«قارا قىتاي قاپتاسا، سارى ورىستى اكەم دەرسىڭ» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبى تەگىن ەمەس. توق ەتەرىنەن باستاساق: 1991 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ازاماتتىق تۋرالى»  زاڭ قابىلداندى. وسى زاڭ بويىنشا شەتەل ازاماتتىعىنان شىققان جانە ازاماتتىعى جوق تۇلعالارعا قر اۋماعىندا 10 جىل تۇراقتى تۇرعاننان كەيىن قر ازاماتتىعى بەرىلەتىندىگى تۋرالى ايتىلعان.

1995 جىلى  پرەزيدەنتتىڭ زاڭ كۇشى بار جارلىعىمەن وزگەرىس ەنگىزىلەدى دە، 10 جىلدىق مەرزىم 5 جىلعا ءتۇستى. قىتاي مەملەكەتى وسى جاعدايدى ونسىز دا كۇتىپ وتىردى. ءتىپتى، قىتەكەڭدەر بىزدە بازارلاتىپ جۇرگەنىنە دە 10 جىل بولىپ قالدى ەمەس پە!؟. بۇل شەشىم ءتىپتى اسپان استى ەلىنىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىنا قابىسا كەتتى.

سوڭعى كەزدەرى قارا كوز قىزدارىمىزدىڭ شەتەلدىكتەرگە كوپ تۇرمىسقا شىعاتىنىندىعى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. كوبىنە كوپ ونىڭ سەبەبى قالتامەن بايلانىستىرىلادى. بۇل تۇرعىدان كەلسەك، قازىرگى قازاقستاندا جۇرگەن قىتايلاردىڭ تەسىك قالتا ەمەس ەكەندىگى دە ايان. جانە قىزدارىمىزدىڭ بارىنە اقشا كەرەك دەپ ءبىر شىبىقپەن ايداۋعا دا بولماس. ولار شىنىمەن ءبىرى بىرىنە عاشىق بولۋى دا ابدەن مۇمكىن.

«قارا قىتاي قاپتاسا، سارى ورىستى اكەم دەرسىڭ» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبى تەگىن ەمەس. توق ەتەرىنەن باستاساق: 1991 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ازاماتتىق تۋرالى»  زاڭ قابىلداندى. وسى زاڭ بويىنشا شەتەل ازاماتتىعىنان شىققان جانە ازاماتتىعى جوق تۇلعالارعا قر اۋماعىندا 10 جىل تۇراقتى تۇرعاننان كەيىن قر ازاماتتىعى بەرىلەتىندىگى تۋرالى ايتىلعان.

1995 جىلى  پرەزيدەنتتىڭ زاڭ كۇشى بار جارلىعىمەن وزگەرىس ەنگىزىلەدى دە، 10 جىلدىق مەرزىم 5 جىلعا ءتۇستى. قىتاي مەملەكەتى وسى جاعدايدى ونسىز دا كۇتىپ وتىردى. ءتىپتى، قىتەكەڭدەر بىزدە بازارلاتىپ جۇرگەنىنە دە 10 جىل بولىپ قالدى ەمەس پە!؟. بۇل شەشىم ءتىپتى اسپان استى ەلىنىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىنا قابىسا كەتتى.

سوڭعى كەزدەرى قارا كوز قىزدارىمىزدىڭ شەتەلدىكتەرگە كوپ تۇرمىسقا شىعاتىنىندىعى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. كوبىنە كوپ ونىڭ سەبەبى قالتامەن بايلانىستىرىلادى. بۇل تۇرعىدان كەلسەك، قازىرگى قازاقستاندا جۇرگەن قىتايلاردىڭ تەسىك قالتا ەمەس ەكەندىگى دە ايان. جانە قىزدارىمىزدىڭ بارىنە اقشا كەرەك دەپ ءبىر شىبىقپەن ايداۋعا دا بولماس. ولار شىنىمەن ءبىرى بىرىنە عاشىق بولۋى دا ابدەن مۇمكىن.

ولاي دەيتىنىمىز انتروپولوگيالىق جاعىنان ءبىز دە مونگولويدپىز. ءبىر كەزدەرى يندەەتستەر ەۋروپالىقتاردى كورگەندە، ەۋروپالىقتار مونگولويدتاردى كورگەندە تۇرپاتىن تۇرپايى كورىپ قاشقان بولسا، قازاق پەن قىتاي ءبىرىن بىرىنەن سونشالىقتى قاشاتىنداي سەبەبى جوق. سونداي-اق، قىتايدىڭ ادەمى قىزدارىن (ميلليوننان ءبىرى عانا) سيرەك كورەتىن بولساق، قازاقتىڭ ون قىزىنىڭ بىرەۋى سۇلۋ، قالعانى ادەمى، 1-2-ءۋى عانا ەركەكشورا بولۋى مۇمكىن.

دەمەك، قىتاي جىگىت انا جاقتا تۇسىندە كورەتىن سۇلۋلاردى مىنا جاقتى وڭىندە «تەگىن»  كورگەن سوڭ سەزىمى ويناپ كەتۋى دە مۇمكىن. ال قر ازاماتشاسىنا ۇيلەنەتىن بولسا، قازىرگى زاڭ بويىنشا قازاقستان ازاماتتىعى ءسوز ايتپاستان بىردەن بەرىلەدى، ياعني كۇيەۋ جىگىت ەكى قوياندى بىردەن اتادى. مۇنداي ازاماتتىقتى بىردەن بەرەتىن ءتارتىپ تەك كەيبىر ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا ەلدەردە بار.

قىتايلاردىڭ جاپپاي كەلىپ ۇيلەنۋى سوعىستان دا قاۋىپتى. سەبەبى، قازىر جۇرتقا سەس كورسەتىپ ءوزىنىڭ يادرولىق رەسۋرستارىن تولىقتىرىپ، اسكەرىن كۇشەيتىپ جاتىر. الدا-جالدا سوعىسا قالعان كۇندە قىتايدىڭ اسكەر سانىنا پاترونىمىزدا جەتپەيدى. بۇل ەل ەشقاشان باسقىنشىلىق (اگرەسيۆتى) سوعىس جاريالامايدى. ونىڭ ەڭ ءتيىمدى، تاجىريبەدەن وتكەن ءادىسى - «بيولوگيالىق سوعىس». بۇل كۇندە دۇنيەنىڭ قاي بۇرىشىن الساڭىز دا قىتاي قالاشىقتارى، كۆارتالدارى، مافياسى مەن زاۋىتتارى بار. ونىمەن شەكتەسىپ جاتقان مەملەكەتتەردىڭ ءبارى قىتايلانىپ كەتتى. مىسال، تاي حالقى تۇرۋعا ءتيىستى تايلاند، كحمەر حالقىنىڭ ەلى كامبودجا مەملەكەتى...

كامبودجا دەگەندە ەسكە تۇسەدى، بىزبەن بىرگە اسپيرانتۋرادا بىرنەشە كامبودجالىقتار وقىدى. ءبارى قىتاي سياقتى، تەك پحون بۋندحال اتتى اققۇباسى «مەن  75%-كە تازا كحمەرمىن»،- دەپ ماقتاناتىن. «سوندا سەن 25%-كە كىمسىڭ»،- دەگەن ءبىزدىڭ سۇراعىمىزعا ول: «ارينە، قىتايمىن، بىزدە جۇرتتىڭ ءبارى دە 50-75%-كە قىتاي»،- دەۋشى ەدى. وسىلاي كەتە بەرسە، ءبىزدىڭ دە 100-150 جىلدان سوڭ وسىلاي دەپ تۇرماسىمىزعا كىم كەپىل؟؟.

*****

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تۇبىرلەندىرۋ (ناتۋراليزاتسيا) جولىمەن ازاماتتىق بەرۋدى الىپ تاستاۋ كەرەك. بۇدان «ويباي، ءبىزدى وزگە مەملەكەتتەر دەمەكراتيالىق دەپ تانۋدان قالادى» دەپ جالتاقتاۋدىڭ دا قاجەتى جوق. مىسالى، يزرايل ەۆرەيدەن باسقانى قابىلدامايدى. ساۋد اراۆياسى، بىرىككەن اراب ەميراتتارى، كۋۆەيت ت.ب. مەملەكەتتەر ەتنيكالىق ارابتان باسقانى ولسە دە قابىلدامايدى. لاتۆيا مەن ەستونيادا تىلدەن ەمتيحان تاپسىرتادى. بۇلارعا ەشكىم دە «كەمسىتتى» دەپ بايبالام سالىپ جاتقان جوق.

وسىلاي ىستەسەك، قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا كوز تىگىپ، بايلىعىنا قىزىعىپ كەلىپ جاتقان ءنوپىردى توقتاتار ەدىك. ءتىپتى بولماعان كۇندە وعان كەدەرگى بولعان بولار ەدى. ايتپەسە، قازىرگى كۇنى ولارعا داڭعىل جولدى ءوزىمىز سالىپ بەرىپ وتىرمىز.

ءدال قازىر جەر استى بايلاعىنان كەلگەن پايدا بەلگىلى ءبىر قالتالاردان شىعا الماي جاتسا دا، بولاشاقتا ءبىز الەمدەگى مۇناي ماگناتىنا اينالامىز با دەگەن ءۇمىت بار. مىنە ءدال وسى الپاۋىتقا اينالعان شاقتا تۇبىرلەندىرۋدى الىپ تاستاماعانىمىزعا وكىنەرىمىز حاق. ولاي دەيتىنىمىز، مىسالعا، ساۋد اراۆياسى مۇنايدان كەلگەن پايدانىڭ ءبىر بولشەگىن ءوز ازاماتتارىنا كومەك كورسەتۋگە جۇمسايدى. بارىپ كەلىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ ايتۋىنشا ەكى تازا اراب ۇيلەنسە، بىردەن پاتەر بەرىپ، ارنايى قوردان 20 مىڭ اقش $-نا جۋىق قارجى بولەدى.

عايىپتان تايىپ وندايلىق شىلقىمايعا باتار كۇن بولا قالسا، «ەكى تازا قازاق ۇيلەنسە» دەپ ايتا المايتىنىمىز انىق. سول سەبەپتى، قانعا ەمەس، ازاماتتىققا جۇگىنەمىز. ال وسى ساتتە ايدالادان قاڭعىپ كەلگەن قىتەكەڭدەر مەن ورەكەڭدەردى اتا-بابا قانىمەن قالعان بايلىققا ورتاقتاستىرۋىمىز كەرەك پە؟ ءتىپتى، وسى «بەتىمىزدەن تايىنباساق» ول كەزدەردە، امەريكاندىقتارمەن، يتالياندىقتارمەن، اعىلشاندارمەن ت.ب. قۇداندالى، تۋىسقان بولىپ قالۋىمىزدا مۇمكىن. ەگەر دە تۇبىرلەندىرۋدى الىپ تاستاپ، تەك فيلياتسيانى قالدىرساق، ول كەزدە تۇرعىنداردىڭ دەنى كىندىك ۇلتتان تۇرعان بولار ەدى، ءارى ەكى قر ازاماتى وتاۋ قۇرسا دەپ جاردەم كورسەتسەك تە ءوز ۇلتىمىزعا كەلتىرىلگەن كومەك بولار ەدى.

الماس جۇماعالي، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

«namys.kz» cايتى