆيچ حوچەت سوزدات ۆسەميرنىي ەۆرەيسكي تەلەكانال

وليگارح الەكساندر ماشكەۆيچ حوچەت سوزدات ۆسەميرنىي ەۆرەيسكي تەلەكانال. ميللياردەر زاياۆيل، چتو تاكيم وبرازوم بۋدەت بوروتسيا س انتيسەميتيزموم.

پو ينفورماتسي ريادا زارۋبەجنىح يزداني، نوۆىي كانال پرەزەنتۋيۋت ۆ بليجايشيە 3-4 مەسياتسا. رانەە الەسكاندر ماشكەۆيچ رەگۋليارنو ۆحوديل ۆ دەسياتكۋ سامىح بوگاتىح ليۋدەي كازاحستانا، ودناكو تەپەر جۋرنال «فوربس» پيشەت و نەم يسكليۋچيتەلنو كاك وب يزرايلسكوم ميللياردەرە - ون وفورميل ۆ يزرايلە ستاتۋس «ۆەرنۋۆشەگوسيا گراجدانينا». تەم نە مەنەە زناچيتەلنايا چاست بيزنەسا ماشكەۆيچا پو-پرەجنەمۋ سۆيازانا س ناشەي سترانوي. ي ۆوت تەپەر وليگارح نامەرەن سپونسيروۆات سۆوي سوبستۆەننىي ۆسەميرنىي تەلەكانال، كوتورىي بۋدەت ۆەششات نا انگليسكوم، فرانتسۋزسكوم، يسپانسكوم ي ارابسكوم يازىكاح ي، پو سلوۆام ساموگو ماشكەۆيچا، وزۆۋچيۆات پوزيتسيۋ يزرايليا دليا ميروۆوگو سووبششەستۆا.

- ەگەردە تاياۋ جىلدارى قازاقستاننان «بيروبيدجان اۆتونومياسى» قۇرىلسا مەن تاڭدانباس ەدىم، ويتكەنى يزرايل ءۇشىن ەڭ قولايلى شولەيتتى ايماقتىڭ ءبىرى جالعا بەرىلدى، نەمەسە، بەرىلمەك - دەگەن قاۋەسەت شىندىققا اينالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. سوندا تاياۋدا عانا وزگەرتىلىپ قابىلدانعان «جەردى شەتەلدىكتەردىڭ جالداۋى» تۋرالى زاڭعا كىرگىزىلگەن وزگەرىستەردىڭ كىمنىڭ ىقپالىمەن جۇزەگە اسقانىنا كوزىمىز جەتەدى. سول تەلەكانالدىڭ حابارلارىن قازاقستان ارنالارى تاراتۋى دا مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ يدەولوگيا، سىرتقى ساياسات، قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى دابىرلەردىڭ ءبىرازىنىڭ «شوقىندى» ەكەنىن ەسكەرسەك، ميسسيونەرلىك ساياساتتىڭ قولجاۋلىعىنا اينالۋىمىز ابدەن مۇمكىن. «ازيوپانىڭ» اۆتورلارىن دا ەسكە الا كەتكەن ءجون. ەندى، ارينە، جاڭا قازاق «ميسسيونەرلەرى» شىعاتىنى انىق.

-ارمىسىز، قۇرمەتتى تۇرسىن جۇرتباي مىرزا. ىسىڭىزگە ساتتىلىك تىلەي وتىرىپ، كوكەيدە جۇرگەن مىنا ءبىر ساۋالىمدى قويسام دەپ ەدىم.

ءسىزدىڭ ايقىن گازەتى مەن وسى اباي سايتىندا جاريالاعان سۇحباتىڭىزدا قازاقتىڭ كورنەكتى ۇلدارى ت. رىسقۇلوۆ پەن س. سەيفۋلليننىڭ قازاق حالقىنا، الاش ارداقتىلارىنا قارسى قىلمىستارىن ايتتىڭىز، ارحيۆتە دەرەكتەر بار دەدىڭىز، نەگە سول دەرەكتەردى جاريالامايسىز؟

سول سۇحباتىڭىزدان كەيىن وعان قارسى بىرنەشە ماقالالار جاريالاندى، بىراق ءسىز ءۇنسىز قالدىڭىز سەبەبى نەدە؟

ءسىزدىڭ سول سۇحباتىڭىزدان كەيىن ءبىر عالىم اعامىز مىنانداي وي ءبىلدىردى: «تۇرار دا، ساكەن دە: «قازاقستاندى قازاق باسقارا المايدى» دەگەن ەمەس، ءدال سول ءسوزدى 1919 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ ستالينگە ايتقان. تۇرار «تۇركى حالىقتارى ءوزىن-ءوزى باسقارۋى كەرەك، ولاردى كەلىمسەكتەر باسقارماسىن» دەگەن.

احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ستالينگە ايتقان ءسوزىن تۇرسىن جۇرتباي جاريالاسا بولار ەدى، باسقالار جاريالاسا بايبالام سالارى حاق! تۇرسىن جۇرتباي ايتپاقشى: «ارحيۆتەردە قاتتاۋلى تۇر»» بۇعان ايتار جاۋابىڭىز قانداي؟

سوڭعى كەزدە ءا. بوكەيحانوۆقا قارسى ويلار كوبەيىپ كەتتى. ونى ماسون لوجاسىنا مۇشە بولعان، 1931-1932 دە اشتىقتا ماسكەۋدە وتىرىپ تۇك بىتىرمەگەن، ەسەك پەن اتتى قاتار قويۋعا بولمايدى دەپ ۇلى ءجۇزدى ءبولىپ تاستاماقشى بولعان، الاشتىڭ باسىن بىرىكتىرە الماعان ۇشكە ءبولىنىپ ءبىر-ءبىرىن مويىنداماي وتىرعان ت.ب پىكىرلەر ايتىلاتىن بولدى، بۇلارعا بەرەر جاۋابىڭىز قانداي؟

وسى سۇراقتارعا دايەكتى جاۋاپ بەرسەڭىز قازاق تاريحىنداعى كوپتەگەن اقتاڭداقتاردىڭ اشىلۋىنا جول سالادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

- «ايقىنداعى» ماقالانىڭ زيالى ورتادا پىكىر تۋدىرعانى مەنى قۋانتادى. ول - اشكەرەلەۋگە ەمەس، وي قوزعاۋعا ارنالعان ماقالا. ال ول دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋ - سول سالانى زەرتتەپ جۇرگەن جانە سول دەرەكتەردى ارحيۆتەن تاپقان عالىمداردىڭ ەنشىسى. وعان مەنىڭ كىرىگۋىم ادەپسىزدىك. ول وقىمىستىلار ءوزىنىڭ پىكىرىن تولىق قورعاي الاتىن تولىق عالىمدار. مەن ءوزىمنىڭ پىكىرىمە كەرەكتى دايەكتى عانا الدىم. شىندىعىنا كوشسەك، بۇل ەشقانداي جابىق دەرەكتەر ەمەس. «الاش قوزعالىسى» اتتى كوپ تومدىققا كىرگەن. رەسەيدىڭ «ارحيۆ قۇجاتتارى» دەگەن جيناقتىق باسىلىمدارىندا جاريالانعان، عىلىمي سيپاتتاما بەرىلگەن، عىلىمي ديسسەرتاتسيالار قورعالعان اشىق دەرەكتەر. ال ونىڭ قازاق باسپاسوزىندە جاريالانباۋىنا، ول دەرەكتەردى شىندىققا جەتۋدىڭ قۇرالى ەمەس، اشكەرەلەۋشى ماتەريال دەپ ۇرەيلەنە قارايتىن بەلگىلى ءبىر توپتار مەن بيلىك يەلەرىنىڭ ىقپالى ءتيىپ وتىرعانى انىق. ءبىر توپ زيالىنىڭ سول دەرەكتەردى اينالىمعا تۇسىرگەن ديسسەرتانتتىڭ سوڭىنان ارىز جازىپ، بەكىتتىرمەي تاستاۋى، سونىڭ ءبىر ايعاعى.

2. ال كىمدەردىڭ، قانداي دالەلمەن قارسى ماقالا جازعاندارىن بىلمەيمىن. وقىعامىن جوق. نە دەسە دە، فاكتى بىرەۋ عوي. جانە سول ماقالانى وقىپ، قارسى پىكىر جازعانمەن دە، ولاردىڭ پىكىرى وزگەرە قويادى دەپ ەسەپتەمەيمىن. «كۇندەستىگىن قوزدىرىپ، اۋرەگە قالما ەزبەدەن»، - دەپ اباي ايتقانداي، ولارمەن تاجىكەلەسەتىندەي مەنىڭ ۋاقىتىم دا، ىقىلاسىم دا جوق. ارحيۆتەن قاراپ، شىندىعىنا كوزى جەتىپ، كوڭىلىمەن پىكىر بىلدىرسە، راحمەتتەن باسقا ايتارىم جوق. الكەۋدەلەي بەرسە، بەتىنەن جارىلقاسىن.

3. ەگەردە ءسىزدىڭ ءبىر عالىم اعاڭىزدىڭ سىزگە: "تۇرار دا، ساكەن دە: «قازاقستاندى قازاق باسقارا المايدى» دەگەن ەمەس، ءدال سول ءسوزدى 1919 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ ستالينگە ايتقان» - دەپ ايتقانى راس بولسا، وندا ول ادامدى اعاڭىزدىڭ قاتارىندا قالدىرىڭىز دا، عالىمداردىڭ ەسەبىنەن سىزىپ تاستاڭىز. سەبەبى، مەكتەپ وقۋلىعىنان ءمالىم مىنا حرونيكانى ەسىڭىزگە سالايىن.

قازاقستان اۆتونومياسى قاي جىلى قۇرىلدى، قاي جىلى تەريتورياسى بەكىتىلدى، ونى جۇزەگە اسىرعان كىم؟ - 1920 جىلى، تامىز - قازان ايلارىندا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ تىكەلەي كەڭەسشى داۋىسى ارقىلى ءا.ەرمەكوۆتىڭ بايانداماسىنىڭ نەگىزىندە بەكىتىلدى. ا.بايتۇرسىنوۆ - 1919 جىلى قازاق ولكەلىك اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، ياعني، ۇكىمەت باسىندا وتىرعاننىڭ ءبىرى ءوزى. ەگەر لەنين سولاي سۇراي قالسا: «بوكەيحانوۆ!» - دەپ جاۋاپ بەرەتىنى ءسوزسىز. بوكەيحانوۆ تۇرعاندا جانە ول «الاشوردا» ۇكىمەتىن باسقارىپ تۇرعاندا، سول ۇكىمەتتىڭ اتىنان ءوزى لەنينمەن ۋاكىل رەتىندە سويلەسۋگە بارعاندا، باسقاشا جاۋاپ بەرۋى مۇمكىن بە؟ «لەنيننىڭ ءومىرىنىڭ حرونيكاسىندا» ءار ءسوزى قاعازعا تۇسكەن. ءبىر جىلدان كەيىن قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەريتورياسى مەن مەملەكەتتىك قۇقىن لەنيننىڭ الدىندا جوعارىداعى ۇشەۋى ۇكىمەت كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى جانە باس بايانداماشى رەتىندە قورعادى. پەستكوۆسكي، جانكەلدين، مەڭدەشەۆ، سەيفۋللين ت.ب. جەرگىلىكتى رەۆكوميتەتتىڭ وكىلدەرى رەتىندە شاقىرىلىپ، ماجىلىسكە قاتىستى. ولارعا ءسوز دە بەرىلمەگەن (پەستكوۆسكي انىقتاما عانا بەرگەن، ونىڭ وزىندە ءا.ەرمەكوۆتىڭ «پودسكازكاسىنا» سۇيەنگەن). تالقىلاۋعا دا قاتىسپاعان. بوكەيحانوۆ كەڭەستەن سوڭ لەنينمەن ون بەس مينۋت جاسىرىن ەسىك جاعدايىندا كەڭەسكەن. ەكى كۇننەن سوڭ قول قويىلعان. سوندا، الگى اعاڭىز، وسىلاردان تىس قازاقستاندى بيلەيتىن قانداي ادام تۋرالى ايتىپ وتىر؟ ول كەزدەگى قازاق ولكەسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنە قاتىستى قازاق دالاسىنداعى قايراتكەرلەردىڭ اتى جوعارىدا تۇگەلدەي اتالدى. ەندى كىم ۇسىنىلۋعا ءتيىس ەدى؟

ال قاتار جاعدايدا ءومىر سۇرگەن ۋاقىتشا وكىمەتتىڭ، سوڭىنان جۇمىسشى، سولداتتار كەڭەسىنىڭ دارگەيىمەن قۇرىلعان تۇركىستان ولكەلىك اتقارۋ كوميتەتى مەن «مۇسبيۋرو»، «تۇرىككوميسسياسى»، شارتتى تۇردە ايتقاندا، تاشكەنت ۇكىمەتى (قوقان، بۇقارا، حيۋا ۇكىمەتىنەن تىس) تۋرالى ماسەلە باسقا. وعان كەيىنگى سۇراقتارمەن ساباقتاستىرا جاۋاپ بەرگەنىم دۇرىس بولار.

4. سوڭعى كەزدەرى: «الاشوردا» - قازاق مەملەكەتىنىڭ جاۋى، بوكەيحانوۆ - قازاقتىڭ دۇشپانى; الاش يدەياسى - قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى يدەياسىنا قايشى كەلەدى. تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى - 91 جىلى عانا قوزعالدى. سول جىل عانا قازاقستان ورنادى - دەگەن ساندىراقتار بەلگىلى ءبىر «جاندايسىماق» تاريحشىلاردىڭ اۆتورلىق وقۋلىقتارىنا، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باعدارلامالارىنا ەنىپ كەتتى. رەفەرەندۋم تۇسىنداعى ورەكپۋلەر سياقتى جوعارىداعى ساندىراقتاردى تاراتىپ جۇرگەندەر دە سول ورەكپىگەن «سىماقتار». «سىماق» دەمەسكە بولمايدى. ويتكەنى، ولاردا بەت جوق، سۇلدەر بار. تەك الدەقايدا كىرىپ بارا جاتقاندا، نە شىعىپ كەلە جاتىپ جالت بۇرىلعاندا «قۇيرىقتارى عانا» شولتاڭ ەتىپ كورىنىپ قالادى. سول ەكى ورتانىڭ وزىندە «پىس» ەتكىزىپ ۇلگەرەدى. ەگەر بۇل سۇراق مۇحتار ماعاۋينگە بەرىلسە، ولاردى «سۇمەلەكتەر!» - دەپ اتار ەدى. وعان ءبىزدىڭ ءداتىمىز بارسا دا، كەگەجەمىز جىبەرمەي تۇر. سۇلىك دەگەن ورىندى شىعار. سۇلىك - ارام قاندى، سارىسۋدى سورادى. ال جاڭاعى سۇلىكتەر دە تاريحي ويدىڭ ارام قانىمەن كۇنەلتەدى.

مەنىڭ ءوز جەكە باسىم - ءاليحان بوكەيحانوۆتى قازاقتىڭ ارى مەن نامىسىنىڭ، ۇلتتىق يدەياسىنىڭ ۇستىنى، سيمۆولى دەپ ەسەپتەيمىن. سونداي ادامعا: «ۇلى ءجۇزدى ءبولىپ تاستاماقشى بولعان، الاشتىڭ باسىن بىرىكتىرە الماعان» - دەگەن سياقتى پاسىق، دۇمشە جالانى ايتۋعا قانداي ناداننىڭ باتىلى بارعانىنا تاڭىم بار. جانىنداعى جارىنان، باۋىرىنداعى بالاسىنان، ەرتەڭگى نەمەرەسىنەن قىمسىنباي ما ەكەن تىم بولماسا! ساڭلاۋىنا سىنا قاعۋ ءۇشىن ءۇش ماسەلەگە قىسقاشا عانا توقتالايىن:

ءبىرىنشى ماسسوندىق پارتياعا كىرۋى تۋرالى: كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيا پارتيانىڭ 1905 جىلعى ساياسي ماقساتى: پاتشانى قۇلاتۋ، كونستيتۋتسيالىق مەملەكەت ورناتۋ، بارلىق ۇلتتارعا تەڭ قۇقىق بەرۋ، ولاردىڭ ءوزىن ءوزى باسقارۋىنا، اۆتونوميا قۇرۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ، سايلاۋعا قاتىستىرۋ، دۋماعا دەپۋتاتتىققا سايلانۋ، ءدىن، ءتىل ەركىندىگى،  ءوز جازۋىن قولدانۋ، وقۋ ورىندارىن اشۋ، ەكونوميكالىق دامۋىنا ەركىندىك بەرۋ، جەر رەفورماسىن جۇرگىزۋ. تۋرا سول كەزدە قازاق اراسىندا ونداي ساياسي تالاپتار قويا الاتىن ورتا بولدى ما؟ جوق. سوندىقتان دا، ءاليحان بوكەيحانوۆ ساياسي قۋاتى كۇشتى سول پارتيانىڭ مۇشەسى بولىپ كىرىپ، قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعادى. م.تىنىشباەۆ «اۆتونومياشىلاردىڭ» قۇرامىندا سونداي ماقساتتار قويدى. سول پارتيانىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ قازاق دالاسىنىڭ ءار تۇسىنان جيىنى جەتپىس مىڭنان اسا ادامنىڭ قولىن جيىپ، «قۇزىرحات» (پەتيتسيا) جازىپ، پاتشاعا جولدادى. سوڭىندا دۋماعا سايلانۋعا مۇمكىندىك الدى. سول پارتيانىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ 1914 جىلى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار قۇرىلتايىن شاقىرۋعا قول جەتكىزدى. سوندا تاۋەلسىز اۆتونوميا ماسەلەسى كوتەرىلدى.

1916 جىلى اقپان ايىندا قازاقتاردان قارا جۇمىسقا ادامدار الىناتىنى تۋرالى جارلىقتىڭ دايىندالىپ جاتقانىن ءبىلىپ، سامودەرجاۆيەنىڭ اسكەري مەكەمەلەرىنە بارىپ: «قازاق تا وزگە ۇلت سياقتى حالىق. ولاردى قولىنا كۇرەك بەرىپ، وكوپ قازدىرۋعا عانا پايدالانىپ، الدىڭعى شەپتەگى زەڭبىرەكتىڭ وعىنا قاساپ مالى رەتىندە قۇرباندىققا شالۋ - نامىسقا تيەدى. ءبىزدى دە باشقۇرتتار سياقتى اسكەرگە ۇيرەتىپ، قولىمىزعا قارۋ بەرىڭىز. ولسەك تە كەگىمىزدى جاستانىپ ولەيىك» - دەپ تالاپ قويدى. بۇكىل قازاق دالاسىنان، سونىڭ ىشىندە جاڭاعى «بولشەكتەپ تاستادى» دەپ وتىرعان جەتىسۋ، اۋليەاتا، تاشكەنت، ءاندىجان، تۇركىستان، اقمەشىت ۋەزدەرىنەن قارا جۇمىسقا الىنعانداردىڭ مۇددەسىن قورعاپ، قازاق وقىعاندارىن مايدانعا اتتاندىرىپ، ەڭ سوڭعى قازاق قايتىپ ورالعانشا ماسكەۋ، پەتەربۋرگ، برەست، مينسكى، سمولەنسكى، ساراتوۆ قالالارىندا اسكەري شتابتىڭ قاسىنداعى بۇراتانالار بولىمىندە ۆوكزالدا تۇنەپ قىزمەت ەتۋدى ۇيىمداستىرعان كىم؟ جازالاۋ اسكەرى جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتقان، جەرىن تارتىپ العان جەتىسۋ، اۋليەاتا، تاشكەنت، ءاندىجان، تۇركىستان، اقمەشىت ۋەزدەرىنە ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ توراعاسى كەرەنسكيدى شاقىرتىپ، ارنايى تەكسەرۋ كوميسسياسىن قۇرىپ، جەرىن، مالىن، شەت ەلگە اۋعان، اشارشىلىققا ۇشىراعان ءبىر جارىم ميلليون ادامدى قونىستارىنا قايىرعان ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارلارى بوكەيحانوۆ پەن تىنىشباەۆ ەمەس پە! جايناقوۆ باسقارعان الاشوردانىڭ جەتىسۋ بولىمشەسى ەمەس پە! وسى وڭتۇستىك ۋەزدەرى مەن حيۋاعا دەيىنگى اشارشىلىققا ۇشىراعاندارعا 6 ميلليون سوم ءبولدىرىپ، سولتۇستىك وبلىستاردان قاراجات جيىپ، كەرۋەنمەن استىق، كيىم تاسىتقان الاشوردا ۇكىمەتىنەن باسقا ۇكىمەت بار ما ەدى؟

انا ارانداتۋشى ساسىق رۋشىلعا: بۇل نەعىلعان ساندىراق ءوزى! سول كەزدە، ايتپايىن دەسەم دە بولمادى، ءۇيسىن مەملەكەتى بار ما ەدى؟ ولار جوعارىدا اتالعان ۋەزدەردىڭ ازاماتتارىنىڭ قاتارىنا جاتپاي ما؟ جايناقوۆ كىم؟ سول زوبالاڭ تۇستا ءسىز ەمەۋىرىن ەتىپ وتىرعان قايراتكەرلەر قايدا ەدى، نە ىستەپ ءجۇر ەدى؟ ءومىربايانىن بىلەتىن شىعارسىز. وقىڭىزشى. وسىندايدا سارامەستىك بولا ما ەكەن. جاڭاعى قىرعىن مەن اشارشىلىقتان قۇتقارىلعان وتباسىنىڭ ىشىندە ءسىزدىڭ دە اتاڭىز بار شىعار. ءسىزدى ءبولىپ تاستاپ پا ەدى؟ بۇل - قاسيەتسىزدىك بولادى. تىم قۇرىعاندا سول قۇتقارىلعان جانداردىڭ العىسىنىڭ الدىنداعى كوز جاسىنان، ۇرپاعىڭىزدان يمەنسەڭىز ەتتى! - دەپ جاۋاپ بەرەمىن.

ال: «ءا. بوكەيحانوۆ ... 1931-1932 دە اشتىقتا ماسكەۋدە وتىرىپ تۇك بىتىرمەگەن» دەگەن توپاس سۇراققا توساڭ سۇراقپەن جاۋاپ بەرەيىن. راسىندا دا، 2,5 ميلليون قازاق قىرىلىپ قالعاندا «الاشورداشىلار» نەگە تۇرمەدە وتىرىپ، شەتىنەن تەكتەن تەككە «ەرىككەننەن» اتىلىپ جاتتى. 71 الاشورداشىنىڭ ءبىرى قالماي نەگە تۇرمەگە قامالىپ قالدى؟ بوكەيحانوۆ نەگە ماسكەۋدەگى «تەرگەۋ يزولياتورىندا» مالداسىن قۇرىپ تەككە وتىرا بەرگەنشە، قاشىپ شىعىپ بارىپ: قۇرمەتتى سوۆناركومنىڭ ورىنباسارى! ءبىز: قازتىڭ مالىن كامپەسكەلەسە، كوللەكتيۆتەندىرسە، اشتان قىرىلادى - دەپ ءسىز: «كوولەكتيۆتەندىرۋ مەن بايلاردى كامپەسكەلەۋدى تازدەتەيىك» دەپ بايانداما جاساعاندا بەكەر بولجال جاساپپىز. سول ايتقانىمىزدىڭ ءدال كەلگەنىن قاراشى. سىزدە جازىق جوق، ءبىزدىڭ ساۋگەيلىگىمىزدىڭ كەسىرى. سوندىقتان دا ورىنىڭىزدا وتىرا بەرىڭىز. اشارشىلىقتىڭ وبالىن تۇرمەدە وتىرعان ءبىز، سونىڭ ىشىندە ساياسي باقىلاۋ استىنداعى، پاتەردەن تەرگشەۋشىنىڭ رۇقساتىنسىز سىرتقا شىعۋعا قۇقىم جوق مىنا مەن موينىما الشامىن - دەۋى كەرەك پە ەد»؟

بۇل ماسەلەنىڭ تولىق ماعلۇماتىن وسى «ابايدا» جاريالانىپ وتىرعان «ۇرانىم - الاش!» ءافساناسىنان تولىق تانىسا الاسىزدار.

بوكەيحانوۆ ءۇشىن جالعىز-اق مۇددە بار، ول - جالپى قازاق مۇددەسى.

-ءسىزدىڭ جاقىن ءىنىڭىز سايات ىبىراي اباقتىعا قامالعانىنا جارتى جىلدان استى. وعان اراشا ءتۇسىپ حاتقا قول قويعانىڭىزعا ۇلكەن راحمەت. سايات ىبىراي ياسساۋي جولىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى. شىعىس قازاقستان توپىراعىنان تۋعان تۇلعالاردىڭ بارلىعى دەرلىك وسى جول ءۇشىن كۇرەسىپ كەلە جاتقان ازاماتتار دەپ ويلايمىن. ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن مۇستافا شوقاي اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتە وسى تۇستان شىققانداي كورىنەدى. ويتكەنى مۇستافا شوقايدىڭ ناقىشبانديانىڭ وكىلى زاكي ۋاليديمەن ىمى-جىمى ءبىر بولعان. ەكەۋى دوس بولدى. ءاليحان قازاقتىڭ سارتتانىپ كەتۋىنەن قاۋىپتەندى. سول سەبەپتەن ورتا ازيالىق وداقتى قۇپتامادى. ءالى ەرتە دەپ ەسەپتەدى. وزگە ءدىني اعىمدار قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ جاۋى. ناعىز ۇلتشىلدار تەك ياسساۋي جولىنان شىعادى. ءسىز بۇعان قالاي قارايسىز؟

- باۋىرىم! اللا ىسىنە ۇلتتى كىرىكتىرۋگە بولمايدى. سەن - ناعىز ۇلتشىل قازاق، بىراق مۇسىلمان بولماۋىڭ مۇمكىن عوي. ال مۇسىلماننىڭ ءبارى قازاق ەمەس قوي. مۇسىلماندىقتىڭ جولىن قاتتى ۇستاپ، قازاققا جانىڭ اشىماۋى مۇمكىن عوي. اللانىڭ الدىندا بارلىق ۇلت بىردەي. دەمەك، ءياسساۋيدىڭ تاريحاتىن ۇستانعاندار عانا ناعىز قازاق دەۋ كۇپىرلىك بولار. ءبىز اللانىڭ قۇلىمىز، مۇحاممەدتىڭ ۇممەتىمىز. يمام اعزامنىڭ جولىندامىز. ابايدىڭ ايتۋىنشا ونىڭ  كوشپەلى تۇركى جۇرتىنا بەرگەن ون جەتى فاتيحاسىنىڭ بەسەۋىن بىلەمىن. قالعانىن سەمەيدەگى بەكەن يساباەۆ دەگدار بىلۋگە ءتيىس. بۇل ءۇشىن «وتىز سەگىزىنشى» ءسوزدى ءبىر قاراپ شىققانىڭىز ءجون بولار.

2. مۇستافا مەن ءاليحاننىڭ اراسىندا ەشقانداي پەندەلىك وشتىك بولعان ەمەس. سەبەبى، ءاليحان 1914 جىلى مۇستافانى ءبىرىنشى مۇسىلمان قۇرىلتايىنىڭ ءىس قاعازىن جۇرگىزۋدى ۇسىنۋ ارقىلى ساياسي كۇرەسكە تارتقان. مۇستافا - 1918-1919 جىلدارى «الاشوردانى»، قوقان رەسپۋبليكاسىن جاقتادى. ول قوقان، بۇقارا، حيۋا رەسپۋبليكاسىنىڭ، مۇحاراممشىلاردىڭ، ياعني، باسماشىلار قوزعالىسىنىڭ باسىن قوسىپ - تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋدى ماقسات ەتتى. ال رىسقۇلوۆ وسى تورتەۋىنىڭ باسىن قوسىپ، كەڭەستىك تۇركىستاندى قۇرۋعا ۇمتىلدى. قوجانوۆ سول تۇركىستاننىڭ ىشىنەن قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋدى ۇسىندى. بۇل تۇركىستان مەملەكەتىنىڭ يدەياسى - ءانۋار پاشا باستاعان مۇحاررامشىلار ۇستانعان جالپىتۇركىگە ورتاق مەملەكەت قۇرۋ دەگەننەن كورى، ناقتى وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە بەيىمدىرەك بولاتىن. ول يدەياسى جۇزەگە اسپاعان سوڭ «سولتۇستىك تۇركىستان» يدەياسىنا قوسىلۋ ءۇشىن چەليابىدەگى قۇرىلتايعا كەلە جاتقاندا چەحوسلاۆاكتاردىڭ بۇلىگىنە تاپ بولىپ، اتىراۋ، باكۋ، تبيليسي، ستانبول ارقىلى پاريجگە باردى. ويتكەنى، اتاتۇرىك ءانۋار پاشانىڭ تۇركىلىك ۇستانىمىن قوستاماي، ونى ۇكىمەتتەن ىسىرعان بولاتىن. مۇستافا سوندىقتان دا تۇركيادا تۇراقتاپ تۇرا المادى. ال زاكي ءۋاليديدىڭ يدەياسى قازاق پەن باشقۇرت اۆتونومياسى بولاتىن. ەكەۋىنىڭ ارازدىعى مەن دوستىعىنىڭ ناكشباندياعا ەش قاتىسى جوق. ماسەلە مەملەكەتتىك، ۇلتتىق ۇستانىمدا.

3. سايات مۇراتۇلى ىبىراي - اسا ءىرى ويشىل وقىمىستى. يناۋاتتى، تاربيەلى، سالاۋاتتى وتباسىنان. ىبىراي (اباي) اۋەزوۆتىڭ «كوكسەرەگىنىڭ» ءپروتوتيپى بولعان ادام. شاكەرىممەن وتە جاقىن بولعان. سوندىقتان دا وتىز جاستان اسقاندا عىلىم دوكتورى بولعان ساياتتىڭ ءدىني تانىممەن اينالىسۋى زاڭدى. ۇكىمەت ونى تۇرمەگە قاماۋىن قاماپ الىپ، قالاي بوساتارىن بىلمەي وتىرعان سياقتى. مەن مۇرات اعا، جەڭەشەم، كەلىنىم ايتقان ادامدارمەن حابارلاستىم. ولاردىڭ ءبىرى باس تارتتى، ەكىنشىسى تانىماعان بولدى.

بىزدە ءدىني بوستاندىق بار، ءدىني كوزقاراسقا بوستاندىق جوق. ول قالاي؟

- ءسىزدىڭ «ۇرانىم الاش» زەرتتەۋ ەڭبەگىڭىز قاشان جارىققا شىعىپ، حالىقتىڭ قولىنا تۇسەدى، «الاشوردا» تۋرالى فيلمگە ستسەناري جازۋ تۋرالى جوسپارىڭىز بار ما. سول الاشوردا ارىستارىنىڭ دەرەكتى فيلمدەگى بەينەتاسپالارى مەن ءۇنتاسپالارى ارحيۆتەردە بار ما ەكەن. راقمەت

ناريمان

- ءبىرىنشى كىتابى - 2007 جىلى «ەلشەجىرە» باسپاسىنان شىقتى. ەكىنشى كىتابى بيىل سول باسپادان جارىق كورەدى. ال ءۇشىنشى كىتابى دايىن، ول قاشان شىعادى، بەلگىسىز، بايمەنوۆ باۋىرىم ەمەۋىرىن تانىتىپ ەدى، مۇمكىن سول ازاماتتىڭ كومەگىمەن جاريالانۋىن جىلدامداتۋىم دا ىقتيمال.

بەينە تاسپالاردىڭ ساقتالۋى نەعايبىلدىڭ عايىبىنا جاتپاق. ءۇنتاسپانىڭ جوعى انىق.

ستسەناري - مەنىڭ جانرىم ەمەس. ول ءوزى وتىرىككە، جالعان اسەرگە جەتەلەيتىن جانر. سوندىقتان دا، ناريمان باۋىرىم، ونداي جوسپاردى ويىما العان ەمەسپىن.

- «ۇرانىم-الاشتىڭ»  العاشقى كىتابىن تۇگەل وقىپ شىقتىم. ماعان قاتتى اسەر ەتتى. قالعان تومدارى قاشان شىعادى؟ جانە قانداي جيناقتار قۇراستىرماق ويىڭىزدا بار ما؟

- «ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى» اتتى جيناق قۇراستىرۋىم مۇمكىن. جۇيەسى، دەرەكتەرى، قۇرىلىمى دايىن.

-مەن وڭتۇستىكتىڭ قازاعىمىن. تۇركىستاننىڭ ماڭايىنان. ءسىزدىڭ سۇحباتتارىڭىز بەن ماقالالارىڭىزدى وقىپ شىعىپ،الاشتىقتاردىڭ ەرلىگىنە ءتانتى بولدىم. ەگەر ءاليحاندار، ءالىمحاندار كۇرەسپەسە ءبىز شىنىندا دا وزبەكستاننىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالىپ كەتەدى ەكەنبىز-اۋ. قۇداي ساقتاپتى. پوزيتسياڭىزدىڭ وسى جاعى ماعان قاتتى ۇنادى. قوقان، ءسىبىر اۆتونوميالارىن قۇرعىسى كەلگەندەردىڭ ماقساتى نە بولعان؟

-ءسىبىر مەملەكەتىن كولچاك جاريالاعان. بۇل يدەيا رەسەي تاريحىندا ءالى دە وشكەن جوق. توقسانىنشى جىلدارى سول وقيعا قايتالانا جازدادى. ەگەر رەسەي يمپەرياسى تاعىد دا ساياسي، ەكونوميكالىق توقىراۋعا ۇشىراسا، بۇل يدەيا تاعى دا كوتەرىلۋى مۇمكىن. ال،1917 - 1020 جىلداردىڭ اراسىندا قازىرگى وزبەكستاننىڭ تەريتورياسىندا ءۇش ۇكىمەت، ءبىر ۇلتتىق قوزعالىس ءومىر سۇرگەن. 1. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ورىنىن بولشەۆيكتەر مەن تەمىرجول جۇمىسشىلارى، سولدات دەپۋتاتتارى ورناتقان كەڭەستىك تۇركىستان 2. بۇقارا ۇكىمەتى. 3.قوقان ۇكىمەتى. 4.حيۋا ۇكىمەتى. 5.  مۇحارامشىلار قوزعالىسى.  ءبىز وسى رەسپۋبليكالاردىڭ باسىن قوسىپ تۇركىستان (وزبەكستان) رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ ماقستىن جالپى تۇركىلىك يدەيامەن كەيدە شاتاستىرىپ الىپ ءجۇرمىز.

- تۇرسەكە! بايقايمىن بۇرا تارتىپ ءجۇرسىز. الاشتىقتاردى تۇركىستاندىقتارعا قارسى قويىپ، ارتىق كورەسىز بە، قالاي؟ ارقا دەپ بولەكتەپ، بۇيرەگىڭىز بۇراتىنداي ما، قالاي ءوزى؟ رىسقۇلوۆتى تىم كوتەرىپ جۇرگەنىمىز راس. ال قوجانوۆ، تورەقۇلوۆ كىمنەن كەم؟ كەشە الاشتىقتار تۇركىستان، تاشكەنتكە تىعىلىپ، باس ساۋعالاعاندا، ماعجان مەن جۇسىپبەككە، مۇحتارعا قامقور بولعان ارىستار ەمەس پە؟ ەجەلدەن تاتار بيلەگەن سەمەي ەشۋاقىتتا تۇركىستاننان اسا المايدى. وسىنى دا ەسكەرىپ جۇرگەيسىز. تۇركىستاندىق باۋىرىڭىز

-ەگەر مەنىڭ تۇركىستاندىق باۋىرىم ەكەنىڭىز راس بولسا، وندا مىنا سۇراقتى قويماس ەدىڭىز. مەن جورعارىدا تۇركىستاندا ءبىر مەزگىلدە قاتار تايتالاسا ءومىر سۇرگەن 5 ۇكىمەتتى اتادىم. قايتالاپ كەلتىرەيىن: 1. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ورىنىن بولشەۆيكتەر مەن تەمىرجول جۇمىسشىلارى، سولدات دەپۋتاتتارى ورناتقان كەڭەستىك تۇركىستان 2. بۇقارا ۇكىمەتى. 3.قوقان ۇكىمەتى. 4.حيۋا ۇكىمەتى. 5.  مۇحارامشىلار قوزعالىسى.

ءسىز وسى بەس ۇكىمەتتىڭ قايسىسىنىڭ قۇرامىنان «الاش اۆتونومياسىن» كورگىڭىز كەلەدى، قايسىسىنىڭ قولتىعىنا كىرگەنىن قالايسىز؟ ءناشىر قوجامقۇلوۆ، سادىق وتەگەنوۆ، الماس وماروۆ، اعايىندى قوجىقوۆتار نەگە الاشتىڭ قۇرامىندا ءجۇر؟ الماس وماروى تورعايدا نەگە قازا تاپتى؟ الدە «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىن مەن جاساقتاپپىن با؟

ماعجان، جۇسىپبەك، احمەت، مىرجاقىپ، حالەل، جاھانشا، مۇحامەدجاننىڭ، مۇحتاردىڭ تاشكەنتتە تۇرۋىنا قۇقى جوق پا ەدى؟ مۇحامەدجان تىنىشباەۆ پەن ءاليحان بوكەيحانوۆ 1916-1920 جىلدارعى اشارشىلىقتا تۇركىستان، اقمەشىت، شىمكەنت، اۋليەاتا، جەتىسۋ جۇرتىنا 6 ميلليون سوم مەن بيداي جيناپ اپارعاندا، ءبىر ۇزىك ناندى بولىسۋگە تۇركىستاندىقتار قارسى بولماعان شىعار؟ ول اۋەلى كىمنىڭ جەرى ءوزى؟ سۇلتانبەكتىڭ بە، ءنادىردىڭ بە؟ وزبەكتىڭ بە، جوق، جالپى قازاقتىڭ با؟ الدە ولاردىڭ رۋحاني ۇلت كوسەمدەرىنە جاساعان ۇلتتىق، پاترويتتىق كومەگىنە مۇراگەرى رەتىندە اقى سۇراپ وتىرسىز با؟ سونداعى جازعان وقۋلىقتارى ارقىلى الاشوردالىقتار «قازاق الدىنداعى ايىبىن» وتەمەپ پە ەدى؟

تۇركىستان - جالعىز قازاقتىڭ ەمەس، ءيسى تۇركىنىڭ استاناسى. تۇركىستاننىڭ اتىنا ماڭگىلىك ەسكەرتكىش قويعان ماعجان ولەڭى ءۇشىن دە ءوزىنىڭ سەگىز اي پانالاپ بارعانىن كەشىرۋگە بولاتىنداي ەڭبەگىن سىڭىرگەن شىعار. اۋەزوۆ تە، جۇسىپبەك تە تۇركىستاننىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەگەن شىعار. تاتار بيلەگەن سەمەيدىڭ ءسىزسىز دە تاباعا ۇشىراپ، وبلىس اتىنان ايىرىلىپ، ابىرويى ءتۇسىپ تۇر. مىناعان قاراعاندا سەمەي بۇدان ءارى ورىستانا بەرسە، تاتارلانا بەرسە، قۇلدىراي بەرسە، جانىڭىز جاي تابا بەرەتىن سياقتى. ايتپاقشى، وسى قوجانوۆقا الماتىداعى كوشە اتىن بەرۋ كەزىندە، وسى سايتتاعى قوجانوۆتىڭ تەرگەۋ سۇراۋ ىستەرىنە كەڭەس تۇسىندا قوزعاۋ سالعان كىم ەكەن؟ تۇركىستاننىڭ قازانىنىڭ قايتىپ ورالۋىنا مارعۇلان باستاتقان عۇلامالاردىڭ حاتىن ءسىز ۇيىمداستىردىڭىز با؟ ءتىپتى، 97 جىلى تۇركىستاندا ءنادىردىڭ تويىنا شاقىرىپ، شاپان جاۋىپ، «اكالاپ» شىعارىپ سالعان قوقان قالاسىنىڭ اكىمىنىڭ ورىنباسارى بارا سالىپ، ءنادىردىڭ اتىنداعى مەكتەپتىڭ اتىن ءوشىرتىپ، تاقتاسىن الىپ تاستاعانى تۋرالى حابار بەرىپ، مەكتەپ ديرەكتورى باگداساروۆانىڭ ءوتىنىشىن قازاقستانعا جەتكىزگەن كىم ەكەن؟ اتتەڭ، ول تالپىنىستان ناتيجە شىقپادىعانى وكىنىشتى.

مەن، سەمەي سورلاسا - تۇركىستان باقىتتى ءومىر سۇرەدى دەگەنگە سەنبەيمىن. «اق پا، قىزىل ما، ءبارىبىر، تەك قازاقتىڭ مۇددەسىن كوزدەسە بولدى» - دەپ رۋحاني اكەم بايتۇرسىنوۆ ايقتانداي، ماعان «دت»-ى ما، «قت»-ى ما، قۇلبەك پە، كوپەن بە، مەكەمتاس پا، بەردىبەك پە، ءبارىبىر، قازاقتىڭ مۇددەسىن كوزدەسە، مەنىڭ تۋىسىم. سەن دە مەنىڭ تۋىسىمسىڭ. ويتكەنى قازاققا جانىڭ اشىماسا، مىنا سايتتى وقىماس ەدىڭ عوي.

جالعاسى بار