الاشتىڭ التىن جۇلگەلى ءسوزى مەن ءىسى ولگەن جوق. الاش يدەياسى  ماڭگىلىك جاسامپازدىعىمەن الدىمىزدان جارقىرىپ باعدار بولىپ كەلەدى. الاشقا قىزمەت ەتۋ ءبىر ساتكە دە توقتاعان ەمەس. الاش رۋحىنىڭ جاڭا زاماندا جادىمىزدا جاڭعىرعىرۋىنا ولشەۋسىز ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان  الاش رۋحتى ازاماتتار بار. سونىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى - جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي مىرزا ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى بولىپ، وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالداردارعا جاۋاپ بەرۋىن اياقتاپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

قۇرمەتتى «ابايدىڭ» وقىرماندارى!

سىزدەرمەن سىرتتاي سۇحباتتاسۋعا مۇمكىندىك العالى مىنە، ءبىر اپتا بولدى. مەن سىزدەردىڭ سۇراقتارىڭىزعا جيناقتاپ جاۋاپ بەرىپ ەم، ونى سىعىمداپ وقىپ جاتىر ەكەنسىزدەر. وكىنىشكە وراي، قازاقتىڭ ەتنوگرافياسى مەن ەتنولوگياسىن ءۇش تومدىعى ارقىلى 55 ەلگە تانىستىرعان سەيىت كەنجەاحمەتوۆ اعمىز دۇنيەدەن ءوتىپ، تورعاي ەلىنە باقيلىق ساپارىنا اتتاندىرىپ، كوڭىلدىڭ قۇلازىپ قالعان جايى بار. الاشقا ەڭبەك ءسىڭىرۋدى سول ادامنان ۇيرەنسەك، وسىندا كوتەرىلگەن كوپ وكىنىشتىڭ ورىنى تولار ەدى. ءومىردىڭ وزگە دە قاربالاسى ارتىق ۋاقىتقا مۇمكىندىك بەرمەيتىن بولعاندىقتان دا، بارلىقتارىڭىزعا راحمەت ايتا وتىرىپ، بۇگىنگى جاۋاپپەن مەن ءوزىمنىڭ سىزدەرمەن ازىرگە قوش ايتاتىنىمدى مالىمدەيمىن. ءومىر دەگەن سول، بەت كورىسپەيتىندەي بوپ بەت جىرتىسىپ اپ، بەتىمىزدى سيپاپ قالا بەرەمىز.

الاشتىڭ التىن جۇلگەلى ءسوزى مەن ءىسى ولگەن جوق. الاش يدەياسى  ماڭگىلىك جاسامپازدىعىمەن الدىمىزدان جارقىرىپ باعدار بولىپ كەلەدى. الاشقا قىزمەت ەتۋ ءبىر ساتكە دە توقتاعان ەمەس. الاش رۋحىنىڭ جاڭا زاماندا جادىمىزدا جاڭعىرعىرۋىنا ولشەۋسىز ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان  الاش رۋحتى ازاماتتار بار. سونىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى - جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي مىرزا ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى بولىپ، وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالداردارعا جاۋاپ بەرۋىن اياقتاپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

قۇرمەتتى «ابايدىڭ» وقىرماندارى!

سىزدەرمەن سىرتتاي سۇحباتتاسۋعا مۇمكىندىك العالى مىنە، ءبىر اپتا بولدى. مەن سىزدەردىڭ سۇراقتارىڭىزعا جيناقتاپ جاۋاپ بەرىپ ەم، ونى سىعىمداپ وقىپ جاتىر ەكەنسىزدەر. وكىنىشكە وراي، قازاقتىڭ ەتنوگرافياسى مەن ەتنولوگياسىن ءۇش تومدىعى ارقىلى 55 ەلگە تانىستىرعان سەيىت كەنجەاحمەتوۆ اعمىز دۇنيەدەن ءوتىپ، تورعاي ەلىنە باقيلىق ساپارىنا اتتاندىرىپ، كوڭىلدىڭ قۇلازىپ قالعان جايى بار. الاشقا ەڭبەك ءسىڭىرۋدى سول ادامنان ۇيرەنسەك، وسىندا كوتەرىلگەن كوپ وكىنىشتىڭ ورىنى تولار ەدى. ءومىردىڭ وزگە دە قاربالاسى ارتىق ۋاقىتقا مۇمكىندىك بەرمەيتىن بولعاندىقتان دا، بارلىقتارىڭىزعا راحمەت ايتا وتىرىپ، بۇگىنگى جاۋاپپەن مەن ءوزىمنىڭ سىزدەرمەن ازىرگە قوش ايتاتىنىمدى مالىمدەيمىن. ءومىر دەگەن سول، بەت كورىسپەيتىندەي بوپ بەت جىرتىسىپ اپ، بەتىمىزدى سيپاپ قالا بەرەمىز.

سونىمەن، وسى جاۋاپتاسۋ ارقىلى قازاقتىڭ بۇگىنگى مىنەزىندەگى بارلىق ارتىقشىلىق پەن كەمشىلىك، ادەپ پەن ادەپسىزدىك، سىيلاسىم مەن كەمسىتۋگە ۇمتىلۋ، قالايدا نۇقىپ قالۋ، بوس بوپسا، ءتىپتى، «ۇقپايدى ءوز سوزىنەن باسقا ءسوزدى» دەپ اباي ايتقان مىنەزدەرىمىز ەكى جاقتان دا بايقالىپ قالدى. مەنىڭ اڭعارعانىم، ءبىز اشىق پىكىر الىسۋ مادەنيەتىن ءالى دە مەڭگەرمەگەن ەكەنبىز. تاعى دا سول اباي ايتقانداي، «تامىرىمىزدى ادىرايتىپ شىعا كەلۋگە» دايىن تۇرعان سىڭايىمىز بار..  بۇلاي «قىزىلكەڭىردەكتەسە» بەرسەك، ءيسى قازاق بەتجىرتىسۋدان قولىمىز تيمەيتىنى انىق.

بۇل «بەتجىرتىسۋدىڭ» ەڭ قاۋىپتىسى سول، ارانداتۋعا بەرگىسىز جويداۋسىز ايتىلعان جاۋاپسىز سوزدەردىڭ ەل اراسىن ارازدىققا يتەرمەلەپ تۇرعانى، مىسالى، وسى جاۋاپتاسۋلارداعى «تۇركىستاندىق» پەن «سەمەيلىكتىڭ» ارسىنداعى شارپىسۋعا -  تۇركىستان مەن سەمەي جۇرتى ەلىگە قويماس دەپ ويلايمىن. بار قازاقتى بىرىكتىرە الماي وتىرعاندا، مۇنداي پاتريوتتىق ءبىزدىڭ قاي تەڭىمىز وسى؟

سونداي-اق، «قايتسەم ادامنىڭ جانىن جارالايمىن» دەپ، تىرناپ الىپ، ميىعىنان كۇلىپ وتىرعان مىسىق پيعىلداردىڭ كورىنىس بەرۋى، اۋەزوۆتىڭ الدەكىمگە بەرگەن جاۋابىن قايتالاۋعا يتەرمەلەيدى ەكەن. ءۇشىنشى بايقاعانىم: ءوزىنىڭ كوڭىلىندەگى ايتپاساڭ، وزگەگە كونگىسى كەلمەيتىن دەڭگەيدە تالاپ قويۋ، ياعني، ءوزىنىڭ ايتقانىن مويىنداتۋعا تىرىسۋ.

اششى دا، تۇششى دا ايتاتىن ءسوزدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعانىمەن، كوپشىلىكتىڭ كوز الدى ەكەنىن ەسكەرىپ، ادەپتەن وزعىم كەلمەدى. سوندا دا ەكى تاڭدانىسىمدى بارىڭىزگە ورتاق سىر رەتىندە ايتا كەتەيىن. ءبىرىنشى، قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىنىڭ ۇيتقىلارىنا، الاش قايراتكەرلەرىنە عانا ەمەس، جالپى ارۋاقتارعا وسىناشاما جەككورىنشپەن قاراۋعا نە سەبەپ؟ ونداي جەككورىنىش ءبىر ادامنىڭ  بويىنا قالاي سيادى؟ ونداي وشپەندىلىكپەن قالاي ءومىر سۇرۋگە بولادى؟ ەكىنشى، ءبىر ادام ەكىنشى ادامنىڭ اكە-شەشەسى مەن جەتپىس جەتى اتاسىنا دەيىن سونداي ءبىر پارىقسىزدىقپەن قازبالاۋىنداعى ماقساتى نە؟ قۇرداسىم نەسىپبەك پەن جۇرسىنگە بەرىلمەگەن مۇنداي ەركىندىك پەن باسىنۋدى ول ادامعا كىم بەرگەن؟ مەن وسى ەكى «قۇبىلىستى» تۇسىنبەدىم. ال، اعايىن، امان بولىڭىزدار. سونىمەن...

- مارالتاي رايىمبەك دەگەن اقىن ءىنىڭىزدىڭ «نۇرىنا» كەشىرىڭىز، «جىرىنا» قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

- جىرىندا نۇر بار.

- تۇلكى باستىقتار: حازىرەت ءھام شەيح ءام باس ءمۇفتي ءارى تۇلكىباستىق ءابساتتار دەربىسالى قاجىنىڭ تاعايىنداۋلارىنا قاراڭىزشى، تۇرسىن اعا! ل كىسىنىڭ قاي جەردە تۋىلعانىن بىلمەيمىن. بىراق ى بۇلاي بولۋگە بولا ما: استاناداعى "نۇر استانا" مەشىتىنىڭ باس يمامى - نايب ءمۇفتي - تۇلكىباستىق قاليجان زاڭقوەۆ; الماتى وبلىسىنىڭ وكىل يمامى - تۇلكىباستىق مۇحتار ابساماتوۆ; وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ وكىل يمامى - تۇلكىباستىق بەيبىت مىرزاگەلديەۆ; سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ وكىل يمامى - تۇلكىباستىق قاسىمحان يساەۆ; باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ وكىل يمامى - تۇلكىباستىق سمايىل سەيىتبەكوۆ; تالدىقورعان وبلىسىنىڭ وكىل يمامى - تۇلكىباستىق جۇمانالى امانوۆ; قىزىلوردا وبلىسىنىڭ وكىل يمامى - تۇلكىباستىق مۇسابەك اقتامبەردى;.

سىزدىڭشە بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ «مۇمكىن كەزدەيسوقتىق شىعار», - دەيتىن بولساڭىز جاۋاپ بەرمەي-اق قويىڭىز، اعا!

- اينالايىن، ءوزىڭ اللانىڭ جولىن ۇستاپ، ءوزىڭ بەرىلەتىن جاۋاپتان باس تارتىپ وتىرساڭ، وندا نەگە  سۇراق قويدىڭ؟ ءدىني قاۋىمداستىقتىڭ ىسىنەن مۇلدەم حابارسىز بولعاندىقتان دا، شىندىعىندا دا بۇل سۇراققا باس ءمۇفتيدىڭ ءوزى جاۋاپ بەرگەنى ءجون ەكەن. بار ايتارىم:اللا ىسىنە الالىق جۇرمەسە كەرەك. ەگەر ءبىلىمى مەن يمانى ساي بولسا - جالاقوردىڭ جازاسىن اللا بەرەدى. ال، «نەعىلايىنى» بار بولسا، ءمۇفتي ءوز كىناسىن ءوزى كوتەرمەي مە؟

- قازىرگى ازعىندىقتان ارىلۋ ءۇشىن قازاققا سوعىس كەرەك ەمەس پە وسى؟ قالاي ويلايسىز؟ نازارباەۆ وزگەرەدى، بيلىكتەگىلەر وزگەرەدى دەگەن بوس ءسوز سياقتى.

جاۋاپ: ەشقاشاندا. ەشقانداي سوعىستىڭ كەرەگى جوق. وندا قانعا باتاتىن تاعى دا ءبىز بولامىز. ۇيىمىزدە شي مىلتىعىمىز دا جوق. ال قازاقستاندا بەيرەسمي كازاك جاساقتارى ارمياسىنىڭ، ونىڭ اتامانىنىڭ بارلىعىن، ول اتاماننىڭ اتامانى - ەدىل مەن ەرتىستىڭ ارعى بەتىنەن قورشاي ورنالاسقانىن

- ءاليحان بوكەيحانوۆ كەزىندە تۇركىستاندىقتارمەن (قازاق، وزبەك، قاراقالپاق، قىرعىز ت.ب) قوسىلۋ اتقا ەسەكتى جەككەنمەن بىردەي دەگەن بولاتىن. سوندا الاش يدەياسىن ءسىز پايعامبار ساناپ جۇرگەن الەكەڭ تەك عانا سولتۇستىك باتىس وڭىردەگى قازاقتارمەن عانا شەكتەگەنبە؟

مۇستافا شوقاي كەزىندە تۇرىك حالىقتارىن ءبىر قازاندا قايناتىپ تۇتاس تۇركىستان يدەياسىن كوتەرىپ، تۇركىستان مەملەلەتىن قۇرۋدى كوزدەگەن ەدى، سول كەزدە تۇرىك حالىقتارى بىرىگە الاتىنداي دارەجەدە بولدى. كەرەك دەسەڭىز،  تۇركىستان قوقان اۆتونومياسىن قۇردى. ونى تاراتقان ءوزىڭىز بىلەسىز بولشۆەيكتەردىڭ قاندى ارەكەتى ەدى. سول كەزدە تۇركىستان مەملەكەتى قۇرىلعاندا 6 ميليون قازاق دەموگرافيالىق جاعىنان باسىمدىق تانىتىپ، باستى ەتنوس رەتىندە كورىنەر ەدى، سوندىقتاندا شوقايدىڭ كوتەرگەن تۇركىستان يدەياسى الەكەڭنىڭ الاش يدەياسىن ون وراپ الاتىن ەدى. كەرەك دەسەڭىز، قىتايدىڭ وزىندە 100 دەن اسا ەتنوس بار...67 ديالەكتى بار. ال ورتا ازياداعى تۇركىستاندا 6 عانا ەتنوس پەن ديالەكتى بار. شوقاي يدەياسى قازىرگى كەزدەدە وزەكتىلىگىن جويعان جوق. ءبىر عانا قازاق بوپ جۇرە بەرسەك قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا قىتاي، رەسەي سياقتى يمپەريالارعا ءسىڭىپ كەتۋىمىز ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان تۇركىستان مەملەكەتى تۇرىك ۇلتى بولۋ، الاش حالقىنىڭ باستى مۇراتى بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىز... سىزگە قويار سۇراعىم: شوقايعا ونىڭ تۇركىستان يدەياسىنا كوزقاراسىڭىز قالاي؟

- الاش يدەياسىنا وسىنشاما جەككورىنىشپەن قاراۋىڭنىڭ ءوزى جالپىتۇركىلىك يدەيانى تۇسىنىبەگەندىگىڭدى اڭعارتادى. جالپىتۇركىلىك يدەيا «تۇرىك حالىقتارىن ءبىر قازاندا قايناتىپ تۇتاس تۇركىستان يدەياسىن كوتەرىپ، تۇركىستان مەملەلەتىن قۇرۋ» ودان ەلۋ جىل بۇرىن، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ومىرگە كەلگەن. حح عاسىردىڭ باسىنداعى «جاس تۇرىكتەر» قوزعالىسى ەسىڭىزدە بولار، بۇل سونىڭ العاشقى ساياسي بۇلقىنىسى. ءبىزدىڭ ساياسي كەڭىستىگىمىزدەگى يدەولوگىتار - مارجاني مەن گاسپارالى. ال ورتا ازيادا شولپان مەن فيترات جانە جاديدتىك قوزعالىستىڭ ءمىناۋار قاري سياقتى كوسەمدەرى. سول ءۇشىن گاسپارالى 1912 جىلى نوبەل سيلىعىنا ۇسىنىلعان بولاتىن. بۇل يدەيانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءانۋار پاشا باستاعان تۇرىك وفيتسەرلەرى ورتا ازيادا مۇحاررامدىق قوزعالىس ۇيىمداستىرعان. 1917-1920 جىلدار اراسىنداعى تۇركىستان ولكەسىندەگى ءبىر مەزگىلدە ءبىر بىرىنە باعىنباي ءار دەڭگەيدە (اشىق، استىرتىن، اشىق اسكەري مايداندا، جارتىلاي جاسىرىن باسماشىلىق -  مۇحاررامدىق ۇلتتىق قوزعالىس دەڭگەيىندە) ءومىر سۇرگەن ءتورت مەملەكەتتىڭ ۇستانعان باعىتتارى تۋرالى وتكەن جاۋابىمدا ايتقان بولاتىنمىن. شوقايدان بۇرىن قوقان اۆتونومياسىن قۇرىپ، ونىڭ ۇكىمەت توراعاسى بولعان مۇحامەدجان تىنىشباەۆ...(الدىڭعى جاۋاپتى وقىڭىز)

جالپى تۇركى بىرلىگى، ىنتىماقتاستىعى يدەياسىنا بار رۋحىممەن قوسىلامىن. ستۋدەنت كەزىمىزدە، 1969-1972 جىلدارى قۇرىلعان «قۇق» اتتى استىرتىن ۇيىمنىڭ ءۇش ماقساتىنىڭ بىرەۋى وسى بولاتىن. مۇنى قازىرگى وزبەكستاندا تيىم سالىنعان «ەرىك» پارتياسىنىڭ شەت ەلگە اۋعان توراعاسى مۇحاممەد ساليح، قىرعىزستاندىق مۇسا عافاروۆ اعامىز جاقسى بىلەتىن. ال تاجىكتەر: «قوزعالىستارىڭ «تۇران» دەپ اتالسا عانا قوسىلامىز» - دەيتىن. قازىرگى قالىپتاسقان تاۋەلسىز مەملەكەتتەر جاعدايىندا، ءبىر مەملەكەت، نە تۇركى يمپەرياسىن قۇرۋ يدەياسى - بار تاراپتان قولداۋ تاپپايدى. ءبىز، جالپىتۇركىلىك رۋحاني كەڭىستىك ورناتا الساق، مۇنىڭ ءوزى ۇلى جەتىستىك بولار ەدى. ال بۇل يدەياعا تۇرىكمەنستان مەن وزبەكستان تاياۋ ەلۋ جىلدا قوسىلمايدى. ازەربايجان قازىردىڭ وزىندە بەيتاراپ ساياسات ۇستانىپ وتىر. تەك قاراباح ءۇشىن عانا تۇركى تەكتەستەرىنە قارايلاپ وتىر. يرانداعى، اۋعانستانداعى  جيىرما بەس ميلليونعا تارتا تۇركى تەكتەستەردىڭ ويىنا بۇل يدەيا كىرىپ-شىقپايدى. شىعىس تۇركىستان مەن سولتۇستىك تۇركىستان يمپەريالاردىڭ قۇرساۋىندا. قىرعىز ەلى قازىر تەك رەسەيگە يەك سۇيەپ وتىر. تۇركيا - ەۋروپالىق قاۋىمداستىققا كىرۋگە بار ساياسي كۇشىن جۇمساۋدا. كاۆكازداعى نوعاي، قاراشاي، بالقار اعايىنداردىڭ دارمەنى بەلگىلى. تۋۆا، حاحاستار دا وعان ىنتالى ەمەس. سوندا، قازاقستانعا ءوز بەتىمەن «جالپىتۇركىلىك» «ورتالىق تۇركىستان» مەملەكەتىن قۇرۋ عانا قالادى. بۇل - ءدال قازىرگى جاعدايداعى ناقتى شىندىق. سوندىقتان دا وعان، قالايدا ولمەۋگە ءتيىستى اڭسار رەتىندە قارايمىن.

- سiز ءوزiڭiز قاتتى عاشىق بولعان ادامىڭىزعا ۇيلەندiڭiز بە؟ ەگەر ادام عاشىعىنا قول جەتكiزە الماسا iشiندەگi دەرتتi قالاي ەمدەۋگە بولادى؟وسىعان رەنجiمەي جاۋاپ بەرiنiزشi.مەن عوي.

- مۇنىڭ بارلىعى مەنىڭ «ەسسىز عاشىق بولعىم كەلەدى» - دەگەن وزىمە-ءوزىم مىسقىلداي بەرگەن مىنەزدەمەمە وراي قويىلعان سۇراق بولۋى كەرەك. سوندا مەن كىمگە ەسسىز عاشىق بولعىم كەلدى؟اللاعا ما، الدە، ايەلگە مە؟ ەمەۋىرىن سوندا. وسىعان بايلانىستى ءبىراز قىز-جىگىتتەر ماعجاننىڭ ولەڭى ارقىلى «قايىمداسىپتى» عوي. مەن سول ەركەلىكتەرىڭنىڭ جاراسىما جانىم جادىراپ، «ەسسىز ريزا»، جاستىقتارىڭا «ەسسىز عاشىق» بولىپ قالدىم. قۇلاسا - بەرىلە قۇلايتىن عاشىقتىق داۋىرلەردى ساعىنىپ، بۇگىنگى «ەسەپتى ماحاببات» يەلەرىنە كورسەتكەن «قىرىم» عوي! شىنىن ايتام، ءوزىم ەسسىز عاشىق بولا الماسامدا، ەسسىز عاشىق بولعان ادامدى كورگىم كەلەدى. ءتىپتى، «نەسىپبەك پەن ءجۇرسىن توقساننان اسىپ الجىعاندا، ەسسىز عاشىق بولادى» - دەگەن اجەپتاۋىر ءۇمىتىم بار. سولاردىڭ قاسىندا شەگە مەن قارشىعا، ايباس قۇساپ جۇرسەم، ارمان نە؟

- قازاقتىڭ ءبىر گاۋھار دەگەن قىزى وتاندىق جانە شەتەلدىڭ ميللياردەرلەرىمەن ءىرى قارامى-قاتىناس ورناتىپ ءوزى دە تانىمال بايلاردىڭ قاتارىنا كىرىپ الدى. ءوزىنىڭ اتى-ءجونىن وزگەرتتى. قازىرگى ەسىمى - گوگا اشكەنازي. باياعىدا ءسىزدىڭ «دۋلىعا» دەگەن 2 تومدىق كىتبىڭىزدى وقىعاندا قاتەلەسپەسەم "اشكەنازي" دەگەن تەرميندى كەزدەستىرگەن سياقتىمىن. سونىڭ ءمانىن ۇمىتىپ وتىرمىن، ول قانداي ماعىنا بەرەدى؟ ەگەر «اشكەنازي» ءسوزى «كوشپەندى» دەگەن ماعىنا بىلدىرسە وندا مەن ول قىزدى جاقسى كورۋگە دايىنمىن. سالەممەن، ايدەكە.

- بۇل كونە گرەك، اسسيريا جازۋلارداعى ءسوزدىڭ الدىنا «ا» قوسىپ جازىپ، سولاي دىبىستالۋى ارقىلى  وزگەرتىلگەن يشكۋزدەردىڭ اتاۋى ەكەنى راس. الايدا اشكيناز - قاپ تاۋى ەلىندە ءجيى كەزىگەتىن تەكتىك (فاميليا) ەسىم. سونىڭ ىشىندە وسەتيندەردە ءجيى ۇشىراسادى. ايدەكە! سول قىزدى توركىنىنە قايىرىپ اكەلسەڭ، سان جاعىنان دا، سالىق جاعىنان دا ءوسىپ قالار ەدىك-اۋ! جولىڭ بولسىن.

-اي، قازاقتار-اي! قيال قۋعان قىرتىڭبايلار! ستالينگە سۇلتانبەك ايتىپتى، سماعۇل ايتىپتى، تۇرار ايتىپتى دەيدى!؟ قاشان ايتىپتى، قاي جەردە ايتىپتى، قاي ماجىلىستە ايتىپتى، وندا قىرتىڭبايلاردىڭ شارۋاسى جوق؟! جانە «ءسىز بىلەسىز بە؟»، - دەپ تۇرسىن اعامىزدان سۇرايدى!!! ستالين - كەڭەس يپەرياسىنىڭ يمپەراتورى، رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى جىلدارداعى ول قاتىناسقان ماجىلىستەردىڭ بارلىعى رەسمي تۇردە حاتتالعان. تۇرار ماسكەۋگە ەڭ العاش رەت 1919 جىلى جەلتوقساندا، سۇلتانبەك پەن سماعۇل 1921 جىلى ناۋرىزدا بارعان. 1919-1937 جىلدار ارالىعىندا ستالين قاتىناسقان جيىندارعا (سيەزدەر، كەڭەستەر، كونفەرەنتسيالار، جينالىستار، ماجىلىستەر) تۇرار 51 رەت، سۇلتانبەك 14 رەت، سماعۇل 6 رەت قاتىناسقان. ستالينگە ايتىپتى دەگەن سوزدەردىڭ بارلىعى قىرتىڭبايلاردىڭ ەرتەگىسى، ول ەرتەكتى ەڭ العاش تاراتقان قىزىلوردالىق اۋەلبەك اعامىز، دامىتقان تارازدىق شەرحان اعامىز، كوپىرتكەن تۇركىستاندىق وزبەكالى اعامىز! ارقايسىسى كورپەنى ءوز اۋىلىنا قاراي تارتقان! اينالايىن، قازاقتارىم-اۋ!

- شىندىعىندا دا بۇل ونبەيتىن ءسوزدىڭ ناق ءوزى.

- «ءسىز ءوزىڭىزدىڭ سۇراقتارىڭىزعا ءوزىڭىز تۇگەلدەي جاۋاپ بەرىپ قويىپسىز. قازاقستاندىق دەگەن تەرميندى تەك قازاق ەلىنىڭ ازاماتى دەگەن ماعىنادا قابىلدايمىن».
قۇرمەتتى تۇرسىن مىرزا!
جاۋابىڭىزعا قاناعاتتانبادىم. سوندا الاش پەن قازاقستاندىق سوزدەرى سينونيم دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك پە؟! 1991 جىلدان بەرى ءبىز قازاق مەملەكەتىندە تۇرىپ جاتىرمىز با؟ جوق، ءبىز 1991 جىلدان بەرى قازاقستان دەگەن مەملەكەتتە تۇرىپ جاتىرمىز.قازاق مەملەكەتى مەن قازاقستان مەملەكەتى دەگەن ءسوز تىركەستەرى سينونيم ەمەس قوي.دەمەك، الاش پەن قازاقستاندىق سوزدەرى سينونيم ەمەس. قازاق مەملەكەتى 1991 جىلعا دەيىن بولىپ، 1991 جىلدان باستاپ قازاق مەملەكەتى جويىلدى دەگەن ءسوز ەمەس پە. نە ىستەۋ كەرەك؟ سىزدەن وسىنى سۇراپ تۇرمىن.

- ءسىز مەنىڭ قانداي جاۋاپ بەرگەنىمدى ۇناتار ەدىڭىز؟ قالاي اتالعانىمەن دە، قازاقستان - قازاق مەملەكەتى. ماسەلە، سونىڭ مازمۇنىندا. ءبىز تولىق رۋحاني، ساياسي، ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە ءالى جەتپەگەن مەملەكەتپىز. ەگەر كەدەندىك كەلىسىم سياقتى كۇشتىنىڭ ىرقىن ىقتاي بەرسەك، قايتادان «باۋىر باسىپ» كەتەرىمىز انىق. ەندى كىمنىڭ دە باۋىرىنا كىرسەك،  قايتا سىتىلىپ شىعۋ قيىن. ەندىگى قۇرساۋ - تەمىر نە قايىس قۇرساۋ ەمەس، ءبىر كۇنى ءۇزىپ كەتەتىن، اتوممەن اربالعان قۇرساۋ. ال ونىڭ «رادياتسياسى» ميدى جاۋلايدى.

-تۇرسىن اعا! كوپ نارسەلەرگە بۇلتاقتاتىپ، وركوكىرەكتەنىپ جاۋاپ بەرىپسىز. سول سىزگە لايىق پا؟ مىسالى: «الاشورداشىلار اشتىق كەزىندە قايدا بولعان؟» دەگەن سۇراققا ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ، تايعاناق جاۋاپ بەرىپسىز. اشتىق كەزىندە الاشورداشىلاردىڭ بارلىعى بىردەي تۇرمەدە وتىرعان جوق قوي، ال حات جازۋ ءۇشىن قالام مەن بەس بەت قاعاز تاپپاي قالىپ پا؟ بوكەيحانوۆتا قاعاز دا، قالام دا بولدى، بىراق جازۋعا جۇرەك بولعان جوق، ول - تاريحي فاكتى.

- 1927-1932 جىلدىڭ ارالىعىندا بارلىق اشاشورداشىلار تۇرمەدە، نە تەرگەۋدە بولعان، نە جەر اۋدارىلىپ كەتكەن. «ۇرانىم - الاشتىڭ» جالعاسىن وقىساڭىز، سوندا كىم، قاي كۇنى ۇستالعان، قانداي ۇكىم كەسىلگەن، قاي كۇنى اتىلعان، قاي جەرگە جەر اۋدارىلعان، ءا.بوكەيحانوۆ اشتارعا قالاي كومەكتەسكەن، سونىڭ بارلىعى ايتىلعان. ال «بۇلتاقتاتىپ، وركوكىرەكتەنىپ»، «سۇراققا ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ، تايعاناقتاپ جاۋاپ بەرىپسىز» دەگەن سوزدەردى قالاي قولدانىپ وتىرعانىڭا تاڭ قالامىن. وسى ەكەۋى دە مەنىڭ ەڭ جەك كورەتىن مىنەزىم. ال الاش ارداگەرلەرىنە وراي ءسىزدىڭ «وركوكىرەكتەنىپ» جازعانىڭىزعا مىنەز كورسەتىپ جاۋاپ بەرسەم، وندا وكىنبەيمىن. ىڭعايىڭىزعا قاراعاندا الاش قايراتكەرلەرىنە سونداي ءبىر جەككورىنىشىڭىز بايقالادى. نە ءۇشىن؟ مەنىڭ ويىمشا، ءسىز الدەبىر يدەيانىڭ قۇرساۋىنان شىعا الماي، تۇيىقتالىپ جۇرگەن سياقتىسىز. تىم بولماسا، مۇسىلمان رەتىندە، سول كىسىلەردىڭ ارۋاعىن سيلاعانىڭىز ساۋاپ بولار. ونسىز «جالپىتۇركىلىك يدەياعا» قول جەتكىزۋىڭىز نەعايبىل.

-تۇرسىن اعا،قازىرگى زامانداعى يمام اعزام مازھابىنىڭ عالىمدارى فەتحۋللاھ گۇلەن مەن وسمان نۇري توپباش تۋرالى پىكىرىڭىزدى بىلگىم كەلەدى. بەكجان.

- بەكجان! سەن مەنى تۇيىققا تىرەيتىن ساۋال قويىپسىڭ. ماسەلە، ساۋالدىڭ جاۋاپ بەرۋگە قيىندىعىندا ەمەس، مەنىڭ وسى سۇراقتارىڭا جاۋاپ قايىرۋعا ءبىلىمىمنىڭ جەتپەي تۇرعاندىعىندا. مەن يمام اعزامنىڭ جولىن جانە سول تاريحاتتىڭ «قۇراننان» باستاۋ العان تاريحاتتىق تامىرىن، ونىڭ دامۋ جولدارىن قاناعاتتانارلىق دەڭگەيدە تۇسىنەمىن. گۇلدەننىڭ شىعارمالارىن دەرلىكتەي وقىپ شىقتىم. ال نۇري وسمان مەنىڭ ەستىمەگەن اتىم. بۇل ەكەۋى ءبىرىن ءبىرى قوستاي ما، جوق، قايشىلىقتارى بار ما؟ گۇلدەننىڭ شىعارمالارى «شاريعات» پەن «تاريحاتتان» كورى «ماعريفاتتىق» ماقساتتا جازىلعان ەڭبەكتەر دەپ ءتۇسىندىم، ياعني، «اق جۇرەك» اعىمى، وقۋ-اعارتۋ يدەياسى جانە ونى وقىتۋدىڭ ءادىس، تاسىلدەرى (مەتوديكاسى). وقۋ ورىندارىن كوپ اشقان ەكەن. مەنىڭ ءبىر تۇسىنبەيتىنىم، جانە «دا» ديالوگى قاۋىمداستىعىنان جاۋاپ الا الماعان سۇراعىم، گۇلدەن نەگە تۇركيادان تىس جەردە ءومىر سۇرەدى؟ تۇركيادان شەتتەتىلۋىنىڭ ءتۇبىرلى سەبەبى نە؟ بەكجان، مەنى دە سول سۇراقتار مازالايدى.

-ال، تۇرسىن اعامىزعا ايتارىم، تەك راحمەت! عىلىم مەن تاريح تەك شىندىقتى جازۋى كەرەك. تاريح - ەش بۇرمالاۋسىز، بولعان كەيپىندە جازىلسا كەرەمەت.

- قازىرگىلەر جاعىنۋ ءۇشىن، جاعۋ ءۇشىن ويلارىنا كەلگەندى جازادى. رۋشىل، جەرشىل تاريحشىلاردى قويىپ، ساناسى قاتپاعان جاستاردى دا جەك كورەمىن. رۋشىلدىققا دەگەن قۇمارلىقتارى ۇلتقا دەگەن ماحابباتتاي بولسا شىركىن.

- پاح، شىركىن! ايتقان-اق ەكەنسىڭ. رۋلىق ماحابباتىمىز قازاقتىق ماحابباتقا اۋىسقاننان كەيىن ءۇش كۇننەن سوڭ قازاق ەلى «ماڭگىلىك ەل» قاتارىنا قوسىلىپ، تۇركى قاعاناتى تۇسىنداعى ارمانىنا جەتەدى. ارمانىڭ ورىندالسىن، باۋىرىم!

- سەمەي تاتارلانعان دەگەن ءسوز راسقا جاقىن. تاتاردىڭ بەتىن تىرناساڭ ار جاعىنان ورىس شىعادى دەگەن بار. سەمەيدىڭ قازاقتارى ءوزارا ورىسشا سويلەسكەندى ءجون كورەدى.

-باۋىرىم! مەن توقسان پايىزدان استامى قازاق ارقالىق پەن قارقارالىنىڭ، باياناۋىلدىڭ، اتباساردىڭ، ءۇرجاردىڭ تەڭ جارتىسى ورىسشا سويلەسەتىنىن كورىپ، جاعامدى ۇستادىم. ال شىمكەنتتىڭ، اتىراۋدىڭ، اقتوبەنىڭ، تالدىقورعاننىڭ (دەنى مەنىڭ جاماعاتتارىم) قازاقشا بىلمەيتىن قازاقتارىمەن اڭگىمەلەسكەندە، دىمىم شىقپاي قالدى. ال وسكەمەن، اقمولا، كوكشەتاۋ، قىزىلجار، قوستاناي، الماتى، استانا، قاراعاندى، بايقوڭىر، كەرەكۋ تۋرالى اۋىز اشىپ قاجەتى جوق. سوندا سەمەيمەن جىلاپ كورىسەمىز. بىراق ءۇش اۋدانىندا سەكسەن پايىزدان استام وزگە ۇلت مەكەندەيتىن بۇل «اتسىز وبلىستىڭ» دا جاعا ۇستاتاتىن جەرلەرى بار.

-سەمەيدى قالاي تۇنشىقتىرام دەسەڭدەردە تۇك شىقپايدى، نەشە كوسەمدەردى كورىپ كەلەمىز، ونىڭ جەرى، توپىراعى كيەلى، ءالى تالاي الىپتاردى تۋدىرادى. سەمەيدىڭ كورگەنىن سىزدەرگە كورسەتپەسىن! ال ءتىل جاعىنا كەلسەك، كەيبىر ايماقتاردىڭ «قىسقارتۋعا» («قاياق» ت.ب. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى باتىسقا قاراي ودان ءارى قىسقارتقان «قااق» دەپ) ۇشىراعان قازاق تىلدەرىنە قاراعاندا ەڭ تازا قازاق ءتىلى سەمەيلىكتەردىڭ ءتىلى دەپ ويلايمىن، تاتارىمىزدا نەڭىز بار، وزبەگىڭىزدى ساناپ الىڭىز! ال ورىسشا سويلەۋ سەمەيدىڭ عانا ءۇردىسى ەمەس، سوندا وسكەمەن، كەرەكۋ، قوستاناي، پەتروپاۆل، كوكشەتاۋ، استانا قازاقتارى قالاي سويلەيدى ەكەن؟

- سەمەيىڭ تۇنشىقپايدى! ەشكىمدە تۇنشىقتارا المايدى. تەك ءبىر-ءبىرىمىزدى قامشىلاساق، سەرگەك جۇرەمىز بە دەپ ايتىپ جاتقانى بولۋى كەرەك، باۋىرىم. ءاسسابىر، راحىم!

-ۇكىمەت قازاقشا سويلەگەندە تاتارىڭ دا، وزبەگىڭ دە سويلەر.

- بۇل ءسوزسىز شەشۋشى ىقپال جاسايدى. الايدا ۇلت ىشىندەگى قوزعالىس توقتاماۋى ءتيىس. سول كەزدە ءتىلدىڭ تازالىعى تۋرالى ماسەلە تۋىندايتىن بولادى.

-يسماتۋللا دەگەن قازاقتىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋشىنى عۇلاما دەگەنى تاڭدانارلىق. يسماتۋللاشىلار ەندى تۇرسىن اعامىزدى وزدەرىنىڭ تەرىس ىستەرىنە اراشاشى ەتكىسى كەلە مە؟ ءاي، زىميانسىڭدار-اۋ.

- وسى يسماتۋللا دەگەن عۇلاما كىم ءوزى؟ مەنىڭ ەش ماعلۇماتىم جوق ەكەن. ءوزىمنىڭ وسى سايتتى وقۋ ارقىلى كوپ نارسەدەن حابارسىز ەكەنىمدى انىق اڭعاردىم. ولاردىڭ تاريحاتى جونىندە تولىق ماعلۇماتتى قايدان ءبىلۋ كەرەك. ەندى عىلىمي ەڭبەكتەردى ىزدەستىرەتىن بولامىن.

- «قازاق تا وزگە ۇلت سياقتى حالىق. ولاردى قولىنا كۇرەك بەرىپ، وكوپ قازدىرۋعا عانا پايدالانىپ، الدىڭعى شەپتەگى زەڭبىرەكتىڭ وعىنا قاساپ مال رەتىندە قۇرباندىققا شالۋ - نامىسقا تيەدى. ءبىزدى دە باشقۇرتتار سياقتى اسكەرگە ۇيرەتىپ، قولىمىزعا قارۋ بەرىڭىز. «ولسەك تە كەگىمىزدى جاستانىپ ولەيىك» - دەپ تالاپ قويدى». كىم ءۇشىن ولەدى، پاتشالى رەسەي ءۇشىن بە؟ ودان دا تۋعان جەرىندە سول رەسەيگە قارسى كوتەرىلىپ ولگەنى جاقسى ەمەس پە؟ وسىدان اق بەلگىلى الاش اتانىڭ قانشالىقتى قازاق تاۋەلسىزدىگىن كوزدەگەنى.

- وسى الاش ارداگەرلەرى تۋرالى جەككورىنىشى ءبىلىنىپ تۇراتىن سۇراقتاردىڭ يەسى ءبىر عانا ادام با، جوق، جەكە-جەكە ادامدار ما؟ وسىنداي سۇراقتاردى شىن تۇسىنبەي قوياسىزدار ما، جوق، قاساقانا قوياسىزدار ما؟ مىلتىقتىڭ ءتىلىن بىلمەي، سويىلمەن، شوقپارمەن - زەڭبىرەك پەن پۋلەمەتكە قارسى شىق دەگەنىڭىز: قازاققا - جوساداي بوپ قىرىل، جۋساپ قال - دەپ ءولىم تىلەگەنىڭىز ەمەس پە. مەن «قازاق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ تاريحى» اتتى كوپ تومدىقتىڭ 7 تومىنداعى «بەيۋاق» اتتى قۇجاتتار جيناعىنان مەركى مەن اقسۋعا، جالاڭاشقا قاتىستى مىناداي مالىمەتتەردى عانا نازارىڭىزعا ۇسىنامىن:

جەتىسۋ گۋبەرناتورى فولباۋمعا جىبەرىلگەن، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارلارى ءا.بوكەيحانوۆ پەن م.تىنىشباەۆ كەرەنسكيدى تاشكەنتكە شاقىرىپ، سول ارقىلى قۇرىلعان تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى گەنەرال ەروفەەۆتىڭ  راپورتىنان:

«سىرداريادان - 60. 000 ، ... جەتىسۋدان - 43 000 ادام قارا جۇمىسقا الىنسىن»;

«12 تامىز كۇنى قاراقولداعى تۇرمەدە (كەگەن، نارىنقول، شەلەكتەن ايدالىپ بارعان) 138 ادام، پىشپەكتە (مەركى، تارعاپتان، اقسۋدان، منوگوۆودنىيدان) بارعان 510 ادام ەشبىر سوتسىز اتىلدى. الاتاۋدىڭ ءىشىن پانالاعان 153 ادام، ونىڭ 96 بالا پۋلەمەتتىڭ وعىنان قىرىلدى»;

«جەتىسۋعا قۇرامىندا  8 750 جاساعى بار 35 روتا، 3 900 قىلىشتى 24 كازاك جۇزدىگى، 16 زەڭبىرەك، 47 پۋلەمەت جىبەرىلدى»;  «وقيعانىڭ بارىسىندا 59 ادام اتىپ ءولتىرىلدى»; «اقسۋدا تۇتقىنعا تۇسكەن 500 قازاق، قىرعىزدى تاسپەن ۇرىپ ولتىرگەن»; «ءوز ەركىمەن كەلگەن قازاق، قىرعىزداردى مىلتىقپەن، قامشىمەن قورقىتىپ، جارتاستان قۇلاتقان... اسكەرلەر كوزىنە كورىنگەن مىڭداعان قازاق، قىرعىزدىڭ ءبارىن قىرىپ سالعان.جەتىسۋ وبلىستىق ۆەدومستۆولاردىڭ بۇيرىعى سولاي بولعان»; «قازاق، قىرعىزداردى جاپپاي قىرۋ تۋرالى اكىمشىلىكتىڭ بۇيرىعى بار...ول ءسوزدى فولباۋم اسكەردىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن ايتقان. گەنەرال ەروفەەۆ»;

سوتنيك فون بەرگتىڭ راپورتىنان: «...ەرەۋىلشىلەردى قىلىشتاۋعا كىرىستىك...50-گە تارتا ادام ءولدى...ۇرىستىڭ سوڭىندا 80 ادامنىڭ ءولى دەنەسىن،12 جارالىنى سانادىق... تاعى دا 4 قازاقتى اتىپ ءولتىردىم... ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە ەكى اۋىلدى تىپ-تيپىل ەتتىك ... قۇرباندىققا شالىنعانداردىڭ سانى 200-دەن اسىپ كەتتى... 11 تامىز كۇنى ... 12 تامىز كۇنى ... 13 تامىز كۇنى ... 14 تامىز كۇنى ... 15 تامىز كۇنى  8 ادامدى اتىپ سۇلاتتىق... 27 ادامدى اتىپ ءولتىردى... 50 ادامنان ايىرىلدى...»; 25 تامىز كۇنى كرەستياندار     180 ادامدى قىرىپ تاستادى»; «ءوستىپ 14  ادام ءولتىرىلدى... جول ۇستىندە ەمشەكتەن شىقپاعان بالالار بەسىگىمەن، نە جاي وراۋلى كۇيىندە جىلاپ جاتتى... بۇتالاردى پانالاعان بارلىق قازاقتاردى اياۋسىز قىردىم...»;

سوتنيك ۆولكوۆتىڭ راپورتىنان: «22 تامىز كۇنى مەركى جازىعىنداعى قازاقتاردى ىزدەۋگە شىقتىم  ... 500-600 قازاقتاردى كوردىك...جازىق قازاقتاردان تازاردى، تاعى قازاقتاردىڭ ... 70-80 قازا تاپتى، نە جارالاندى... 20 تامىز كۇنى 85 ادامدى ولتىردىك... 30 تامىز كۇنى جالاڭاش سەلوسىنا 50 ادامدى جىبەردىم... سەلونى تىنىش (تىپ-تيپىل) ەتتىم...  28 تامىزدا 40 ادامدى ولتىردىك... 7 مىنعا تارتا ادام قىسپاققا الدى... قازاق، قىرعىزداردى وڭدى-سولدى اياۋسىز قىلىشتادىق...4 ادامدى قىلىشپەن شاۋىپ ءتۇسىردىم... بۇل جولى قازاق، قىرعىزداردىڭ كوپشىلىگى قاشىپ قۇتىلا المادى، ولگەندەردىڭ سانىنىڭ كوپتىگى سونداي، شاتقالدان كەرى قايتاردا سايمەن جۇرۋگە مۇمكىندىك بولمادى، قاباقتى قيالاپ جۇردىك...»;

ءا.بوكەيحانوۆ پەن م.تىنىشباەۆ ۇيىمداستىرۋىمەن قۇرىلعان گەنەرال ەروفەەۆتىڭ مىلىمەتىنەن: «...كوتەرىلىستەن سوڭ 1 ميلليون 261 مىڭ 200 ادام شەت ەلگە اۋىپ كەتتى» (وتكەن جاۋابىمدا ايتىلعان 6 ميلليون سوم وسى ەلدى قايتارۋعا، مال جانىن قايتارۋعا جۇمسالعان).

باۋىرىم،بۇل دەرەكتەردە، الگى ءسىز شاقىرعان كوتەرىلىسكە شىققانداردى: تەك فون بەرگ پەن ۆولكوۆتىڭ جۇزدىگىنىڭ قولىنان قازا تاپقان مەركە مەن جالاڭاشتاعى قۇربانداردىڭ سانى عانا ءىشىنارا كورسەتىلدى. بۇدان دا بەتەر دەرەكتى حالىقارالىق سايت بولعان سوڭ كەلتىرمەي وتىرمىن.

ەگەر قارۋدىڭ ءتىلىن بىلسە، وسىنداي قاسىرەتكە ۇشىرار ما ەدى؟ ال، تالدىقورعان، سەمەي، وسكەمەن، قاراعاندى، تورعاي، اۋليەاتا، اقمەشىت، شىمكەنت، سامارقان، تاشكەنت، نامانعان (ولاردىڭ قۇرامىنداعى قازاقتاردى قوسىڭىز), باتىس وڭىردەگى كوتەرىلىسشىلەردىڭ اراسىنداعى قۇربانداردىڭ سانى وسىدان كەم بولا قويماس. 1914 جىلى 6 ميللونعا تاياۋ قازاقتىڭ 1926 جىلعى ساناقتا 3,5 ميلليونعا ءتۇسىپ كەتۋى تەك 1921-22 جىلدىڭ اشارشىلىعىنان عانا ەمەس ەكەنى وسىدان بايقالادى.

ءسىز كەكەتىپ وتىرعان «الاشاتانىڭ» ۇلتتى قانداي قىرعىننان ساقتاندىرعانىنىنا ەندى دە كوزىڭىز جەتپەي مە، باۋىرىم!

مەن بۇل دەرەكتەردى 1981-82 جىلدارى جازعاندا جىلاپ وتىرىپ جازعام. قازىر دە تاماعىما تاس تىعىلىپ وتىر!

- توكە، جازعاندا كۇردەلى تىركەستەردى تىزبەلەي بەرمەي، قازىرگى تۇسىنىكتى تىلگە جاقىنداتىپ جازساڭىز. ءسىزدىڭ ماقالالاردى اسفالتنىي دوستارىما بەرىپ، وقىڭدار دەيمىن. كوپ سوزدەر تۇسىنىكسىز بولعان سوڭ، ولار ارمەن قاراي وقىمايتىن بولدى. سوندىقتان قاراپايىمداۋ جازساڭىز. ورىستىڭ «كوم.پراۆدا»»، «يزۆەستياسى» سەكىلدى. وندا بارىنە تۇسىنىكتى ەتىپ، مىقتى رۋستەر جازادى.

- كەڭەس كەزىندەگى جۋرناليستيكالىق تالداۋ بويىنشا تىلدىك قولدانىسى ەڭ باي دەپ سانالاتىن وسى «كوم.پراۆدا» مەن «يزۆەستيانىڭ» سوزدىك قورى، ۇمىتپاسام، 700-1300 ءسوزدىڭ ارالىعىندا بولاتىن. «گازەتتىك ستيل» دەگەن دە  سودان تۋعان. ال سونىمەن شەكتەلگەن جازۋشى قولىنا قالام الماۋعا ءتيىستى. ەگەر گازەتتىك ماقالا جازسام، وندا ەسكەرۋگە بولار «ۇسىنىس». ءتىل جۇتاڭدىعى دا سودان باستالماي ما؟

- مەن دە ءوزىڭىز سياقتى الىس جاقىنداعى دوستارىما تۇرسىن جۇرتبايدىڭ ماقالالارىن وقۋعا ۇسىنامىن. ولاردىڭ دا تۇسىنبەيتىن جەرلەرى كەزدەسەدى، بىراق مەن تۇرسىن اعانىڭ اۋىز ەكى تىلمەن جازعانىن قالاماس ەدىم، ودان دا دوستارىما ءوزىم تالقىلاپ تۇسىندىرگەنىم ارتىق. اعانىڭ جازۋ ءتىلى ۇلتتىق ءتىلىمىزدىڭ اسا كورنەكتى ۇلگىسى دەپ تانيمىن.

- ىقىلاسىڭا شىن جۇرەكتەن العىس ايتامىن.

-ءوزىڭ تۇسىندىرگەندە ءوز وي-پىكىرلەرىندى قوسىپ جىبەرەسىن. يستوچنيك دۇرىس جەتۋى كەرەك. توكە قاراپايىم جازىڭىز. ايتپەسە ەشكىم تۇسىنبەيدى. ءبارى بوسقا كەتەدى.ەندى قازاق ءسىزدىڭ جازۋدى تۇسىنبەيدى. بەيىمبەتشە قىسقا تۇسىنىكتى بولسا.

- بەيىمبەتشە جازۋ قولدان كەلمەس. ويلانىپ وقۋ ءۇشىن دە جازاتىن ءبىر «شيمايشىل» قازاققا كەرەك ەمەس پە، ەكەن وسى.

-تۇرسىن اعا، سىزدەي عالىم ۇلى بار قازاق ەلىنىڭ باعى بار.

- تىم اسىرە، اسىرا ايتىلعان بولار. راحمەت. وسى سوزگە: قازاق ەلى جانە جازۋشىلارى سىزدەردەي وقىرمانىمەن باقىتتى - دەگەندى قوسار ەدىم..

- ۇرانىم الاش اتتى كىتابىڭىزدى 4 رەت وقىپ شىقتىم، ءيسى قازاق ءۇشىن تابىلماس قۇندى كىتاپ.

- راحمەت.

-قالامىڭىز تالماسىن، ءسىز بار دا قازاقتىڭ جانە قازاقستاننىڭ بولاشاعى بار.

- اللا جار بولسىن. قازاقتىڭ بولاشاعى - بارشا قازاق.

- ءوزىڭىز ايتپاقشى «جاساسىن ماڭگىلىك تاۋەلسىز قازاقستان!»، «جاساسىن ماڭگىلىك تۇرسىن جۇرتباي!». يمانعالي.

- جاساسىن تاۋەلسىزدىك.

-سەمەيدى ەشكىم دە ەشقاشان تۇنشىقتىرماق بولعان ەمەس. سەمەي وسكەمەندەگى ورىس-كازاكتاردىڭ قۇربانى بولىپ وتىر. قازاقستان وتپەلى زامانننىڭ باسىندا تۇرعاندا ورىس كوكەلەرىڭ قۇقاي كورسەتىپ سولتۇستىك جانە شىعىس قازاقستاننان 5 وبلىستى بولمەكشى بولىپ ميتينگىلەر وتكىزىپ، داۋ-داماي تۋعىزىپ قيىن جاعداي جاساعان. مۇمكىن سەن ول كەزدە جاس بولعان شىعارسىڭ. حالىقتىڭ جاعدايى تومەن بولدى، جۇمىسسىزدىق، انارحيا، تۇمسىعىن بەلەگەن ينفلياتسيا، بوس تۇرعان دۇكەندەر جانە ت.س.س. مىنە وسىنداي جاعدايدا وسكەمەندى ورتالىق ەتۋگە تۋرا كەلگەن. بولماسا ەلباسى دا باسقا دا قازاق ازاماتتارى سەمەيدىڭ ورنى مەن حالقىن بىلمەيدى، بىلمەي قالىپتى دەگەن بوس جالا. ساكە.

-: ساكە! حالىق ولمەيدى. اتوم بومباسى باسا الماعان سەمەي ەلىنىڭ ەڭسەسىن ادىلەتسىزدىك تە باسا المايدى. جاسىماڭىزدار. مەن كەيىنگى جاستاردان سونداي ءبىر نەمقۇرايلىقتى بايقاپ ءجۇرمىن. ۇلكەن-كىشىگە ايتارىم، سىزدەر ءبارىن كوردىڭىزدەر، سوندىقتان توزەسىزدەر، تەك جاسوسپىرىمدەردىڭ جان وتىن ءوشىرىپ، ۇمىتسىزدەندىرىپ الماڭىزدارشى. بۇل ءوزى ۇلكەن ماسەلە بولىپ بارادى. ءتۇسىنىپ وتىرسىز عوي.

- قۇرمەتتى اباي سايتى، نە بولسا سونى جازىپ، عالىمنىڭ التىن ۋاقىتىن العان ساۋالسىماقتاردى ەكشەپ وتىرعان ءجون. نەمەسە اشىق پىكىرتالاسقا شىققان ادامنىڭ تولىق اتى-ءجونى بولۋعا كەرەك. ايتپەسە، بالاقتاعى ءبيتتىڭ بارىنە جاۋاپ قاتام دەپ تۇرسەكەڭ قاجىپ قالماي ما؟ ءتىپتى ءتۇڭىلىپ تە كەتەدى عوي. بەلگىسىزبەن بەت جىرتىستىرىپ قويۋ ءجون ەمەس. سەمەي، باۋىرجان.

- باۋىرجان! سەن «بەلگىسىزبەن بەت جىرتىستىرىپ» دەگەندى قانداي ورىندى ايتقانسىڭ. كەلىسىم بەرىپ قويعان سوڭ امال جوق.

- اسسالامۋعالەيكۋم، تۇرسىن اعا! سۇراعىم جوق. الادان اماندىق تىلەيمىن. وت باسىڭىز، ەلىمىز امان بولسىن. اللا قازاققا الاشتىڭ ارىستارىنداي ۇلدار بەرسىن. ءامين. جاۋشى.

- ايتقانىڭ كەلسىن.

- تۇرسىن اعامىزدى سىيلاپ وسكەن جاستىڭ ءبىرى ەدىك، قازىر دە سالەمىمىز ءتۇزۋ، بىراق سوڭعى جىلداردا ول كىسىنى ءتۇسىنۋ قيىنداپ بارا جاتىر. ءسوزى سىلدىر، نە ادەبيەتشى ەمەس، نە تاريحشى ەمەس، جاۋاپسىزدىقپەن بەت الدى سويلەي بەرەتىن بولىپتى. مىنا كونفەرەنتسياسى نە اۋىرعان، نە الجىعان ادامدى ەلەستەتەدى ەكەن. بەتپاقتىعى تاعى بار! قاتەنى مويىنداۋ، كەشىرىم سۇراۋ، قىسىلۋ دەگەندى ۇمىتسا كەرەك؟! مەيلى ايتا بەرسىڭ عوي، بىراق تاريحتان شالا تۇسىنىك الىپ، سول شالا تۇسىنىگىن ەلگە ەڭ سوڭعى اقيقات رەتىندە تاراتقىسى كەلەتىنىن قايتەرسىڭ! «ايتۋلى ەڭبەكتەرىن» اقتارماي-اق، وسى كونفەرەنتسياداعى «تولعاۋلارىن» سابىرمەن سارالاپ كورەلىك، اعامىزدىڭ تاريح پەن وقىرمان الدىنداعى جاۋاپسىزدىعىن انىق سەزەسىزدەر:

1). «ايقىنداعى» سۇحباتىندا الدە ءبىر «قۇپيا»، «سۇمدىق» قۇجاتتار تۋرالى «ارحيۆتەردە قاتتاۋلى تۇر» دەپ ءوزى كورگەندەي، قولمەن ۇستاعانداي لەپىرىپ ەدى، ەندى تايقىپ شىعىپ، بىلاي دەيدى: «ال ول دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋ - سول سالانى زەرتتەپ جۇرگەن جانە سول دەرەكتەردى ارحيۆتەن تاپقان عالىمداردىڭ ەنشىسى. وعان مەنىڭ كىرىگۋىم ادەپسىزدىك. ول وقىمىستىلار ءوزىنىڭ پىكىرىن تولىق قورعاي الاتىن تولىق عالىمدار».

سوندا قالاي، تۇرسىن جۇرتباي - اۋزىنا كەلگەندى ايتاتىن، بىراق ءوز پىكىرىن ءوزى قورعاي المايتىن «شالا عالىم» بولعانى ما؟ ءوزى وسىلاي دەپ مويىنداپ وتىر عوي!

2). تۇرسىن جۇرتبايدىڭ وقىرمان سۇراعىنا جاۋابى: «ەگەردە ءسىزدىڭ ءبىر عالىم اعاڭىزدىڭ سىزگە: "تۇرار دا، ساكەن دە: «قازاقستاندى قازاق باسقارا المايدى» دەگەن ەمەس، ءدال سول ءسوزدى 1919 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ ستالينگە ايتقان» - دەپ ايتقانى راس بولسا، وندا ول ادامدى اعاڭىزدىڭ قاتارىندا قالدىرىڭىز دا، عالىمداردىڭ ەسەبىنەن سىزىپ تاستاڭىز. سەبەبى، مەكتەپ وقۋلىعىنان ءمالىم مىنا حرونيكانى ەسىڭىزگە سالايىن. قازاقستان اۆتونومياسى قاي جىلى قۇرىلدى، قاي جىلى تەريتورياسى بەكىتىلدى، ونى جۇزەگە اسىرعان كىم؟ - 1920 جىلى، تامىز - قازان ايلارىندا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ تىكەلەي كەڭەسشى داۋىسى ارقىلى ءا.ەرمەكوۆتىڭ بايانداماسىنىڭ نەگىزىندە بەكىتىلدى. ا.بايتۇرسىنوۆ - 1919 جىلى قازاق ولكەلىك اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، ياعني، ۇكىمەت باسىندا وتىرعاننىڭ ءبىرى ءوزى. ەگەر لەنين سولاي سۇراي قالسا: «بوكەيحانوۆ!» - دەپ جاۋاپ بەرەتىنى ءسوزسىز. بوكەيحانوۆ تۇرعاندا جانە ول «الاشوردا» ۇكىمەتىن باسقارىپ تۇرعاندا، سول ۇكىمەتتىڭ اتىنان ءوزى لەنينمەن ۋاكىل رەتىندە سويلەسۋگە بارعاندا، باسقاشا جاۋاپ بەرۋى مۇمكىن بە؟ «لەنيننىڭ ءومىرىنىڭ حرونيكاسىندا» ءار ءسوزى قاعازعا تۇسكەن. ءبىر جىلدان كەيىن قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەريتورياسى مەن مەملەكەتتىك قۇقىن لەنيننىڭ الدىندا جوعارىداعى ۇشەۋى ۇكىمەت كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى جانە باس بايانداماشى رەتىندە قورعادى. پەستكوۆسكي، جانكەلدين، مەڭدەشەۆ، سەيفۋللين ت.ب. جەرگىلىكتى رەۆكوميتەتتىڭ وكىلدەرى رەتىندە شاقىرىلىپ، ماجىلىسكە قاتىستى. ولارعا ءسوز دە بەرىلمەگەن (پەستكوۆسكي انىقتاما عانا بەرگەن، ونىڭ وزىندە ءا.ەرمەكوۆتىڭ «پودسكازكاسىنا» سۇيەنگەن). تالقىلاۋعا دا قاتىسپاعان. بوكەيحانوۆ كەڭەستەن سوڭ لەنينمەن ون بەس مينۋت جاسىرىن ەسىك جاعدايىندا كەڭەسكەن. ەكى كۇننەن سوڭ قول قويىلعان. سوندا، الگى اعاڭىز، وسىلاردان تىس قازاقستاندى بيلەيتىن قانداي ادام تۋرالى ايتىپ وتىر؟ ول كەزدەگى قازاق ولكەسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنە قاتىستى قازاق دالاسىنداعى قايراتكەرلەردىڭ اتى جوعارىدا تۇگەلدەي اتالدى. ەندى كىم ۇسىنىلۋعا ءتيىس ەدى؟».

سۇراق پەن جاۋاپتى سالىستىرا وقىڭىزدار، باس دەسە، قۇلاق دەيدى؟ سۇراقتا: «قازاقستاندى قازاق باسقارا المايدى» دەپ احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ايتقانى راس پا؟» دەپ تۇر. الدە وتىرىك پە؟

3). تۇرسىن جۇرتبايدىڭ وقىرمان سۇراعىنا جاۋابى: «ال قاتار جاعدايدا ءومىر سۇرگەن ۋاقىتشا وكىمەتتىڭ، سوڭىنان جۇمىسشى، سولداتتار كەڭەسىنىڭ دارگەيىمەن قۇرىلعان تۇركىستان ولكەلىك اتقارۋ كوميتەتى مەن «مۇسبيۋرو»، «تۇرىككوميسسياسى»، شارتتى تۇردە ايتقاندا، تاشكەنت ۇكىمەتى (قوقان، بۇقارا، حيۋا ۇكىمەتىنەن تىس) تۋرالى ماسەلە باسقا».

نە تۇسىنۋگە بولادى؟ ءتىلى شىقپاعان بالا سىندى؟ «قاتار ءومىر سۇرگەن ۇكىمەتتەر» تۋرالى تۇسىنىگى مول ەكەن!

4) تۇرسىن جۇرتبايدىڭ وقىرمان سۇراعىنا جاۋابى: ««الاشوردا» - قازاق مەملەكەتىنىڭ جاۋى، بوكەيحانوۆ - قازاقتىڭ دۇشپانى; الاش يدەياسى - قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى يدەياسىنا قايشى كەلەدى. تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى - 91 جىلى عانا قوزعالدى. سول جىل عانا قازاقستان ورنادى - دەگەن ساندىراقتار بەلگىلى ءبىر «جاندايسىماق» تاريحشىلاردىڭ اۆتورلىق وقۋلىقتارىنا، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باعدارلامالارىنا ەنىپ كەتتى. رەفەرەندۋم تۇسىنداعى ورەكپۋلەر سياقتى جوعارىداعى ساندىراقتاردى تاراتىپ جۇرگەندەر دە سول ورەكپىگەن «سىماقتار». «سىماق» دەمەسكە بولمايدى. ويتكەنى، ولاردا بەت جوق، سۇلدەر بار. تەك الدەقايدا كىرىپ بارا جاتقاندا، نە شىعىپ كەلە جاتىپ جالت بۇرىلعاندا «قۇيرىقتارى عانا» شولتاڭ ەتىپ كورىنىپ قالادى. سول ەكى ورتانىڭ وزىندە «پىس» ەتكىزىپ ۇلگەرەدى. ەگەر بۇل سۇراق مۇحتار ماعاۋينگە بەرىلسە، ولاردى «سۇمەلەكتەر!» - دەپ اتار ەدى. وعان ءبىزدىڭ ءداتىمىز بارسا دا، كەگەجەمىز جىبەرمەي تۇر. سۇلىك دەگەن ورىندى شىعار. سۇلىك - ارام قاندى، سارىسۋدى سورادى. ال جاڭاعى سۇلىكتەر دە تاريحي ويدىڭ ارام قانىمەن كۇنەلتەدى».

اعا، بۇلتاقتاماي تۋرا ايتىڭىزشى، ول قاي وقۋلىق، اۆتورى كىم، قايدا باسىلعان؟ اۆتورى كىم، ايتىڭىز اعا، ءبارىمىز جابىلا وقىپ، جاۋاپ بەرەيىك. الدە، ايتەۋىر سويلەي بەرەيىن، ءجۇز كىسىنىڭ ءبىرى سەنىپ قالسا دا ولجا دەپ وتىرسىز با؟

5) تۇرسىن جۇرتبايدىڭ وقىرمان سۇراعىنا جاۋابى: «(بوكەيحانوۆتىڭ) ماسسوندىق پارتياعا كىرۋى تۋرالى: كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيا پارتيانىڭ 1905 جىلعى ساياسي ماقساتى: پاتشانى قۇلاتۋ، كونستيتۋتسيالىق مەملەكەت ورناتۋ، بارلىق ۇلتتارعا تەڭ قۇقىق بەرۋ، ولاردىڭ ءوزىن ءوزى باسقارۋىنا، اۆتونوميا قۇرۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ، سايلاۋعا قاتىستىرۋ، دۋماعا دەپۋتاتتىققا سايلانۋ، ءدىن، ءتىل ەركىندىگى، ءوز جازۋىن قولدانۋ، وقۋ ورىندارىن اشۋ، ەكونوميكالىق دامۋىنا ەركىندىك بەرۋ، جەر رەفورماسىن جۇرگىزۋ».

بۇل نە تۋرالى جاۋاپ! بوكەيحانوۆتىڭ ماسوندىق ۇيىمعا كىرۋى تۋرالى ما، الدە كادەتتەر پارتياسىنا كىرۋى تۋرالى ما؟ «ماسسوندىق پارتيا» دەگەن نە؟ «ماسسون» ەمەس، «ماسون»!؟ ساۋات اشۋ كەرەك، اعا! كادەتتەر پاتشانى تاقتان قۇلاتۋ ءۇشىن ەمەس، ونىڭ بيلىگىن شەكتەۋ ءۇشىن كۇرەسكەن، سوندىقتان دا «كونستيتۋتسيالىق» دەپ اتالعان. كادەتتەر ۇلتتارعا اۆتونوميا بەرمەيمىز دەگەن. قيىن تاريحي قۇجاتتاردى وقۋعا ءبىلىمىڭىز جەتپەيتىن بولار، بىراق بوكەيحانوۆتىڭ كادەتتەردىڭ قاتارىنان نە ءۇشىن شىعاتىنى تۋرالى جازعان ماقالاسىن وقۋعا بولادى عوي!

6) تۇرسىن جۇرتبايدىڭ وقىرمان سۇراعىنا جاۋابى: «سوندىقتان دا، ءاليحان بوكەيحانوۆ ساياسي قۋاتى كۇشتى سول پارتيانىڭ مۇشەسى بولىپ كىرىپ، قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعادى».

اۆتونوميا بەرۋدەن باس تارتقان پارتياعا كىرىپ، قازاقتىڭ مۇددەسىن قالاي قورعاماق؟ ال، ماسونداردىڭ ۇيىمىنا انت بەرىپ كىرگەن ادامدا «ۇلتتىق مۇددە» دەگەن بولۋشى ما ەدى؟ ماسوندىق ۇيىم كىرىپ-شىعىپ جۇرە بەرەتىن ساياسي پارتيا ەمەس، وعان كىرگەن ادام تىرىدەي شىقپايدى. ماسوندار - جاھانشىلار، ولار ۇلتتىق اتاۋلىنىڭ قاس-جاۋى. سونى دا تۇسىنبەيسىز بە؟

7) تۇرسىن جۇرتبايدىڭ وقىرمان سۇراعىنا جاۋابى: «1916 جىلى اقپان ايىندا قازاقتاردان قارا جۇمىسقا ادامدار الىناتىنى تۋرالى جارلىقتىڭ دايىندالىپ جاتقانىن ءبىلىپ، سامودەرجاۆيەنىڭ اسكەري مەكەمەلەرىنە بارىپ: «قازاق تا وزگە ۇلت سياقتى حالىق. ولاردى قولىنا كۇرەك بەرىپ، وكوپ قازدىرۋعا عانا پايدالانىپ، الدىڭعى شەپتەگى زەڭبىرەكتىڭ وعىنا قاساپ مالى رەتىندە قۇرباندىققا شالۋ - نامىسقا تيەدى. ءبىزدى دە باشقۇرتتار سياقتى اسكەرگە ۇيرەتىپ، قولىمىزعا قارۋ بەرىڭىز. ولسەك تە كەگىمىزدى جاستانىپ ولەيىك» - دەپ تالاپ قويدى».

ول تالابى - قۇلدىڭ قوجاسىنا بارىپ قۇيرىعىن بۇلعانداتۋى ەمەس پە! قازاقتى يت قۇرلى كورمەگەن پاتشاعا بارىپ، «ماعان قارۋ بەر، مەن سەن ءۇشىن ولۋگە دايارمىن» دەگەنى ەرلىك پە؟ قارا جۇمىسشىلارعا كومەكتەسپەكشى بولعاندارى - «ۇيالعان تەك تۇرماستىق»، سويتسەم، اشىنعان قازاق الدىندا جانىم قالاما دەگەن دامە عانا!

8) تۇرسىن جۇرتبايدىڭ وقىرمان سۇراعىنا جاۋابى: «حيۋاعا دەيىنگى اشارشىلىققا ۇشىراعاندارعا 6 ميلليون سوم ءبولدىرىپ، سولتۇستىك وبلىستاردان قاراجات جيىپ، كەرۋەنمەن استىق، كيىم تاسىتقان الاشوردا ۇكىمەتىنەن باسقا ۇكىمەت بار ما ەدى؟».

قانداي التى ميلليون، ول قايدان شىققان قارجى؟ بىردە-ءبىر تاريحشى بىلمەيتىن دەرەكتى ءسىز قايدان تاۋىپ الدىڭىز؟ ناقتى دالەلدەپ بەرىڭىزشى؟ ءبىز سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە بوسقان حالىقتى بىلەمىز، بىراق تاماق ارتقان كەرۋەن تۋرالى ەستىمەپپىز؟ ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەپ بەرىڭىزشى؟ مۇمكىن، ءسىز الاشورداشىلاردىڭ كولچاك پەن اننەنكوۆتىڭ ارميالارىن اسىرايمىز دەپ سارىارقا قازاقتارىنان تارتىپ الىنعان سانسىز مالدى سىبىرگە ايداعان كەرۋەندەرىمەن شاتاستىرىپ وتىرعان شىعارسىز؟

ەكىنشىدەن، دۇنيە ءجۇزىنىڭ مامان تاريحشىلاردىڭ بارلىعى تۇركىستانداعى الاپات اشتىق كەزىندە بەل شەشە كۇرەسىپ، ءبىر جارىم ميلليون مۇسىلماندى اراشالاپ قالعان تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تاريحي ەڭبەگىن بۇلتارتپاس دەرەكتەرمەن دالەلدەپ، ادىلەتتى باعاسىن بەرگەن. ورىس بولشەۆيكتەرىمەن الىسىپ ءجۇرىپ تۇرار رىسقۇلوۆ مەملەكەتتىك قازىنادان 380 ميلليون رۋبل بولدىرتكەنى - تاريحي فاكت، ونى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ال ءسىز الاشورداشىلاردىڭ تۇركىستاندىقتارعا بولدىرگەن «6 ميلليون سومىن» قۇجاتپەن دالەلدەپ بەرىڭىزشى. بوس سويلەۋگە ادەتتەنىپ بارا جاتىرسىز با، قالاي؟

9) تۇرسىن جۇرتبايدىڭ وقىرمان سۇراعىنا جاۋابى: «جايناقوۆ كىم؟ ءومىربايانىن بىلەتىن شىعارسىز».

بىلەمىز. جايناقوۆ - پاتشانىڭ پاراقور ءتىلماشى، دۋلات رۋىنىڭ جانىس تايپاسىنان، 1916 جىلى وبلىستىق سوتتىڭ شەشىمىمەن بوسانىپ شىققان جازىقسىز 150 دۋلات جىگىتتەرىن جالامەن قايتا تۇتقىنداتىپ، سوتتاتقان، ءبىرازىن ءوزى باس بولىپ اتتىرعان. رەۆوليۋتسيادان سوڭ «ۇلتشىل» بولىپ، الاشورداشىل بولىپ ءبىراز ۋاقىت بەلسەنگەن ەدى، اقىرى جان ساۋعالاپ قىتايعا قاشتى. قىزىل چەكيستەر ۇستاپ، باجاسى مارسەكوۆپەن بىرگە تىرىدەي كومىپ تاستاعان دەگەن ءسوز بار، انىعىن ءبىر اللا بىلەدى!

10) تۇرسىن اعا! وكپەلەمەڭىز، ارتىق ءسوز ايتسام كەشىرەرسىز! بىراق ءسىز نەگە اقيقاتتان قاشا بەرەسىز؟ ايتىڭىزشى، «الاش قوزعالىسى» دەيتىن قوزعالىسقا شامامەن قانشا كىسى قاتىستى، اشتىق جىلدارىندا ولاردىڭ قانشاسى اباقتىدا وتىردى؟ قالعانى قايدا تىعىلىپ قالدى، شەتىنەن ساۋاتتى، ەڭ بولماسا حات جازىپ، ماسەلە قويسا بولار ەدى عوي؟ ءسىز دەرەكتەردى بىلمەيسىز، سوندىقتان وراعىتىپ كوپ سويلەيسىز. اشارشىلىققا گولوششەكيننىڭ اينالاسىنداعى بيلىك جاندايشاپتارى، اۋىل بەلسەندىسى، سوسىن مالى تاركىلەنگەن بايلار ارقىلى ساۋاتسىز حالىق ورتاسىندا قاساقانا ۇرەي تاراتىپ، ءبىر قىستا 12 ميلليون مالدى باۋىزداتىپ جىبەرگەن الاشورداشىلار كىنالى!

تۇرسىن اعا! ايتىڭىزشى، وسى سىزدەر، وزدەرىن ەلدەن بولەك «الاششىلمىز»، «ۇلتشىلمىز»، «قازاقتىڭ قايماعىمىز» دەپ جاريالاپ العان بەلسەندىلەر پىكىر-تالاستا نەگە قارعاپ سويلەيسىزدەر؟! باسقا پىكىردەگىلەردى قارعاپ سويلەۋگە سىزدەرگە كىم قۇقىق بەردى؟ الدە جالعىز اقيقات كوزى سىزدەر مە؟ وسى سايتتا ءبىر پاقىر ءوزىڭ «الاش» اۋرۋىمەن اۋىردىم دەپتى. شىنىمەن دە، «الاش» نەمەسە «شالا» دەگەن جاڭا اۋرۋدىڭ ءتۇرى شىققان با؟ سىزدەر «ۇلتشىل»، باسقا پىكىردەگىلەر «ۇلت ساتقىندارى» ما؟

تۇرسىن اعا! وسى ءسىز تاريحقا قالام تارتىپ، كۇلكىلى بولماي-اق قويساڭىز قايتەدى! تاريحتى تۇسىنبەيسىز عوي! ال، قازىرگى زامانداعى ازعىندىق، جەمقور بيلىك، رۋشىلدىقتىڭ ۋلى زاردابى، قازاق ءتىلى مەن رۋحىنا تونگەن قاۋىپ تۋرالى سىزبەن تولىق قوسىلام. وسىلاردى اشىنا ايتىپ جۇرگەنىڭىز ءۇشىن دە مەن ءسىزدى سىيلايمىن جانە قۇرمەتتەيمىن.

سىزگە دەگەن قۇرمەتپەن، تۇركىستاندىق ءبىر ءىنىڭىز!

- ال، «تۇرسىن اعاسىن سىيلاپ وسكەن»، «قازىر دە سالەمى ءتۇزۋ جاس» ءىنىم! مەن دە ءبىر ساعان سۇراق قويايىنشى، سوعان ءوزىڭ جاۋاپ بەرشى. ەگەردە «سىيلاپ وسكەن، سالەمى ءتۇزۋ اعاڭ»:

1. « ءسوزى سىلدىر، نە ادەبيەتشى ەمەس، نە تاريحشى ەمەس، جاۋاپسىزدىقپەن بەت الدى سويلەي بەرەتىن بولسا»; «نە اۋىرعان، نە الجىعان ادامدى ەلەستەتسە»;  «بەتپاقتىعى تاعى بار!» بولسا، «قاتەسىن (قانداي) مويىنداماسا، كەشىرىم (كىمنەن، نە ءۇشىن؟) سۇراماسا، قىسىلۋ دەگەندى ۇمىتسا (نەگە، قاي ايىبى ءۇشىن);

2. «تۇرسىن جۇرتباي - اۋزىنا كەلگەندى ايتاتىن، بىراق ءوز پىكىرىن ءوزى قورعاي المايتىن «شالا عالىم» بولسا»; «باس دەسە، قۇلاق دەسە»;

3. «ءتىلى شىقپاعان بالا سىندى بولسا»، «قاتار ءومىر سۇرگەن ۇكىمەتتەر» تۋرالى تۇسىنىگى جوق  بولسا»;

4. الدە، ايتەۋىر سويلەي بەرەيىن، ءجۇز كىسىنىڭ ءبىرى سەنىپ قالسا دا ولجا دەپ وتىرسا»;

5. «ماسسوندىق پارتيا» دەگەندى تۇسىنبەي، ونىڭ  «ماسسون» ەمەس (قاتە كەتسە دە) «ماسون»!؟ ەكەنىن بىلمەيتىن، «ساۋات اشىلماعان» بولسا،

6. «قيىن تاريحي قۇجاتتاردى وقۋعا ءبىلىمىمىز جەتپەيتىن» بولسا، بىراق، «سول «بوكەيحانوۆتىڭ كادەتتەردىڭ قاتارىنان نە ءۇشىن شىعاتىنى تۋرالى جازعان ماقالاسىن وقۋعا بولاتىنىن» (جۇرتبايدىڭ ءوزى مىسالعا كەلتىرىپ وتىرىپ) بىلمەسە;

7. الاشورداشىلاردىڭ 1916 جىلعى قازاقتىڭ قولىنا قارۋ بەرۋ تۋرالى  «تالابىن - قۇلدىڭ قوجاسىنا بارىپ قۇيرىعىن بۇلعانداتۋى» دەپ ەسەپتەمەيتىن; «قازاقتى يت قۇرلى كورمەگەن پاتشاعا بارىپ، «ماعان قارۋ بەر، مەن سەن ءۇشىن ولۋگە دايارمىن» دەگەنىن ەرلىككە ساناعان;

8. «قارا جۇمىسشىلارعا كومەكتەسپەكشى بولعاندارى - «ۇيالعان تەك تۇرماستىق» دەپ ەسەپتەگەن،

9.جوعارىدا كەلتىرىلگەنىندەي قازاقتى جۇزدەپ، مىڭداپ، فون بەرگ پەن ۆولكوۆتىڭ قىلىشىنىڭ استىنان وتكىزۋگە جول بەرمەۋگە ۇمتىلىپ، الدىن الا حالىقتى ساقتاندىرعان  الاشورداشىلاردى جاقتاعان;

10.Cولاردى امان ساقتاپ قالۋعا ۇمتىلعانى ءۇشىن «اشىنعان قازاق الدىندا جانىم قالاما دەپ دامەلەنگەن» (نەدەن دامە ەتەدى - ت.ج.) الاش كوسەمدەرىن قورعاعان;

11.تۇرمەدە جاتىپ: «اشارشىلىققا گولوششەكيننىڭ اينالاسىنداعى بيلىك جاندايشاپتارىن (ولار كىمدەر - ت.ج.), اۋىل بەلسەندىسىن، سوسىن مالى تاركىلەنگەن بايلار ارقىلى ساۋاتسىز حالىقتىڭ ورتاسىندا قاساقانا ۇرەي تاراتىپ، ءبىر قىستا 12 ميلليون مالدى باۋىزداتىپ جىبەرگەن الاشورداشىلاردىڭ كىناسىن» اقتاعان -

مەنى، ياعني، تۇرسىن جۇرتبايدى، قايتىپ «سىيلاپ»، «قالاي ءتۇزۋ سالەم بەرىپ ءجۇرسىڭ»؟

12. «تۇرسىن اعا! وسى ءسىز تاريحقا قالام تارتىپ، كۇلكىلى بولماي-اق قويساڭىز قايتەدى! تاريحتى تۇسىنبەيسىز عوي!» - دەپ اقىل ايتقان «تۇركىستاندىق ءىنىم»، سەنىڭ تاريحتى تۇسىنگەنىڭ وسى ما؟ الدە، كوڭىلسىز اڭگىمەنى كۇلكىگە اينالدىرعىڭ كەلدى مە؟

وسى سۇراقتار ارقىلى قايسىمىز «كۇلكىگە» اينالىپ وتىرمىز.

13.ءسىزدى «قايتپاس قايسار، دوكتوردان دا مىقتى كانديدات» دەپ باعالاپ وتىرعان وسى سايتتاعى پىكىر قوسقان ادامنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنىپ، ءدال وسى ساۋالدارىڭىزدىڭ قايسىسى عىلىمي تالاپ پەن ادەپكە ساي كەلەتىنىن  سىزدەن سۇراعىم كەلەدى.

14.ءسىزدىڭ ءوزىڭىز «ايتىڭىزشى»، عىلىم كانديداتى ەكەنسىز، الاش «قوزعالىسىنا شامامەن قانشا كىسى قاتىستى، اشتىق جىلدارىندا ولاردىڭ قانشاسى اباقتىدا وتىردى؟ قالعانى قايدا تىعىلىپ قالعان، شەتىنەن ساۋاتتى، ەڭ بولماسا حات جازىپ، ماسەلە نەگە قويماعان»؟;

15. «ءبىز ولاردىڭ تۇرمەدەگى تەرگەۋلەرىنىڭ نەگىزىندە ءۇش تومدىق «ۇرانىم - الاش!» اتتى ەڭبەك جازساق تا، تىزىمدەرىن كورسەتسەك تە، سول «دەرەكتەردى بىلمەيدى ەكەنبىز»، سوندىقتان ونى كىتاپ ەتىپ شىعارىپ، وسى سايتتا جاريالاۋعا رۇقسات بەرىپ، «وراعىتىپ كوپ سويلەگەن ەكەنبىز»، ەندى ءسىز ايتىڭىزشى. ول ءۇشىن وسى سايتتاعى «ۇرانىم - الاشتى» وقىپ الساڭىز، پايداسى ءتيۋى مۇمكىن.

16. ال «ايقىنداعى» دەرەكتەر قولدا بار، ونىمەن تىكەلەي تاقىرىپ رەتىندە زەرتتەگەن ءۇش عالىمنىڭ بىرەۋىمەن جانە رەسەيدەگى ارحيۆ مامانىمەن سويلەستىم، ءبارى دە ورىنىندا تۇر ەكەن. ايتپەسە، وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن سول ءارحيۆتى ىزدەپ تاۋىپ، جويىپ جىبەرۋگە، نە «ماڭگىلىك قۇپيا» ساقتاۋعا ۇمتىلعان ءبىر باستاماشى توپ قۇرىلدى دەپ ەستىپ ەم. ءپۋتيننىڭ  2001 جىلدان بەرى ارحيۆكە «قۇلىپ» سالعانىنىڭ ءبىر سەپتىگى وسى بولىپتى. ارينە، ءارحيۆتىڭ اشىق بولعانىنا نە جەتسىن. ءسىزدىڭ الىپ وقىعانىڭىز قانداي جاقسى بولار ەدى، باۋىرىم. تانىسقىڭىز كەلە مە؟ وندا الدىڭعى جاۋاپتا كورسەتىلگەن ادەبيەتتەردى وقىڭىز.

وسى سۇراقتاردان باسقا، سىزگە جالعىز-اق جاۋابىم بار: قالامىما جارماسا كورمەڭىز. مەنىڭ سىزدەن باسقا تاعى ءبىر جاناشىر ءىنىم بار ەكەن. سوعان كەزەك بەرەيىن.

- تۇرسەكە، قازاعىم «تەگىن جاسىرعان تەكسىز» دەيدى. ءبىز ارعى اتالارىمىزدى رۋعا ءبولىنۋ ءۇشىن ەمەس، تاريح ءۇشىن بىلەمىز. مۇنىمەن ماقتانۋعا دا بولادى. بىراق ءسىز نەگە بىردە «توبىقتى»، بىردە «نايمانسىز»؟ تەگىڭىزدى نەگە جاسىراسىز؟ سونداي-اق قىتايدا تۋساڭىز دا، قۇجاتىڭىزعا سەمەيدە تۋعانمىن دەپ كورسەتەسىز. سوندا كىمنەن قورقاسىز؟ تەگىڭىزدەن بە، جوق «قىتايدا تۋعان» دەپ شەتتەتكەن سوۆەت وكىمەتىنەن بە؟ اباق.

- قادىرلى وقىرمان! تومەندەگى جاۋاپتى استارلى قالجىڭنىڭ  قاتارىندا تۇسىنىڭىزدەر. ايتپەسە، مۇندا تۇرعان تۇك تە قۇپيا جوق. تەك «تەكسىز» دەگەنگە جاۋاپ بەرمەگەنىم ءۇشىن اكەمنىڭ ارۋاعى نازالانباسىن دەپ «جيەنسىماقتىعىمدى» پايدالانىپ (ەگەر «اباق» ەكەنى راس بولسا) «سىلكىنىپ الىپ» وتىرعانىم عوي.

1. «اباعىم-وۋ!» ساعان:

«كەڭەستىڭ كەلمەسكە كەتكەنىنە دە شيرەك عاسىر وتكەنىن، سول كەڭەستىڭ تۇبىنە جەتۋىنە دەم قوسقان ادامعا (ونى وسى سايتتاعى «ۇرانىم-الاشتىڭ...» العىسوزىنەن بىلەرسىز) بۇل ءسوزدى، بىلسەڭ دە، بىلمەگەنسىپ، مىسىقتابانداپ قالاي سۇراپ وتىرسىڭ؟ سونشاما وڭەشىڭدى سوزىپ، كەڭىردەكتەگەندە، ماعان كەتكەن قانداي كەگىڭ بار ەدى؟ مەنىڭ قاي بالدىزىم، قاي جيەنىمسىڭ ءوزىڭ؟

ال مەنىڭ اكەمنىڭ تاعدىرى جوعارىداعى كىتاپتىڭ ىشىندە ايتىلادى. تۋرا وسى ماسەلەنى كەڭەستىڭ كگب-ءسى دە ون جىل قۋدالاپ، تۇبىنە جەتە الماعان. قىتايدىڭ قاۋىپسىزدىك مەكەمەسى دە ءبىراز اينالدىرسا كەرەك (مەن بارعان كەزدە). سولاردىڭ بارلىعى سوڭىنان ءۇنسىز قالعان. سولارعا «جۇمىس تاۋىپ بەرىپ جۇرگەن» وسى سەن سياقتى «تەكتىلەر» ەمەس پە ەكەن؟

2.مەن كىممەن نەمەسە كىمگە: توبىقتىمىن، نايمانمىن دەپ تانىسۋعا ءتيىسپىن، اتى-ءجونىمدى، قازاق ەكنىمدى ايتسام جەتپەي مە، نەمەسە تەگىمدى كىمنەن جاسىرىپپىن؟ مەنىڭ اكەم مەن شەشەمنىڭ تاعدىرىنا كىرىسۋىڭ ارقىلى مەنىڭ نامىسىما ءتيىپ تۇرمىن-اۋ دەپ ويلامايسىڭ با؟ وسى سەنىڭ ءىشىڭدى تىرناپ بارا جاتقان قانداي مىسىق تىلەۋ؟ ساعان مەنىڭ رۋىم كەرەك پە، الدە رۋحىم كەرەك پە؟ ءوستىپ ءوزىڭدى ءوزىڭ سۇيكىمسىز عىپ كورسەتۋدەن ساعان نە پايدا؟ ادامداردىڭ اراسىنا شي جۇگىرتىپ جۇرگەن سىعىرايكوزدىڭ بىرەۋىمىسىڭ، الدە؟»، - دەپ قازبالاي بەرۋگە بولار ەدى.

بىراق، وسى سەنىڭ ەر مىنەزدى اباققا ءتان ەمەس مىنا مىنەزىڭە مەنىڭ دە كادىگىم بار. سەنىڭ ءوزىڭ كىمسىڭ؟ تاسادا تۇرىپ تاس اتقانشا، بەتپە بەت كەلسەڭ، «بار بۇلبۇلدى سايراتىپ، گۇل بىتكەندى اشىپ»، قۇمىعىڭدى باسىپ بەرەر ەم.

بىراق، سۇراق قويىلعان ەكەن، قالىڭ ەلدىڭ نازارىن اۋدارعان ساۋالدى قالىس قالدىرمايىن. ونىڭ ۇستىنە، سوناۋ ماڭعىستاۋدىڭ تۇششىقۇدىعىنان اڭشىباي (جاڭىلماسام، ويتكەنى «جوڭعارىن» ءوشىرىپ الدىم) باۋىرىمىز دا ەمەۋىرىن تانىتىپتى. سىيلاعاننان جاۋاپ بەرەيىن.

مەنىڭ ويىمشا، تەكسىز قازاق جوق. ويتكەنى قازاق قۇل ۇستاماعان. مەن دە: «الا بالتا سۋىرىسىپ... تەبىنىسىپ كەلگەندە، تەڭ اتانىڭ ۇلىلىمىن!» (قازتۋعان). اتا-بابام قازاق تاعدىرىنا قاتىستى بارلىق جانكەشتى سوعىستارعا قاتىسىپ، بىردە اسىڭقى، بىردە باسىڭقى، ەل قاتارلى ەڭبەك ەتكەن. داتحالىقتان باستاپ - اۋىلنايلىققا، سەناتتىڭ توراعاسىنا دەيىنگى ەل ىسىنە ارالاسقان، باس باتىرلىقتان  - قورعانىس ءمينيسترى، قورعانىس ءمنيسترىنىڭ ورىنباسىنا دەيىنگى ارالىقتا وتان قورعاۋ مىندەتىن وتكەرگەن اتالاستارىم بار.  تۇپكى اتا تاڭبام - ەلتەرىس قۇتلىع قاعان قاشاتىپ جازدىرعان ەكىنشى تۇركى قاعاناتىن قۇرعان ۇلىستاردىڭ 56 تاڭباسىنىڭ باسىندا  تۇر. ءوزىم بىلەتىن ەڭ ۇلكەن بابامنىڭ سۇيەگى - سامارقاندتا، ودان كەيىنگىسىنىڭ سۇيەگى سىر بويىندا - وزگەنتتە، كوشىم حاننىڭ سوڭىنا ەرگەندەرىنىڭ زيراتى - كولدەنەڭ ەسىلدىڭ بويىندا، «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» تۇسىنداعىلارىنىڭ زيراتى - ەسىل مەن نۇرانىڭ اراسىندا، كەيىنگىلەرىنىڭ ءبارى  سەمەيدەگى «قوڭىراۋليە» مەن «قارابۇتاداعى» اتا قورىمدا، اكەم قۇداكەلدىنىڭ باسى - شىڭعىستاۋدىڭ ماشان تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى اينابۇلاقتا جاتىر. ال ءوز باسىمنىڭ قايدا قالارىن ءبىر اللا بىلەدى.

تۇپكى جەتپىس جەتى اتام تۋرالى «دۋلىعادا» جازعانمىن. ال بەرگىسىن «وزىمنەن ءتۇپ تۇقيانعا دەيىن» اتتى مۇمكىن ون بەس جىلدان كەيىن، مۇمكىن كوز جۇمعاننان كەيىن جاريالانۋعا اماناتتالعان قولجازبادان، نە ون جىلدىڭ ىشىندە باسپاعا ۇسىنىلۋى مۇمكىن «ولگەندەرمەن ءومىر سۇرەم» اتتى ءافسانادان  وقىرسىزدار. ءومىرىمىز جەتسە، سوندا وقىرماندار كونفەرەنتسياسىنا شاقىرساڭىزدار، بارامىن.

وسى ءبىر سوزدەردى جازىپ وتىرىپ، وزىمنەن ءوزىم سەسكەنگەن جايىم بار. مۇمكىن جاۋاپ بەرمەۋ كەرەك پە ەدى. وندا تاعى دا پالەگە قالمايمىن با؟..

ويلى وقىرمان كەشىرىم ەتىڭىزدەر. بار قازاق - ءبىر قازاق! ول اللاعا دا ايان!..

-باقتىباي اينابەكتىڭ ماقالاسىن وقىدىڭىز با؟ وقىماساڭىز - ول ابساتترعا ارناپ جازعان ماقالاسى، ياكي ونىڭ 1989 جىلارداعى كىتابى تۋرالى. باس ءمۇفتيدى اناۋ دەپ، مىنۋ دەپ ايىپتاعان ەكەن. ەندى باقتىبايدى سوتقا بەردى. 50 ميلليون تەڭگەگە تالاپ ەتىپ وتىر. «قازاقستان» جانە «جۇماداعى جۇزدەسۋ» دەگەن گازەتتەردى سوتقا بەردى. سوندا دەيمىن، گازەتتىڭ جازىعى قانشا؟ گازەت وقيتىن بولساڭىز ارتىندا گاح\زەت ماقالا اۆتورىنىڭ كوزقاراسىنا جاۋاپ بەرمەيدى دەلىنگەن ەمەس پە؟ الدە باق تۋرالى بۇل زاڭعا ەشكىمنىڭ پىسقىرماعانى ما؟ ماقالا اۆتورىن ايىپتاپ وتىرىپ گازەتتى سوتقا بەرۋ دۇرىس پا؟

- ب.اينابكەوۆتى دە، ءمۇفتيدى دە تانيمىن. الايدا اراسىنداعى داۋدى بىلمەيدى ەكەنمىن. سوندىقتان دا قالىسپىن.

-«اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس، راس ءسوز ەشقاشاندا جالعان بولماس!» (اباي).

«اللا ايتقىزباي ءىشىڭدى بىلەدى، ويلا!» (اباي).

«اللا!» دەگەن ءسوز جەڭىل...» (اباي).

وسىدان ارتىق قانداي تۋرا ءسوز كەرەك.
***
قاسارىسپاي اللاھ دەپ ايتپاي، اللا دەسەڭدەرشى!

- «اللا ءىشىڭدى ايتقىزباي بىلەدى، ويلا!». ابايدىڭ ولەڭدىك ىرعاعى وسىلاي بولسا كەرەك. ەندى وسىنى: «اللاھ ءىشىڭدى ايتقىزباي بىلەدى، ويلا!» - دەگەندە ىرعاق پەن دىبىس ۇندەستىگى بۇزىلادى. بۇل قادىمي تالاپ بولسا كەرەك.

-"قاندى كەزەڭ" قۇرمانبەك با­­­كيەۆ قىرعىزستاندى بەس جىل باسقاردى (2005-10 جىلدار). وسى جىل­­داردى مەم­لەكەتتiك كوميسسيا (2010 جىلعى ساۋiردەگi وقيعانى ارنايى تەكسەرگەن مەملە­كەتتiك كوميسسيا) "قاندى كەزەڭ" دەپ اتادى. نەگە؟ وسى بەس جىلدا قىرعىزدىڭ ايتۋلى تۇلعالارى، ۇلتجاندى پاتريوتتارى، اتاپ ايتقاندا، رۋسلان شابوتاەۆ، تىنىش احماتباەۆ، جىرعالبەك سۇرابالديەۆ، سانجار قىدىراليەۆ، بايامان ەركينباەۆ جانە بۇدان باسقا دا ازاماتتار تاپسىرىس بەرۋشiلەردiڭ قولىنان قازا تاۋىپتى جانە بۇلاردى ولتiرگەندەردiڭ بiردە-بiرi ۇستالماعان.

- قىرعىزداردىڭ «قاندى كەزەڭىن» قازاقتىڭ باسىنا بەرمەسىن. قۇرباندىق جاعىنان ءبىز دە قالىسا قويماعان سياقتىمىز. ءبىزدىڭ دە قاراقشىلار ۇستالمادى. بانكيرلەر قايدا كەتتى؟

-مەنىڭ اتىمدى نەگە پايدالانا بەرەدى وسى؟ مەن مىرازاتايعا جاقتاسسام جەرلەسىمىن. ال نەسىپبەكتە شارۋام جوق.

اساۋ تارتپاڭ

- مىرزاكەڭ دە، نەسىپبەك تە سەنىڭ قورعاۋىڭا ءزارۋ ەمەس. ءوز ءسوزىن ءوزى قورعايتىنداي مۇمكىندىكتەرى بار. سوندىقتان، اساۋ تارپاڭىم،  بوسقا قىزىلماي بولماي، ساباڭا ءتۇس. تارپاڭداپ ءجۇرىپ تايىپ كەتۋ دە قيىن ەمەس. بايقاشى باۋىرىم.

-سەن جارناما جاساپ ءجۇرسىڭ

قىرتتى مىلجىڭ جەڭەدى دەگەن وسى ەكەن -اۋ، ءا.

- مۇسىلماندار بەتپاق بولا ما؟

- مۇسىلماندار بەتپاق بولمايدى، بىراق بەتپاق مۇسىلماندار بولادى. مىسالى...

-ءدال قازىرگى كەزدە قحر نان قازاق ەلىنە جەتۋ ءۇشىن ۇرىمشىدەگى قازاق ۆيزالىق قىزمەتى ءۇيىنىڭ الدىندا ايلاپ وشىرەتتە تۇرىپ ۆيزا الا الماي قينالىپ جاتقان نەشە مىڭداعان باۋىرلاردىڭ حال-جاعدايىنان حابارىڭىز بارما؟ ال قىتايلار بولسا قىزمەتتىك فاكسپەن وشىرەتسىز ۆيزا الىپ قاپتاپ كەلىپ جاتىر.... ويتكەنى ءار جولى استاناعا كەلىپ كەتەتىن قىتاي باسشىلارى "مۇنايىڭدى اشىپ، اقشاڭدى بەرىپ،وركەندەۋلەرىڭ ءۇشىن كومەك جاساپ جاتىرمىز،وسىلار ءۇشىن كەلىپ كەتەتىن ادامدارىمىزعا ۆيزا جانە باسقادا ءجۇرىپ تۇرۋ جاقتارىنان شەكتەۋ بولماسىن" دەپ ءبىزدىڭ باسشىلارعا وكپەسىن قارا قازانداي قىلىپ ايتىپ، ەستەرىنە سالىپ، شەگەلەپ كەتىپ تۇراتىن بولدى...ال ولار ونداعى قازاقتاردىڭ مۇددەسى تۋرالى ەشتەڭە ايتپايدى دا....ويتكەنى قىتايلار «بۇل توپاس قازاقتاردىڭ ءوز ىستەرى» دەپ ىشتەرىنەن زىميان كۇلىپ بارلىعىن ءبىلىپ وتىر.... «بۇلارمەن ءوز قازاقتانىنىڭ جۇمىسى بولماسا، وزدەرى وسىلاي ىستەپ وتىرعان سوڭ ءبىزدىڭ نە شاتاعىمىز بار» دەپ بۇل جاعدايلار تۋرالى ءتىس جارمايدى دا تەك قىتايلاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن عانا سويلەسەدى. ەكى ەلدىڭدە سىرتقى ىستەر جاعىنان ونداعى قازاقتار تۋرالى انىق سويلەسۋ بولماعان سوڭ ول جاقتاعى باۋىرلار بەينە ءبىر وتانى جوق! سۇراۋشىسى جوق! ىزدەۋشىسى جوق! تسىعان، كۇردتەرگە ۇقساپ قالدىعوي.... وسى جۇمىستاردى ەكىنشى قايتالانبايتىنداي ەتىپ دۇرىستايىقشى دەيتىن ءبىر الاشتىڭ ازاماتى تابىلاما؟ جاتىپ الىپ الاش رۋحى...الاش رۋحى دەپ ايقايلاي بەرمەي، ءار ازامات كىشكەنە بولسا دا قيمىلداپ ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىنا پايداسى بولار جۇمىستاردى قوسا ىستەي وتىرىپ ايقايلاۋعا مۇلدە بولماي ما؟ اقيقات حابار جازاتىن ءبىر-ەكى ءتىلشىنى جىبەرىپ بولسا دا ونداعى بولىپ جاتقان ناقتىلى جاعدايلاردى، سونداي-اق ونداعى باۋىرلاردىڭ بۇگىنگى كۇنگى تىنىس-تىرشىلىكتەرىن، ارمان-تىلەكتەرىن، جاڭالىقتارىن ەلگە حابارلاپ تۇرۋعا بولماي ما؟ وندا ءالى دە ەكى ميلليون قانداسىمىز جاتىر عوي، ولار بىزگە ەندى كەرەك ەمەس پە؟ قازاقستانداعى قازاقتار كوبەيىپ كەتىپ مىنا جەرگە سيماي بارا ما الدە؟! وسى تۋرالى ناقتىلى كوزقاراسىڭىز قالاي ءارى قانداي ىستەردى ىستەمەك جوسپارىڭىز بار؟

-  قازاقستانعا - قازاق پەن جەر ەشقاشاندا كوپتىك ەتپەيدى. ۇسىنىسىڭىز دۇرىس.

-زەرتتەۋشiلەر مەن ساراپشىلار عاسىردىڭ اياعىندا الەم بويىنشا قولدانىستا 2-اق تiل - اعىلشىن مەن قىتاي تiلi قالادى دەگەن بولجام ايتىپ ءجۇر. الەم حالىقتارى وسى 2 تiلدە عانا سويلەسەتiن كورiنەدi.

وندا نەسiنە قازاق تiلi ءۇشiن كۇرەسەمiز. باياۋ ءولiپ كەلە جاتقان تiلiمiزدi جۇلمالاماي تابيعي اجال قۇشۋىنا مۇمكiندiك بەرمەيمiز بە؟

پرەزيدەنتتiن 3 تiل دەپ زار قاقساۋى دا كورەگەندiك شىعار بالكiم؟

سەن بۇعان نە ايتاسىڭ؟

-جاھاندانۋ داۋىرىندە 4 ءتىل مەن يمپەرياي ۇستەمدىك قۇرادى دەپ كۇتىلىپ وتىر. اعىلشىن، قىتاي، ورىس جانە ءۇندى ءتىلى. سولاردىڭ قاتارىندا يسپان، فرانتسۋز، نەمىس، ارابتار جوق. ءبىز سول كوشتەمىز. ءۇش ءتىل سول قۇرباندىقتىڭ جەڭىل جاسالۋىنا نەگىز قالايدى.

-تاريح عىلىمىنا قىزىعىپ، ءسىزدىڭ ەڭبەكتەرىڭىزدى وقىپ وسكەن ارقاداعى ءبىر قازاقتىڭ بالاسى ەدىك. الاشتىڭ جوعىن جوقتاپ، بارىن تۇگەندەپ جۇرگەنىڭىز ءۇشىن سىزگە مىڭدا ءبىر العىسىمىزدى بىلدىرگىمىز كەلەدى. ال ەندى سىزگە قويار سۇراعىم مىناۋ: وسى شىڭعىس حان، قايىر حان، وتىراردىڭ كۇيرەۋى جايىندا قوس مۇحاڭنىڭ اراسىنداعى بولعان داۋعا قاتىستى نە ايتا الاسىز؟ ءبىزدى بۇل جەردە ەكى الىپتىڭ جەكە باسىنا قاتىستى جەكە ماسەلە ەمەس، تاريحي شىندىق قانا قىزىقتىرادى دەپ ءبىلىڭىز. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز ءبىز ءۇشىن وتە قىمبات.

- ەگەردە ءبىز شىڭعىس حاننان باس تارتساق، وندا تۇركىلىك تەگىمىزدەن، التىن وردادان، قازاق حاندىعىنان، قازاق جەرىنەن باس تارتۋىمىز كەرەك. ال قايىر حاننان باس تارتساق، قاعاناتتىڭ ەڭ ۇلكەن تاريحي بەتتەرىن جوعالتامىز. بۇل داۋدىڭ ماسەلەسى ەمەس، ۇلت تاعدىرى. سوندىقتان دا ەكەۋىن دە جۇرەككە سىڭىرەتىن سانا بارىمىزگە كەرەك. بۇل، سايىپ كەلگەندە، ءبىر ماسەلە.

- شىڭعىسحان بابامىز تۋرالى جانە شىڭعىستاۋ اتى تۋرالى وسى كيەلى توپراق جونىندە بىلگىم كەلەدى؟

- و! بۇل تاۋسىلىپ بىتپەيتىن اڭگىمە. ەڭ جاقسىسى «اباي جولىن» وقىپ شىعۋ. ودان ارتىق ەشكىمدە اڭگىمەلەپ بەرە المايدى. ال شىڭعىس حان تۋرالى ماعاۋيننىڭ جاڭا رومانىن كۇتەيىك. قاپى قالدىرماس دەپ ويلايمىن.

- الاش ازاماتتارىنىڭ رۋحاني ۇرپاعى رەتىندە ءسىزدى باعالايمىز. تاياۋدا «الاش قوزعالىسى»اتتى كىتاپتى كورىپ ريزا بولدىم. تيراجى تىم از ەكەن. ءار قازاقتىڭ وتباسىندا «قۇران كارىممدەي» قاستەرمەن تۇراتىن كىتاپ قوي. ايتايىن دەگەنىم: تارباعاتايدىڭ كۇنگەي بەتىندەگى ءدوربىلجىن اۋدانىندا 30 جىلدارى «قازاق قىرعىز ۇيىشماسىن» قۇرىپ، العاشقى قازاق مەكتەبىن اشقان مىرزاسادىق قۇرمانعاجىۇلى تۋرالى ەدى. ول كىسىنىڭ ۋفادا ماعجاندارمەن بىرگە بولعانى جايلى، الاش قوزعالىسىڭ العاشقى بەلسەندىلەردىڭ ءبىرى بولعان جايلى اۋىزشا دەرەكتەر بار. 30 جىلدارى زايسانداعى قىزمەتىن تاستاپ تۋىس-تۋعانىن الىپ، ارعىبەت اسقانى انىق. قاجىقۇمار شابدانۇلىنىڭ «قىلمىس» رومانىنىڭ 1- 2- كىتىپتارىندا باس كەيىپكەر - بيعابىلدىڭ ۇزتاز رەتىندە ەلسادىق قۇرمانعاجى دەگەن اتپەن ايرىقشا دارىپتەلەدى. ەل سادىقتىڭ 39 - جىلى شينسايدىڭ جانە كەڭەس وداعى 8 - ارمياسىنىڭ قۇرعىنىنا ىلىنگەنى بەلگىلى.تاعى ءبىر دەرەكتە شاۋەن ءماسالىمۇلىنىڭ «ءتاڭىر قۇتىن ىزدەدىم» اتتى كىتابىندا 37-ءنشى جىلى الاش قايراتكەرلەرىن چيكستەر كەڭەس وداعىنا الىپ كەتكەن دەپ جازادى. ءسىز نە ايتار ەدىڭىز.

- شىندىعىن ايتايىن، بۇل مەن كۇتپەگەن جانە ماعلۇماتىم ازداۋ ماسەلە ەكەن. مىرزاسادىقتىڭ، رايىمجان مارسەكوۆتىڭ، زيات شاكارىمۇلىنىڭ تاعدىرىنان ماعلۇماتىم بار. «شىعىس تۇركىستان قوزعالىسى - قازاق ۇلت -ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ءبىر بولىگى» اتتى ءۇش تومدىق قۇراستىرىلىپ، باسپادان شىقتى. الايدا وندا بۇل ماسەلە قامتىلعان جوق. ماتقاپى تاقىرىپ.

- قازاق قارۋ الىپ، ورىس مۇددەسى ءۇشىن عانا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن مىنا بيلىكتى قاندى سوعىسپەن ەلدەن قۋىپ شىقپاي انا ءتىلىمىز ءوز تۇعىرىنا قونبايدى دەگەن ويعا قالاي قارايسىز؟ الدە بيلىكتىڭ ەكىجۇزدى وتىرىگىنە يلانىپ تاعى 100 جىل جۇرە بەرگەن ءجون بە؟ ويتكەنى ورىس ءتىلدى بيلىك، ەرتەڭ ورىس ءتىلدى بالالارى دا قازاققا بيلىك جۇرگىزۋىن قالايدى عوي! ۇستانىمىڭىزدى اشىق بىلدىرگەنىڭىزدى قالايمىن.

- امانكەلدى! مەنىڭ دە قاۋپىم سول. ءبىر ۇرپاقتىڭ كولەمىندە بۇل ماسەلە ءۇزىلدى، كەسىلدى شەشىلۋى ءتيىس. ايتپەسە، قازاق ءتىلىنسىز قازاق مەملەكەتى ءومىر ءسۇرۋ قاۋپىنىڭ ءتونىپ تۇرعانى انىق.

- سامايا پرەكراسنايا تەوريا وستانەتسيا سوۆەرشەننو بەستسەلنوي ي نە بۋدەت يمەت نيكاكوگو زناچەنيا، ەسلي نە نايدەتسيا ۆوجد، كوتورىي سۋمەەت پونەستي ەتي يدەي ۆ ماسسى. ي ناوبوروت. پۋست پراكتيچەسكي رۋكوۆوديتەل وبنارۋجيت داجە سامىي بولشوي رازماح ي سۆويستۆا گەنيالنوگو ۆوجديا، چتو پولزى، ەسلي نە ناشلوس دوستاتوچنو گلۋبوكوگو تەورەتيكا، كوتورىي سۋمەل بى نادلەجاششيم وبرازوم سفورمۋليروۆات سامي تسەلي بوربى. سوچەتانيە كاچەستۆ تەورەتيكا، ورگانيزاتورا ي ۆوجديا ۆ ودنوم ي توم جە ليتسە ەست ساموە رەدكوە يز توگو، چتو مى ۆسترەچاەم نا زەملە. سوچەتانيە ۆسەح ەتيح ترەح كاچەستۆ ۆ ودنوم ليتسە ي داەت ۆەليكوگو چەلوۆەكا.

***

كۇرەستىڭ ماقساتىن ىقشامداپ قانا قۇراستىرىراتىن تەرەڭ تەورەتيك قايدا؟ ىقشام عانا يدەيا قۇراستىرىپ بەرە الاتىن جان بار ما؟ بىزدە ۇلى ادام بار ما؟

ناعاشىباي ەسمىرزاەۆ

- شەشەن دە، كوسەم دە كەرەك. تەك قايدان تابامىز. ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدەن.

- تۇرسىن اعا، مىرازتاي اتامىزدى تۋعان جەرىنە جۇمىس ىستەۋگە جىبەرسەك قالاي بولادى؟ بالكىم، ول كىسىنى وسىنداعى استاناداعى جاعىمپازدار كورىنىس العان ءجايتتاردىڭ اۆتورى بولۋىنا ماجبۇرلەمەگەن بولار ما ەدى؟ قالاي ويلايسىز؟

- قاي ىسكە بولسىن، قايدا جۇرسە وندا ءجۇرسىن، ويلاعان ءىسىن مىرزەكەڭ جۇزەگە اسىرماي تىنبايدى جانە قامشى دا سالدىرمايدى. وسى مىرزەكەڭە نەگە شۇقشيا بەردىڭدەر؟ ادامعا ادەيى ارانداتىپ وتىرعانداي ىڭعايسىز سەزىلەدى ەكەن.

- تۇرسىن اعا، «اباي» سايتىنىڭ جەرشىلدىككە بولىنەتىنىن بايقادىڭىز با؟ مىسالى شۇكەەۆتەرى، قالمىرزاەۆتاردى اۋدان اقپارات جاساپ الىپ، جاماندايدى كەلىپ. ونىسى وتىرىك ەكەنىن وزدەرى دە بىلەدى. بىراق بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ مۇددەسى تۇرعان سياقتى بۇل جەردە. وسىلار تۋرالى ءار ءتۇرلى وسەكتەردى قاۋزاي بەرىڭدەر دەگەن. وسىعان توقتاۋ سالار كۇش بار ما؟ سەبەبى ءبىز سونداي اقپاراتتاردى وقىپ وتىرىپ ءوزىمىز دە جەرگە، رۋعا قالاي ءبولىنىپ قىرىلىسقانىمدى سەزبەي دە قالامىز. وسى سايتتى وقىپ جۇرگەن بولساڭىز ونى ءوزىڭىز دە بايقار ەدىڭىز. سايت كەرىسىنشە بىركتىرمەي مە؟ اقساقالدىق اقىلىڭىزدى ايتساڭىز. اقساقال دەپ مەن مىراتاي، نەسىپبەكتەردى ەمەس، ءسىزدى تانىر ەدىم.

- ارقار مىرزا! ونداي پيعىلدى مىنا سۇراقتاردىڭ ىشىنەن بايقامادىم. ال شۇكەەۆ پەن قالمىرزاەۆتىڭ اتتارىن ەستىگەنىم بولماسا، كورگەن، پىكىرلەسكەن، قىزمەتتەس بولعان ادامدارىم ەمەس. سول قالمىرزاەۆ قايدا ىستەيتىن ازامات؟ ەندەشە مەن نەگە ولار تۋرالى سىرتتاي تون پىشۋگە ءتيىسپىن؟ مىرزەكەڭ ۇستازىم بولعاندىقتان، قىزمەتتەس بولعاندىقتان پىكىر ءبىلدىرىپ وتىرمىن. ال «سايتىڭا» مەن جاۋاپ بەرمەيمىن. ءتىپتى مەنىڭ دە ماقالالارىم باسىلادى، نەشە ءتۇرلى پىكىر ايتىلادى دەسەدى. ءوز بەتىمشە اشىپ وقي المايتىن بولعاندىقتان،  ولاردان دا بەيحابارمىن. مىنا سۇراقتاردى بالالارىم كومپيۋتەرگە كوشىرىپ بەرگەن سوڭ، جاۋاپ جازىپ وتىرمىن. بىلەتىنىم، وسىنداعى ءبىر جىگىت، شىمكەنتىكى نە قىزىلوردانىكى. ءوزىنىڭ تەگى ادىلەتتى ىزدەۋشىلەردىڭ ساناتىنان بولسا كەرەك. ەندەشە، ادىلەت جەرگە بولىنە مە؟ وندا، ءىستىڭ ناسىرعا شاپقانى. مۇمكىن، سەمەيلىكتەردى (قاجىگەلديندى، ءابدىلديندى، جاقيانوۆتى، زاۋرەشتى، «داتتى»، تاعى كىم بار ەدى؟) اتا-اتا وقتارى تاۋىسىلعان بولار. قاشان دا اققا قۇداي جاق بولسىن دەپ تىلەيمىن.

- بۇگىنگى اقىنداردان اقىن قالدى ما؟

- بۇل اسىلىق بولار. وتە تاماشا اقىندار بار. ءبارىن ورىپ تاستاساڭىز، شىعاتىن كوك قالماي قالادى. ال ول ۇلكەن تراگەديا.

- تۇرسىن اعا، جازۋشىلار وداعى تۋرالى ايتا باستاساق، ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدىڭ اينيتىنى سياقتى ءسىزدىڭ دە جۇرەگىڭىز اينيتىن بولار. قوعامداعى باس اۋرۋعا اينالدى عوي. سوندا دا ايتىپ كورەيىك. كەزىندە اياۋلىلاردىڭ تابانىنىڭ ءىزى، الاقانىنىڭ جىلۋى قالعان مەكەمەنىڭ مۇشەلىگىنەن 2-3 جىل بۇرىن سەمەيدەگى جازۋشى تالعات كەڭەسباەۆ شىعىپ كەتكەن بولاتىن. ول كىسىنىڭ بۇل ارەكەتىن قالاي باعالايسىز؟ جازۋشىلار وداعى جىك-جىك بولىپ ءبولىنىپ، جاڭا زامانعا ساي جۇمىس ىستەپ وتىر ما؟ 700-دەي ادامدى تولتىرىپ قويدى، جاڭا جاس اقىن-جازۋشىلاردى مۇشەلىككە الماسىن دەگەن زاڭ بار ما؟ «قازاق ادەبيەتى» گازەتى باياعى قارقىنىنان، ابىروي-بەدەلىنەن ايىرىلىپ قالدى، كەلىسەسىز بە؟

- بۇل ءوزى: «ايتا، ايتا التايدى، ءانشى اپاي قارتايدى» - دەگەننىڭ كەرى. سول ايتىستىڭ ىشىندە قىرىق جىل ءجۇرىپپىن. كەيدە ساعىنامىن دا. ال مۇشەلىك جاعىنا كەلسەك، ونى «ستراتەگيالىق ءجۇرىس» دەپ باعالاپ ءجۇر عوي.

ال، تالعات مىرزاعا كەلەتىن بولساق، كەزىندە كەپىلدىك بەرگەننىڭ ءبىرى ەدىم. سوندىقتان دا الگى «تەنتەكتىگىن» باسبۇزارلىق دەپ قابىلداپ، ماعان بەرىلگەن بارلىق قۇقىقتى پايدالانىپ، يت كويلەگىن قايتا كيگىزىپ، قايتا شەشكىزگەنىم بار. ەستى ەسەر ەمەس پە. ەڭ باستىسى - وداق شىعارما جازىپ بەرمەيدى. ال تالعاتقا ودان باسقا نە كەرەك ءوزى. داۋدان الىس، دامايدان تىنىش ءجۇرۋى ءۇشىن سول دا جاقسى بولدى. ەندى ەشتەڭە جازا الماسا، نە جازباسا، ءبىرىنشى بولىپ، بارلىق قۇقىعىمدى پايدالانا وتىرىپ، ءوزىم تابالايتىن بولامىن. كەلىنىم مەن بالالارىمدى تارىقتىرماسا بولدى. اۋەلى سونى قاپەرىنە الىپ جۇرگەن تالعاتىڭ جوق. راحمەت-اۋ، ەبىن تاۋىپ ءبىر ۇرسىپ الدىم. سول ءۇشىن دە ساعان راحمەت.

- تۇرسىن، شەرحان مۇرتازانىڭ رومانىندا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ كرەملدەگى ءبىر ماجىلىسكە ءسال كەشىگىپ كەلىپ، پرەزيديۋمعا كوتەرىلە بەرگەنىندە ستالين: «ازيانىڭ شونجارى كەشىكتى»، دەپ ازىلدەگەندە رىسقۇلوۆ: «گرۋزين كنيازى كەشىكپەسە بوپتى دا» دەپتى دەگەنى بار ەكەن. شىمكەنتتە وقىرماندارمەن كەزدەسۋ وتكىزگەن مۇرتازاعا سونداعى اقساقالداردىڭ ءبىرى: «ول ءسوزدى تۇرار رىسقۇلوۆ ەمەس، سماعۇل سادۋاقاسوۆ ايتقان، نەگە بۇرمالادىڭ؟» دەگەندە شەرحان ۇندەمەي قۇتىلعان كورىنەدى. وسى تۋرالى ماعلۇماتىڭىز بار ما؟ بولسا، باتىل ايتىڭىز. ءسىزدىڭ ەستىگەنىڭىز ءسوزسىز، تەك ايتا الساڭىز.

- بۇل ءسوزدىڭ ورىن العانى تاريحي شىندىق. تەك ونى رىسقۇلوۆ تا، سادۋاقاسوۆ تا ەمەس، سۇلتانبەك قوجانوۆ ايتقان. ال كوركەم شىعارماعا ءتان كوركەم شىندىققا ساي، زامانى، رەتى، قيسىنى كەلىپ تۇرعاندىقتان دا، تۇراردىڭ اتىنان پايدالانۋى، ادەبيەت زاڭى بويىنشا، زاڭدى بولىپ ەسەپتەلەدى. ەگەردە، دەرەكتى شىعارما رەتىندە جازىلسا، وندا كەمشىلىك. دەمەك، ءبارى ورىنىندا.

-«ۇلى جۇزدە بيلىك بار،

كىشى جۇزدە بايلىق بار،

ورتا جۇزدە ايلىق بار» - دەپ ايتىپتى ءبىر اعامىز.

1. ءۇش جولدان تۇراتىن وسى شۋماق ءسىزدىڭ نامىسىڭىزدى قايراماي ما؟

2. قازاقتىڭ قاسىرەتى نە دەپ ويلايسىز؟

3. بيلىك پەن بايلىق اۋىلىمەن قۇداندالىعىڭىز بار ما؟

- بۇل ءازىل-قالجىڭى ارالاس، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ داستۇرىندە ايتىلعاندىقتان دا، نامىستاناتىن ەشتەڭە جوق. تۇراقتى، قوماقتى ايلىعىڭنىڭ ءوزى سۋسىمالى بايلىعىڭنان، اۋمالى-توكپەلى بيلىگىڭنەن كورى، سەنىمدى ەمەس پە. ال، استارى ونسىز دا تۇسىنىكتى. جاتتاپ الاتىن ەكەن. بەرىشباەۆ پەن وماشەۆقا ايتىپ، سالىق سالاتىن.

2.كوپ قوي. ەڭ باستىسى جەردىڭ ساتىلىپ كەتكەنى. جەر بولسا، ءتىلدى دە، ءدىلدى دە، ءدىندى دە تۇزەپ الار ەدىك قوي. ءبارى ساتىلىپ كەتىپ، ءبىر كۇنى رەپوتريانت بولىپ وتىرمايىق.

3.قۇدانى مەن تاڭدايتىن جاستان كەتتىم. مەنىڭ ەڭ باي قۇدام - جازۋشى قۇرمانعازى مۇستافين. «كوك اسپان، قارا جەر» دەگەن نەسيەگە شىعارىپ، اقىرى توقتاپ قالعان گازەتتىڭ يەسى. قۇداعيىم شولپاننىڭ «اق بوساعا» اتتى گازەتى بار. جىل اياعىندا نەسيەسىن وتەسە، بار قازاقتىڭ ايەلدەرىنىڭ سۋسىنىن قاندىرسا، ودان اسقان باي قۇداعي بولا ما. ەكىنشى قۇدام اۋىلدا. جۇگەرى ەگەدى. تراكتورى بار. ءوزىمنىڭ ديرەكتور دەگەن اتىم، 62 مىڭ ايلىعىم بار. ايتتى، ايتپادى، «ايلىقتىڭ» يەسىمىز. اللا سونىڭ بەرەكەسىن بەرسىن.

 

ال ەندى اعايىن، ەل، جۇرت! ۇلكەن، كىشى! اششى ايتتىق، تۇششى ايتتىق. ايتەۋىر بىلگەنىمدى ايتعا تىرىستىم. ارتىق سوزگە - كەشۋ، كەم سوزگە - كەڭدىك وتىنەمىن. راسىندا دا الاش قايراتكەرلەرىنە جابىلعان جالا سوزدەردى وقىعاندا جانىمنىڭ كۇيىپ كەتكەن تۇستارى بار ەكەن. وندايعا توزىمسىزدىك جاساعانىم ورىنسىز، الايدا تابيعاتىم سول. ال «تۇركىستاندىق باۋىرىمنىڭ» ويلانعانى ءجون بولار.

ەل - امان، جۇرت - تىنىش، تاۋەلسىزدىك - ماڭگىلىك بولسىن! قالعانى «اقتابان شۇبىرىندىدان قيىن ەمەس»، كوشىمىزدى ءالى-اق تۇزەپ الامىز! ساۋ بولىڭىزدار.

ىلتيپاتپەن - تۇرسىن قۇداكەلدىۇلى جۇرتباي.

17 ءساۋىر، 2011 جىل.

سوڭى

«اباي-اقپارات»