Алаштың алтын жүлгелі сөзі мен ісі өлген жоқ. Алаш идеясы  мәңгілік жасампаздығымен алдымыздан жарқырып бағдар болып келеді. Алашқа қызмет ету бір сәтке де тоқтаған емес. Алаш рухының жаңа заманда жадымызда жаңғырғыруына өлшеусіз еңбек етіп келе жатқан  Алаш рухты азаматтар бар. Соның бірі һәм бірегейі - жазушы, алаштанушы ғалым Тұрсын Жұртбай мырза интернет-конференциямыздың кезекті қонағы болып, оқырмандар тарапынан келіп түскен сауалдардың алғашқы легіне жауап беріп отыр.

«Абай-ақпарат»

- Тұрсеке! Сізді өз басым нағыз алаштанушы ғалым ретінде танимын. Қазіргі кезде екінің бірі алаштануды меншіктегісі келіп, оны сәнге айналдырып алғандай көрінеді. Олар жан-жаққа тарап жүргендей. Неге бәрінің басын біріктіріп сіз басқармайсыз? Мысалы, сіз қызмет ететін Еуразия университетінің өзінде сіздің орталық бар, Сартқожаның орталығы және Диқан Қамзабектің алаштану институты дей ме, тағы бірдеме бар. Бір оқу орнындағы екі-үш мақсаты ортақ ұйымдарды біріктіруге болмай ма?

Мұратбек

Алаштың алтын жүлгелі сөзі мен ісі өлген жоқ. Алаш идеясы  мәңгілік жасампаздығымен алдымыздан жарқырып бағдар болып келеді. Алашқа қызмет ету бір сәтке де тоқтаған емес. Алаш рухының жаңа заманда жадымызда жаңғырғыруына өлшеусіз еңбек етіп келе жатқан  Алаш рухты азаматтар бар. Соның бірі һәм бірегейі - жазушы, алаштанушы ғалым Тұрсын Жұртбай мырза интернет-конференциямыздың кезекті қонағы болып, оқырмандар тарапынан келіп түскен сауалдардың алғашқы легіне жауап беріп отыр.

«Абай-ақпарат»

- Тұрсеке! Сізді өз басым нағыз алаштанушы ғалым ретінде танимын. Қазіргі кезде екінің бірі алаштануды меншіктегісі келіп, оны сәнге айналдырып алғандай көрінеді. Олар жан-жаққа тарап жүргендей. Неге бәрінің басын біріктіріп сіз басқармайсыз? Мысалы, сіз қызмет ететін Еуразия университетінің өзінде сіздің орталық бар, Сартқожаның орталығы және Диқан Қамзабектің алаштану институты дей ме, тағы бірдеме бар. Бір оқу орнындағы екі-үш мақсаты ортақ ұйымдарды біріктіруге болмай ма?

Мұратбек

- Қадірлі үлкен-кіші, ағайын, ел-жұрт! Заманына сай жабдықтың тілін білмегендіктен де болар, осы сұрақтарыңызға жауапты толық жазып, енді жолдағалы отырғанда, білгесайырдың тінтуірінен адасып қалып, барлығын өшіріп алдым. Міне, үшінші күні тағы да қайталап теріп отырмын. Сондықтан да жауаптың әдеттегіден кешігуін жат ойға баламаңыздар. Барлықтарыңызға шын жүректен рахмет. Мен мұндай ықыласқа бөленемін деп ешқашанда ойлаған жоқпын. Өткен жолғыдай еркін емес, жауапты қысқа қайырсам, қоңылтақсып қалмаңыздар. Екіншіден, интернеттің тәртібі солай ма, сұрақтардың көбінің соңында аты-жөндеріңіз жазылмапты. Бұдан кейінгі байланыста ондай сауалдарға жауап бермейтін шығармын. Бұл - өзіңді және сұхбаттасыңды сыйлау мәдениеті болса керек және кеңестің үндеместер мекемесінің штаттағы салпаңқұлақтарына тән қалыптасқан теріс ғадет. Сонымен...

Мұратбек мырза! Барлық жағдайды өзіңіз де жақсы біліп отыр екенсіз. Менің білуімше, тікелей алаш атын иемденген немесе зерттеуге тақырып етіп алған жүзден астам орталық пен жоба бар. Тіпті Халық ассамблеясы алаштың толеранттық идеясы туралы фильмге мол қаржы бөліп отырған да сияқты. Бұл өзі қабыспайтын, абсурд, жалған идея, жалған тақырып емес пе? Ғылыми күшті бір мақсатқа жұмылдыру керек деген ұсынысыңыз өте орынды. Әсіресе, «Мәдени мұра» бағдарламасында бірін-бірі қайталау өте көп. Ал түпкі нәтиже біреу.

Біртұтас алаш идеясын тұжырымдау - тарих және мемлекет тарихы ғылыми зерттеу институттарының тікелей міндеті. Жазушының міндеті - соларға дем беру, ой салу.

Ал олардың басын қосып, жетекшілік ету мәселесіне келсек, бұл мен үшін үлкен құрмет, бірақ кеш ұсыныс. Ендігі қалған ғұмырда жиған, тергенді бір жүйеге түсіріп, жинақтап кетуге мұршам келсе, соның өзі үлкен олжа болар еді.

Алаш идеясының бас-аяғы қымталмай, тәуелсіздіктің тұғыры да түбегейлі негізделмейді. Әсіресе, саяси экономика мәселесі жиын, терінсіз, бей-берекет кетті. Бұл, сөзсіз, қайтадан экономикалық, рухани тәуелділікке алып келеді.

- Сіздің ұлтыңыз кім? 2. Мыңдаған жылдар бұрын болған "Қаңлы", "Үйсін", "Найман", "Қыпшақ" сиақты т.б. мемлекеттердің жалғасы болып келген ҚАЗАҚ мемлекеті қайда қазір, бар ма?! 3. мемлекетіміздің "Қазақстан Республикасы" деп аталуын дұрыс деп есептеп, қолдайсыз ба? 4. Егер менің бірінші сұрағыма "қазақпын" деп жауап берсеңіз, қателесесіз! Сіз де мен сиақты және ҚРдағы 16 000 000 астам азаматтар сиақты "казахстанец" - қазақстандықсыз!!! Өзіңіз сиақты көзі ашық, көкірегі ояу қазақтың перзенттері ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТІ үшін қашан "АЛАШ" деп атқа қонады? Жоқ әлде, сіздің ойыңызша, қазір АЛАШ пен ҚАЗАҚСТАНДЫҚ сөздері синоним болып қалды ма?!

Құрметпен Наурызбай.

- Наурызбай қандас!

Сіз өзіңіздің сұрақтарыңызға өзіңіз түгелдей жауап беріп қойыпсыз. Қазақстандық деген терминді тек қазақ елінің азаматы деген мағынада қабылдаймын.

Алаш - ұранды, атойлы атау. Атойды қазір атпен емес, біліммен, намыспен, мәдени бәсекемен салу керек. Құнанбайдың: «Мықты болсаң - бопсаға шыда» - деген заманы енді туды.

Қазақ елі - мәңгілік ел қатарында өмір сүреді деп сенемін. Әйтпесе, тіршіліктің мағынасы жойылып кетуі де мүмкін.

- Біздің мемлекеттік қызметкерлерде ұлттық мүдде болмайтыны, дүбаралардың кешегі кеңес мейрамдарын тойлап, құлдық санадан құтылғысы келмей жүргені, әрдайым "орманға" қарап ұлитыны бізде отарсыздану яғни неоколонизация жүргізілмеуіне (жалғыз біздің елде ғана)байланысты емес пе? "Жас қазақ үні" газетіндегі "Ерікпесе, Ерімбетов бола ма?" мақаласы туралы www.qazaquni.kz сайты,не дейсіз? Маханбет.

- Маханбет мырза! Біздің үкімет құрамындағы Ғылым мен Мәдениет министрінен басқа үкімет мүшелерінің жетпіс пайызы қазақ тілін Мәсімовтің деңгейінен төмен мөлшерде меңгерген және бәрі де түрікше айтқанда «дөлмәлар», дүбаралар. Бір ұрпақ ауыспай және үкімет басына алыпсатарлар мен алпауыттардан ада «қара қазақ келмей», түзелмейді.

Деколонизациялау бағытын ұстану туралы жазушылар тоқсаныншы жылдары ұсыныс жасаған болатын. Ол аяқсыз қалды. Соның зардабын қазір тартып отырмыз. Бұл жер астынан сүзіліп шығатын ыза суы сияқты қазір қоғамның бетіне шықты. Енді коррозия басталады. Сол ұлттық коррозиядан, яғни, тоттанудан сақтау жолындағы ұлттың өзін-өзі сақтау түйсігі қалай қозғалысқа түседі, елдің келешек сапасы соған тікелей байланысты.

Ал мақаланы оқымаппын. Сондықтан да пікір айта алмаймын.

- Отарсыздану - деколонизация. Сіз «неоколониализм» деген ұғымды дұрыс пайдаланбай отырсыз. «Нео» деген «жаңа» деп аударылады. Яғни неоколониализм - ақпараттық қару, деструктивті культтар «идеясы» және т.б. негативтер арқылы қазіргі заманғы «бейбіт» түрде отарлау формасы. Деколонизацияны мектептерде «алаштану» факультативтік пәнін енгізу, БАҚ-тарда қазақ тарихы (бұл кең ұғым)туралы көптеп жазу, принципті түрде қазақ тілінде сөйлеу және т.с.с. тактикалар арқылы жүргізуге болады.

- Пікіріңіз орынды. Қосыламын.

- Армысыз,аға! Мен соңғы кездері бір үлкен мәселе көтеріп жүрмін. Ол мынадай,менің ойымша Әлихан БӨКЕЙХАН атамызды тарихта АЛАШАТА (АЛАШ-АТА,Алашата) деген атпен қалдырсақ дұрыс болар, сіз алаштанушы ретінде қалай қарайсыз? Бұл мәселе жайлы жақында мақала жазатын ойым бар.

Алаш баласы Ерлан АХМЕДИ

- Бармысың бауырым, Ерлан! Әлихан - ұлт көсемі. Орыстар оны «Отец нации» деп атйды. Қазір бар қазақтың елу пайызынан астамы Әлихан атаңның атын білгенімен, затын білмейді. Егер әр қазақ «Әлихан - менің атам!» - дейтін заман туатын болса, әр қазақтың басына бақыт құсы қонар еді. Мысалы өз басым шәкірттеріме: «Менің үш әкем бар. Өзімнің туған әкем - Құдакелді. Рухани әкем - Абай. Ұлттық ұстазым - Ахаң, Ахмет Байтұрсынов», - деп айтамын. Ал оны жалпы қазаққа таңа алмаймын. Әлиханның атын әр қазақтың жүрегіне сіңіріп алсақ, соның өзі үлкен олжа. Әйтпесе бір кездері: «Жамбыл біздің әкеміз емес! Біз Жамбылдың баласы емеспіз!» - деп, Жамбылдың көшесінің атын алып тастаған ленинградтықтар құсап, «Әлихан біздің атамыз емес» - деп шығатын қандастарыңның да пайда болуы мүмкін -ау!

«Ататүрік» аты - ұлттық қозғалыстың өрлеу тұсында туған. Ал біздегі қазіргі қоғамның құрамы, Оралхан ағамыз айтқандай, «гибридтер» қоғамы және олардың салмағы мығымданып барады.

- Не керек, тарихи аттарды шатастырып, елдің құлағына Әлихан Бөкейхановтың есімі енді сіңіп келе жатқанда, сізге ыңғайлы болса атай беріңіз, АЛАШАТАны АЛА-ШАТА қылып алмайтынына кім кепил береді?

- Уәжің орынды. Осыны не ағалық, не інілік сыпайылықпен жеткізсе, сөзің жарасым тауып кетер еді. Кіжінетін кез алда.

-  Ерекеңнің ұсынысы дұрыс деп ойлаймын, мен қолдаймын. Өйткені, Ерлан ұлтжанды адам, қазақ десе жеген асын жерге қояр.

- Әр қазақ сондай болса - бізді ертеңіміз алаңдатпас еді -ау!

-Сіздің жазған кітаптарыңызды кімдер оқиды? Сол еңбектеріңіз оқылмай қалады деп қорқпайсыз ба? Қазір өкінішке қарай - кітап оқымайтын ұрпақ қалыптасып келеді. Оны бәріміз де білеміз. Қазақстан телеарналары жайлы пікіріңізді білдірсеңіз? Қазақтың бір жөні түзу телеарнаның болмағаны өкінте ме сізді? адамның, қоғамның санасын бағыттайтын бірден-бір құрал ғой. азып бара жатқан ұрпаққа қарап қиналасыз ба?

Қазіргі қазақтың басты проблемасы не?

Президентпен кездесер ме едіңіз - кездессеңіз не айтар едіңіз?

-Менің кітапханаға жақын адам ретіндегі талдауға негіздесем, қазір жалпы жұрттың 4 % ғана оқырмандардың есебінде тұрады. Оның дені жоғары оқу орындарының студенттері және егде адамдар. Бұл көрсеткіш таяу жылдары 0, 5. % төмендеуі мүмкін. Бұл - ұлттық апат. Әрі қарай сауатты сауатсыздық пен топастану, яғни, ұлттық тоқырау басталады. Одан қашып құтыла алмаймыз. Бұл қоғамның барлық саласынан көрініс табады. Міне, сол тоқыраумен күресуге қазақ елі жан-жақты дайындалуы керек. Біз, бәсекеге қабілетті ұлтпыз ба, жоқ, тозған ұлтпыз ба, сол бәсекеде құнымыз анық байқалады. Сондықтан да ол күреске дайындықты ұлт мәйегін ұйытатын зиялылар мен жастар бүгіннен бастап дайындалуы керек.

2. Менің өз оқырмандарым бар сияқты. Олардың дені егде, ой тоқтатқан адамдар. Интернетке үш кітабімнің оқырмандардың сұрауы бойынша енгізілуі (соның біреуі осы «Абайда») де, және сіздің менің атымды білуіңізге қарағанда, әзір базардағы «бағам түсе» қоймаған сияқты. Бірақ, оқырман мәселесі, бәрібір ұлттық, мемлекеттік қауіпсіздік, ділдік мәселе болып барған сайын асқына беретіні анық.

3. Қазақ телеарналарына кеңес кезінде де, кейін де көңілім толған емес. Тіпті қазақ телеарнасы деген болды ма өзі? Сағат марқұмнан кейін қазақ тілін еркін білетін адам телеарнаны басқарып көрді ме өзі? «Қазақстан» Ғалым мен Тұрсынжанның тұсында қазаққа бет бұрып еді, оларды құлғанақтай қудаладық. «Айтыстың» дымын бастық. Тәуелсіз елміз, қазақ тілінде дербес канал жоқ. «Балапанның» қанаты жылдам қатайса екен. «Асыл арнаның» арнасын уағыздан - үстірт шариғаттан терең шариғатқа, мағрифатқа, тарахиятқа бұратын кез де жақындап қалған сияқты. «Мұхамед пайғамбар» туралы көп сериалы фильмді қайталап берсе деген тілегім бар. Күзде арнайы қазақ арнасы ашылады деген қауесет шындыққа айналғай. Ал тележурналистерді мүлдем қайтадан дайындау керек. Шеттерінен сауатсыз келетіні (Берік пен Бибігүлден басқасы) таң қалдырады. Журналист ретінде шамыма қатты тиетіні осы. Жуырда жақсы ниетті бір шәкірт қарындасым: «Томиристің шашы сары ма, қара ма өзі? Сол туралы пікір таласын өткізсек», - дейді. Әуелі Томиристің кім екенін танытып алмай ма? Тура осындай жалған пафостар жалған идеологияны қалыптастырады.

4. Қазақтың басты мінін Абай қадап-қадап тұрып айтқан. Ол дерт асқынбаса, дауасын тапқан жоқ. Соған өз басымның қосары: ұлттық енжарлығы мен намыссыздығы, сауатты сауатсыздығы, жалған көлгірсуі, жымысқылығы. Ұлттық тіл мен ділдің, діннің құруға бет алғанын көріп тұрып, тобырмен бірге «козел - провакторға» (арандатқыш текешікке) ілесіп келместің қасапханасына қарай тоғытыла ағылып бара жатқан қаперсіздігі.

5. Бұдан он бір жыл әбден мүмкін іс еді. Енді ол ғайыптың кездейсоқ оқиғасы арқылы ғана мүмкін болатын неғайбыл нәрсе. Өйткені мен қазір жатбауырлардың есебіндемін. Арамызды көрінбейтін көздер мен мысық тілеулер бөліп тұр. 97-жылы: үш тілегіңді орындаймын, - деп уәде беріп еді. Ол уәде ендігі ұмытылып та қалған шығар. Тіпті менің есінен шығып кетуім де мүмкін. Әйтпесе, он жылдың ішінде бір белгі білінсе керек еді. Бұрын: Тіл, діл, «Мәдени мұра», ұйымдастыруға өзі тікелей ұсыныс еткен «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығы туралы айтқым келіп жүретін. Қазір оның барлығының неғайбылданып бара жатқанына көзім жете түскендей. Енді кезек күттірмейтін, жыл өткен сайын тіске түскен қанқұрт құсап қақсата бертін, түбінде ұлттың рухани азуын қағып түсіретін жалған ғылым мен ғылым, жоғары және орта білім мәселесін дәлелімен мәселе етіп қояр едім. Білім - ұлттың тамыры. Ал оған құрт түртсе, ертең оны ешқандай заңмен, доллармен қалпына келтіре алмайсың. Ұлтты мүгедекке, рухани құлдыққа айналдырудың басы бұл!

-Александр Машкевич хочет создать всемирный еврейский телеканал

Олигарх Александр Машкевич хочет создать всемирный еврейский телеканал. Миллиардер заявил, что таким образом будет бороться с антисемитизмом.

По информации ряда зарубежных изданий, новый канал презентуют в ближайшие 3-4 месяца. Ранее Алескандр Машкевич регулярно входил в десятку самых богатых людей Казахстана, однако теперь журнал «Форбс» пишет о нем исключительно как об израильском миллиардере - он оформил в Израиле статус «вернувшегося гражданина». Тем не менее значительная часть бизнеса Машкевича по-прежнему связана с нашей страной. И вот теперь олигарх намерен спонсировать свой собственный всемирный телеканал, который будет вещать на английском, французском, испанском и арабском языках и, по словам самого Машкевича, озвучивать позицию Израиля для мирового сообщества.

- Егерде таяу жылдары Қазақстаннан «Биробиджан автономиясы» құрылса мен таңданбас едім, өйткені Израиль үшін ең қолайлы шөлейтті аймақтың бірі жалға берілді, немесе, берілмек - деген қауесет шындыққа айналып кетуі әбден мүмкін. Сонда таяуда ғана өзгертіліп қабылданған «Жерді шетелдіктердің жалдауы» туралы заңға кіргізілген өзгерістердің кімнің ықпалымен жүзеге асқанына көзіміз жетеді. Сол телеканалдың хабарларын Қазақстан арналары таратуы да мүмкін. Оның үстіне, біздің идеология, сыртқы саясат, қауіпсіздік саласындағы дәбірлердің біразының «шоқынды» екенін ескерсек, миссионерлік саясаттың қолжаулығына айналуымыз әбден мүмкін. «Азиопаның» авторларын да еске ала кеткен жөн. Енді, әрине, жаңа қазақ «миссионерлері» шығатыны анық.

-Армысыз, құрметті Тұрсын Жұртбай мырза. Ісіңізге сәттілік тілей отырып, көкейде жүрген мына бір сауалымды қойсам деп едім.

Сіздің Айқын газеті мен осы Абай сайтында жариялаған сұхбатыңызда қазақтың көрнекті ұлдары Т. Рысқұлов пен С. Сейфуллиннің қазақ халқына, Алаш ардақтыларына қарсы қылмыстарын айттыңыз, архивте деректер бар дедіңіз, неге сол деректерді жарияламайсыз?

Сол сұхбатыңыздан кейін оған қарсы бірнеше мақалалар жарияланды, бірақ сіз үнсіз қалдыңыз себебі неде?

Сіздің сол сұхбатыңыздан кейін бір ғалым ағамыз мынандай ой білдірді: «Тұрар да, Сәкен де: «Қазақстанды қазақ басқара алмайды» деген емес, дәл сол сөзді 1919 жылы Ахмет Байтұрсынов Сталинге айтқан. Тұрар «түркі халықтары өзін-өзі басқаруы керек, оларды келімсектер басқармасын» деген.

Ахмет Байтұрсыновтың Сталинге айтқан сөзін Тұрсын Жұртбай жарияласа болар еді, басқалар жарияласа байбалам салары хақ! Тұрсын Жұртбай айтпақшы: «архивтерде қаттаулы тұр»» Бұған айтар жауабыңыз қандай?

Соңғы кезде Ә. Бөкейхановқа қарсы ойлар көбейіп кетті. Оны масон ложасына мүше болған, 1931-1932 де аштықта Мәскеуде отырып түк бітірмеген, Есек пен Атты қатар қоюға болмайды деп Ұлы жүзді бөліп тастамақшы болған, Алаштың басын біріктіре алмаған үшке бөлініп бір-бірін мойындамай отырған т.б пікірлер айтылатын болды, бұларға берер жауабыңыз қандай?

Осы сұрақтарға дәйекті жауап берсеңіз қазақ тарихындағы көптеген ақтаңдақтардың ашылуына жол салады деп үміттенемін.

- «Айқындағы» мақаланың зиялы ортада пікір тудырғаны мені қуантады. Ол - әшкерелеуге емес, ой қозғауға арналған мақала. Ал ол деректерді ғылыми айналымға түсіру - сол саланы зерттеп жүрген және сол деректерді архивтен тапқан ғалымдардың еншісі. Оған менің кірігуім әдепсіздік. Ол оқымыстылар өзінің пікірін толық қорғай алатын толық ғалымдар. Мен өзімнің пікіріме керекті дәйекті ғана алдым. Шындығына көшсек, бұл ешқандай жабық деректер емес. «Алаш қозғалысы» атты көп томдыққа кірген. Ресейдің «Архив құжаттары» деген жинақтық басылымдарында жарияланған, ғылыми сипаттама берілген, ғылыми диссертациялар қорғалған ашық деректер. Ал оның қазақ баспасөзінде жарияланбауына, ол деректерді шындыққа жетудің құралы емес, әшкерелеуші материал деп үрейлене қарайтын белгілі бір топтар мен билік иелерінің ықпалы тиіп отырғаны анық. Бір топ зиялының сол деректерді айналымға түсірген диссертанттың соңынан арыз жазып, бекіттірмей тастауы, соның бір айғағы.

2. Ал кімдердің, қандай дәлелмен қарсы мақала жазғандарын білмеймін. Оқығамын жоқ. Не десе де, факті біреу ғой. Және сол мақаланы оқып, қарсы пікір жазғанмен де, олардың пікірі өзгере қояды деп есептемеймін. «Күндестігін қоздырып, Әуреге қалма езбеден», - деп Абай айтқандай, олармен тәжікелесетіндей менің уақытым да, ықыласым да жоқ. Архивтен қарап, шындығына көзі жетіп, көңілімен пікір білдірсе, рахметтен басқа айтарым жоқ. Алкеуделей берсе, бетінен жарылқасын.

3. Егерде сіздің бір ғалым ағаңыздың сізге: "Тұрар да, Сәкен де: «Қазақстанды қазақ басқара алмайды» деген емес, дәл сол сөзді 1919 жылы Ахмет Байтұрсынов Сталинге айтқан» - деп айтқаны рас болса, онда ол адамды ағаңыздың қатарында қалдырыңыз да, ғалымдардың есебінен сызып тастаңыз. Себебі, мектеп оқулығынан мәлім мына хрониканы есіңізге салайын.

Қазақстан автономиясы қай жылы құрылды, қай жылы териториясы бекітілді, оны жүзеге асырған кім? - 1920 жылы, тамыз - қазан айларында Ә.Бөкейхановтың, А.Байтұрсыновтың тікелей кеңесші дауысы арқылы Ә.Ермековтің баяндамасының негізінде бекітілді. А.Байтұрсынов - 1919 жылы Қазақ өлкелік әскери революциялық кеңесінің мүшесі, яғни, үкімет басында отырғанның бірі өзі. Егер Ленин солай сұрай қалса: «Бөкейханов!» - деп жауап беретіні сөзсіз. Бөкейханов тұрғанда және ол «Алашорда» үкіметін басқарып тұрғанда, сол үкіметтің атынан өзі Ленинмен уәкіл ретінде сөйлесуге барғанда, басқаша жауап беруі мүмкін бе? «Лениннің өмірінің хроникасында» әр сөзі қағазға түскен. Бір жылдан кейін Қазақ автономиясының териториясы мен мемлекеттік құқын Лениннің алдында жоғарыдағы үшеуі үкімет комиссиясының мүшесі және бас баяндамашы ретінде қорғады. Пестковский, Жанкелдин, Меңдешев, Сейфуллин т.б. жергілікті ревкомитеттің өкілдері ретінде шақырылып, мәжіліске қатысты. Оларға сөз де берілмеген (Пестковский анықтама ғана берген, оның өзінде Ә.Ермековтің «подсказкасына» сүйенген). Талқылауға да қатыспаған. Бөкейханов кеңестен соң Ленинмен он бес минут жасырын есік жағдайында кеңескен. Екі күннен соң қол қойылған. Сонда, әлгі ағаңыз, осылардан тыс Қазақстанды билейтін қандай адам туралы айтып отыр? Ол кездегі Қазақ өлкесі мен Алашорда үкіметіне қатысты қазақ даласындағы қайраткерлердің аты жоғарыда түгелдей аталды. Енді кім ұсынылуға тиіс еді?

Ал қатар жағдайда өмір сүрген Уақытша өкіметтің, соңынан Жұмысшы, солдаттар кеңесінің дәргейімен құрылған Түркістан өлкелік атқару комитеті мен «Мұсбюро», «Түріккомиссиясы», шартты түрде айтқанда, Ташкент үкіметі (Қоқан, Бұқара, Хиуа үкіметінен тыс) туралы мәселе басқа. Оған кейінгі сұрақтармен сабақтастыра жауап бергенім дұрыс болар.

4. Соңғы кездері: «Алашорда» - қазақ мемлекетінің жауы, Бөкейханов - қазақтың дұшпаны; алаш идеясы - қазақтың тәуелсіздігі идеясына қайшы келеді. Тәуелсіздік мәселесі - 91 жылы ғана қозғалды. Сол жыл ғана Қазақстан орнады - деген сандырақтар белгілі бір «жандайсымақ» тарихшылардың авторлық оқулықтарына, жоғары оқу орындарының бағдарламаларына еніп кетті. Референдум тұсындағы өрекпулер сияқты жоғарыдағы сандырақтарды таратып жүргендер де сол өрекпіген «сымақтар». «Сымақ» демеске болмайды. Өйткені, оларда бет жоқ, сүлдер бар. Тек әлдеқайда кіріп бара жатқанда, не шығып келе жатып жалт бұрылғанда «құйрықтары ғана» шолтаң етіп көрініп қалады. Сол екі ортаның өзінде «пыс» еткізіп үлгереді. Егер бұл сұрақ Мұхтар Мағауинге берілсе, оларды «Сүмелектер!» - деп атар еді. Оған біздің дәтіміз барса да, кегежеміз жібермей тұр. Сүлік деген орынды шығар. Сүлік - арам қанды, сарысуды сорады. Ал жаңағы сүліктер де тарихи ойдың арам қанымен күнелтеді.

Менің өз жеке басым - Әлихан Бөкейхановты қазақтың ары мен намысының, ұлттық идеясының ұстыны, символы деп есептеймін. Сондай адамға: «Ұлы жүзді бөліп тастамақшы болған, Алаштың басын біріктіре алмаған» - деген сияқты пасық, дүмше жаланы айтуға қандай наданның батылы барғанына таңым бар. Жанындағы жарынан, бауырындағы баласынан, ертеңгі немересінен қымсынбай ма екен тым болмаса! Саңлауына сына қағу үшін үш мәселеге қысқаша ғана тоқталайын:

Бірінші массондық партияға кіруі туралы: Конституциялық демократия партияның 1905 жылғы саяси мақсаты: патшаны құлату, конституциялық мемлекет орнату, барлық ұлттарға тең құқық беру, олардың өзін өзі басқаруына, автономия құруына мүмкіндік беру, сайлауға қатыстыру, Думаға депутаттыққа сайлану, дін, тіл еркіндігі,  өз жазуын қолдану, оқу орындарын ашу, экономикалық дамуына еркіндік беру, жер реформасын жүргізу. Тура сол кезде қазақ арасында ондай саяси талаптар қоя алатын орта болды ма? Жоқ. Сондықтан да, Әлихан Бөкейханов саяси қуаты күшті сол партияның мүшесі болып кіріп, қазақтың мүддесін қорғады. М.Тынышбаев «Автономияшылардың» құрамында сондай мақсаттар қойды. Сол партияның құрамында жүріп қазақ даласының әр тұсынан жиыны жетпіс мыңнан аса адамның қолын жиып, «Құзырхат» (Петиция) жазып, патшаға жолдады. Соңында Думаға сайлануға мүмкіндік алды. Сол партияның құрамында жүріп 1914 жылы Бүкілресейлік мұсылмандар құрылтайын шақыруға қол жеткізді. Сонда тәуелсіз автономия мәселесі көтерілді.

1916 жылы ақпан айында қазақтардан қара жұмысқа адамдар алынатыны туралы жарлықтың дайындалып жатқанын біліп, Самодержавиенің әскери мекемелеріне барып: «Қазақ та өзге ұлт сияқты халық. Оларды қолына күрек беріп, окоп қаздыруға ғана пайдаланып, алдыңғы шептегі зеңбіректің оғына қасап малы ретінде құрбандыққа шалу - намысқа тиеді. Бізді де башқұрттар сияқты әскерге үйретіп, қолымызға қару беріңіз. Өлсек те кегімізді жастанып өлейік» - деп талап қойды. Бүкіл қазақ даласынан, соның ішінде жаңағы «бөлшектеп тастады» деп отырған Жетісу, Әулиеата, Ташкент, Әндіжан, Түркістан, Ақмешіт уездерінен қара жұмысқа алынғандардың мүддесін қорғап, қазақ оқығандарын майданға аттандырып, ең соңғы қазақ қайтып оралғанша Мәскеу, Петербург, Брест, Минскі, Смоленскі, Саратов қалаларында әскери штабтың қасындағы бұратаналар бөлімінде вокзалда түнеп қызмет етуді ұйымдастырған кім? Жазалау әскері жаппай қырғынға ұшыратқан, жерін тартып алған Жетісу, Әулиеата, Ташкент, Әндіжан, Түркістан, Ақмешіт уездеріне Уақытша үкіметтің төрағасы Керенскийді шақыртып, арнайы тексеру комиссиясын құрып, жерін, малын, шет елге ауған, ашаршылыққа ұшыраған бір жарым миллион адамды қоныстарына қайырған Уақытша үкіметтің комиссарлары Бөкейханов пен Тынышбаев емес пе! Жайнақов басқарған Алашорданың Жетісу бөлімшесі емес пе! Осы оңтүстік уездері мен Хиуаға дейінгі ашаршылыққа ұшырағандарға 6 миллион сом бөлдіріп, солтүстік облыстардан қаражат жиып, керуенмен астық, киім тасытқан алашорда үкіметінен басқа үкімет бар ма еді?

Ана арандатушы сасық рушылға: Бұл неғылған сандырақ өзі! Сол кезде, айтпайын десем де болмады, үйсін мемлекеті бар ма еді? Олар жоғарыда аталған уездердің азаматтарының қатарына жатпай ма? Жайнақов кім? Сол зобалаң тұста сіз емеуірін етіп отырған қайраткерлер қайда еді, не істеп жүр еді? Өмірбаянын білетін шығарсыз. Оқыңызшы. Осындайда сараместік бола ма екен. Жаңағы қырғын мен ашаршылықтан құтқарылған отбасының ішінде сіздің де атаңыз бар шығар. Сізді бөліп тастап па еді? Бұл - қасиетсіздік болады. Тым құрығанда сол құтқарылған жандардың алғысының алдындағы көз жасынан, ұрпағыңыздан именсеңіз етті! - деп жауап беремін.

Ал: «Ә. Бөкейханов ... 1931-1932 де аштықта Мәскеуде отырып түк бітірмеген» деген топас сұраққа тосаң сұрақпен жауап берейін. Расында да, 2,5 миллион қазақ қырылып қалғанда «Алашордашылар» неге түрмеде отырып, шетінен тектен текке «еріккеннен» атылып жатты. 71 алашордашының бірі қалмай неге түрмеге қамалып қалды? Бөкейханов неге Мәскеудегі «тергеу изоляторында» малдасын құрып текке отыра бергенше, қашып шығып барып: Құрметті Совнаркомның орынбасары! Біз: қазтың малын кәмпескелесе, коллективтендірсе, аштан қырылады - деп Сіз: «Коолективтендіру мен байларды кәмпескелеуді таздетейік» деп баяндама жасағанда бекер болжал жасаппыз. Сол айтқанымыздың дәл келгенін қарашы. Сізде жазық жоқ, біздің сәугейлігіміздің кесірі. Сондықтан да орыныңызда отыра беріңіз. Ашаршылықтың обалын түрмеде отырған біз, соның ішінде саяси бақылау астындағы, пәтерден тергшеушінің рұқсатынсыз сыртқа шығуға құқым жоқ мына мен мойныма алшамын - деуі керек пе ед»?

Бұл мәселенің толық мағлұматын осы «Абайда» жарияланып отырған «Ұраным - Алаш!» әфсанасынан толық таныса аласыздар.

Бөкейханов үшін жалғыз-ақ мүдде бар, ол - жалпы қазақ мүддесі.

-Сіздің жақын ініңіз Саят Ыбырай абақтыға қамалғанына жарты жылдан асты. Оған араша түсіп хатқа қол қойғаныңызға үлкен рахмет. Саят Ыбырай Иассауи жолының көрнекті қайраткері. Шығыс Қазақстан топырағынан туған тұлғалардың барлығы дерлік осы жол үшін күресіп келе жатқан азаматтар деп ойлаймын. Әлихан Бөкейханов пен Мұстафа Шоқай арасындағы келіспеушілікте осы тұстан шыққандай көрінеді. Өйткені Мұстафа Шоқайдың нақышбандияның өкілі Зәки Уәлидимен ымы-жымы бір болған. Екеуі дос болды. Әлихан қазақтың сарттанып кетуінен қауіптенді. Сол себептен орта азиялық одақты құптамады. Әлі ерте деп есептеді. Өзге діни ағымдар қазақ ұлтшылдарының жауы. Нағыз ұлтшылдар тек Иассауи жолынан шығады. Сіз бұған қалай қарайсыз?

- Бауырым! Алла ісіне ұлтты кіріктіруге болмайды. Сен - нағыз ұлтшыл қазақ, бірақ мұсылман болмауың мүмкін ғой. Ал мұсылманның бәрі қазақ емес қой. Мұсылмандықтың жолын қатты ұстап, қазаққа жаның ашымауы мүмкін ғой. Алланың алдында барлық ұлт бірдей. Демек, Иассауидің тарихатын ұстанғандар ғана нағыз қазақ деу күпірлік болар. Біз алланың құлымыз, Мұхаммедтің үмметіміз. Имам Ағзамның жолындамыз. Абайдың айтуынша оның  көшпелі түркі жұртына берген он жеті фатихасының бесеуін білемін. Қалғанын Семейдегі Бекен Исабаев дегдар білуге тиіс. Бұл үшін «Отыз сегізінші» сөзді бір қарап шыққаныңыз жөн болар.

2. Мұстафа мен Әлиханның арасында ешқандай пенделік өштік болған емес. Себебі, Әлихан 1914 жылы Мұстафаны бірінші мұсылман құрылтайының іс қағазын жүргізуді ұсыну арқылы саяси күреске тартқан. Мұстафа - 1918-1919 жылдары «Алашорданы», Қоқан Республикасын жақтады. Ол Қоқан, Бұқара, Хиуа республикасының, мұхараммшылардың, яғни, басмашылар қозғалысының басын қосып - Түркістан республикасын құруды мақсат етті. Ал Рысқұлов осы төртеуінің басын қосып, кеңестік Түркістанды құруға ұмтылды. Қожанов сол Түркістанның ішінен Қазақ автономиясын құруды ұсынды. Бұл Түркістан мемлекетінің идеясы - Әнуар паша бастаған мұхаррамшылар ұстанған жалпытүркіге ортақ мемлекет құру дегеннен көрі, нақты Өзбекстан республикасының басын біріктіруге бейімдірек болатын. Ол идеясы жүзеге аспаған соң «Солтүстік Түркістан» идеясына қосылу үшін Челябідегі құрылтайға келе жатқанда чехославактардың бүлігіне тап болып, Атырау, Баку, Тбилиси, Станбол арқылы Парижге барды. Өйткені, Ататүрік Әнуар пашаның түркілік ұстанымын қостамай, оны үкіметтен ысырған болатын. Мұстафа сондықтан да Түркияда тұрақтап тұра алмады. Ал Заки Уәлидидің идеясы Қазақ пен Башқұрт автономиясы болатын. Екеуінің араздығы мен достығының Накшбандияға еш қатысы жоқ. Мәселе мемлекеттік, ұлттық ұстанымда.

3. Саят Мұратұлы ЫБЫРАЙ - аса ірі ойшыл оқымысты. Инауатты, тәрбиелі, салауатты отбасынан. Ыбырай (Абай) Әуезовтің «Көксерегінің» прототипі болған адам. Шәкеріммен өте жақын болған. Сондықтан да отыз жастан асқанда ғылым докторы болған Саяттың діни таныммен айналысуы заңды. Үкімет оны түрмеге қамауын қамап алып, қалай босатарын білмей отырған сияқты. Мен Мұрат аға, жеңешем, келінім айтқан адамдармен хабарластым. Олардың бірі бас тартты, екіншісі танымаған болды.

Бізде діни бостандық бар, діни көзқарасқа бостандық жоқ. Ол қалай?

- Сіздің «Ұраным Алаш» зерттеу еңбегіңіз қашан жарыққа шығып, халықтың қолына түседі, «Алашорда» туралы фильмге сценарий жазу туралы жоспарыңыз бар ма. Сол Алашорда арыстарының деректі фильмдегі бейнетаспалары мен үнтаспалары архивтерде бар ма екен. Рақмет

Нариман

- Бірінші кітабі - 2007 жылы «Елшежіре» баспасынан шықты. Екінші кітабі биыл сол баспадан жарық көреді. Ал үшінші кітәбі дайын, ол қашан шығады, белгісіз, Бәйменов бауырым емеуірін танытып еді, мүмкін сол азаматтың көмегімен жариялануын жылдамдатуым да ықтимал.

Бейне таспалардың сақталуы неғайбылдың ғайыбына жатпақ. Үнтаспаның жоғы анық.

Сценарии - менің жанрым емес. Ол өзі өтірікке, жалған әсерге жетелейтін жанр. Сондықтан да, Нариман бауырым, ондай жоспарды ойыма алған емеспін.

- «Ұраным-Алаштың»  алғашқы кітабын түгел оқып шықтым. Маған қатты әсер етті. Қалған томдары қашан шығады? және қандай жинақтар құрастырмақ ойыңызда бар ма?

- «Біртұтас алаш идеясы» атты жинақ құрастыруым мүмкін. Жүйесі, деректері, құрылымы дайын.

-Мен оңтүстіктің қазағымын. Түркістанның маңайынан. Сіздің сұхбаттарыңыз бен мақалаларыңызды оқып шығып,Алаштықтардың ерлігіне тәнті болдым. Егер Әлихандар, Әлімхандар күреспесе біз шынында да Өзбекстанның бір бөлшегіне айналып кетеді екенбіз-ау. Құдай сақтапты. Позицияңыздың осы жағы маған қатты ұнады. Қоқан, Сібір автономияларын құрғысы келгендердің мақсаты не болған?

-Сібір мемлекетін Колчак жариялаған. Бұл идея Ресей тарихында әлі де өшкен жоқ. Тоқсаныншы жылдары сол оқиға қайталана жаздады. Егер Ресей империясы тағыд да саяси, экономикалық тоқырауға ұшыраса, бұл идея тағы да көтерілуі мүмкін. Ал,1917 - 1020 жылдардың арасында қазіргі Өзбекстанның териториясында үш үкімет, бір ұлттық қозғалыс өмір сүрген. 1. Уақытша үкіметтің орынын Большевиктер мен теміржол жұмысшылары, солдат депутаттары орнатқан кеңестік Түркістан 2. Бұқара үкіметі. 3.Қоқан үкіметі. 4.Хиуа үкіметі. 5.  Мұхарамшылар қозғалысы.  Біз осы республикалардың басын қосып Түркістан (Өзбекстан) республикасын құру мақстын жалпы түркілік идеямен кейде шатастырып алып жүрміз.

- Тұрсеке! Байқаймын бұра тартып жүрсіз. Алаштықтарды түркістандықтарға қарсы қойып, артық көресіз бе, қалай? Арқа деп бөлектеп, бүйрегіңіз бұратындай ма, қалай өзі? Рысқұловты тым көтеріп жүргеніміз рас. Ал Қожанов, Төреқұлов кімнен кем? Кеше алаштықтар Түркістан, Ташкентке тығылып, бас сауғалағанда, Мағжан мен Жүсіпбекке, Мұхтарға қамқор болған арыстар емес пе? Ежелден татар билеген Семей ешуақытта Түркістаннан аса алмайды. Осыны да ескеріп жүргейсіз. Түркістандық бауырыңыз

-Егер менің түркістандық бауырым екеніңіз рас болса, онда мына сұрақты қоймас едіңіз. Мен жорғарыда Түркістанда бір мезгілде қатар тайталаса өмір сүрген 5 үкіметті атадым. Қайталап келтірейін: 1. Уақытша үкіметтің орынын Большевиктер мен теміржол жұмысшылары, солдат депутаттары орнатқан кеңестік Түркістан 2. Бұқара үкіметі. 3.Қоқан үкіметі. 4.Хиуа үкіметі. 5.  Мұхарамшылар қозғалысы.

Сіз осы бес үкіметтің қайсысының құрамынан «Алаш автономиясын» көргіңіз келеді, қайсысының қолтығына кіргенін қалайсыз? Нәшір Қожамқұлов, Садық Өтегенов, Алмас Омаров, ағайынды Қожықовтар неге алаштың құрамында жүр? Алмас Омароы Торғайда неге қаза тапты? Әлде «Алашорда» үкіметінің құрамын мен жасақтаппын ба?

Мағжан, Жүсіпбек, Ахмет, Міржақып, Халел, Жаһанша, Мұхамеджанның, Мұхтардың Ташкентте тұруына құқы жоқ па еді? Мұхамеджан Тынышбаев пен Әлихан Бөкейханов 1916-1920 жылдарғы ашаршылықта Түркістан, Ақмешіт, Шымкент, Әулиеата, Жетісу жұртына 6 миллион сом мен бидай жинап апарғанда, бір үзік нанды бөлісуге түркістандықтар қарсы болмаған шығар? Ол әуелі кімнің жері өзі? Сұлтанбектің бе, Нәдірдің бе? Өзбектің бе, жоқ, жалпы қазақтың ба? Әлде олардың рухани ұлт көсемдеріне жасаған ұлттық, патроиттық көмегіне мұрагері ретінде ақы сұрап отырсыз ба? Сондағы жазған оқулықтары арқылы алашордалықтар «қазақ алдындағы айыбын» өтемеп пе еді?

Түркістан - жалғыз қазақтың емес, исі түркінің астанасы. Түркістанның атына мәңгілік ескерткіш қойған Мағжан өлеңі үшін де өзінің сегіз ай паналап барғанын кешіруге болатындай еңбегін сіңірген шығар. Әуезов те, Жүсіпбек те Түркістанның атына кір келтірмеген шығар. Татар билеген Семейдің сізсіз де табаға ұшырап, облыс атынан айырылып, абыройы түсіп тұр. Мынаған қарағанда Семей бұдан әрі орыстана берсе, татарлана берсе, құлдырай берсе, жаныңыз жай таба беретін сияқты. Айтпақшы, осы Қожановқа Алматыдағы көше атын беру кезінде, осы сайттағы Қожановтың тергеу сұрау істеріне кеңес тұсында қозғау салған кім екен? Түркістанның қазанының қайтып оралуына Марғұлан бастатқан ғұламалардың хатын сіз ұйымдастырдыңыз ба? Тіпті, 97 жылы Түркістанда Нәдірдің тойына шақырып, шапан жауып, «акалап» шығарып салған Қоқан қаласының әкімінің орынбасары бара салып, Нәдірдің атындағы мектептің атын өшіртіп, тақтасын алып тастағаны туралы хабар беріп, мектеп директоры Багдасарованың өтінішін Қазақстанға жеткізген кім екен? Әттең, ол талпыныстан нәтиже шықпадығаны өкінішті.

Мен, Семей сорласа - Түркістан бақытты өмір сүреді дегенге сенбеймін. «Ақ па, қызыл ма, бәрібір, тек қазақтың мүддесін көздесе болды» - деп рухани әкем Байтұрсынов айқтандай, маған «дт»-ы ма, «қт»-ы ма, Құлбек пе, Көпен бе, Мекемтас па, Бердібек пе, бәрібір, қазақтың мүддесін көздесе, менің туысым. Сен де менің туысымсың. Өйткені қазаққа жаның ашымаса, мына сайтты оқымас едің ғой.

Жалғасы бар