ءسوز باسى

ءسوز باسى

ادام بالاسى دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ جەر ەمىپ، تىرشىلىك ءنارىن الاتىنى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن شىعار. سوندىقتان عوي، «جەر انا» دەپ وعان باس ءيىپ تابىناتىنىمىز. الايدا، جەر ەمۋدىڭ امال-ايلاسى مەن ءادىس-تاسىلدەرى ءار ەلدە سان الۋان تۇرمەن قالىپتاسقان ەكەن. تابيعاتى مەن اۋا- رايى تىرشىلىككە قولايلى وڭىردە قونىس تەپكەن، وندىرىستەرى قارىشتاپ دامىعان ەلدەر ءاۋ باستا-اق جەرمەن تىكەلەي قاتىناسقا كوشىپ، جايقالىپ ءوسىپ، كوزگە كورىنىپ تۇرعانىن عانا ەمەس، قويناۋىنداعى بايلىققا دا قولدارىن مالىپ ۇلگەرۋلەرىنىڭ ارقاسىندا قارىشتاپ دامۋدىڭ شىڭىنا جەتسە كەرەك. ال، كوشپەندىلەر ءبىز جەر استىن ايتپاعاننىڭ وزىندە ونىڭ ۇستىندەگى وسىمدىك، ءشوپ اتاۋلىعا دا ول تۇستا قول ۇشىن تيگىزبەدىك. كوز الدىمىزدا ءمولدىرىپ، ءپىسىپ تۇرعان جەمىس-جيدەكتى ءۇزىپ جەگەنىمىزدى ەسەپكە الماي-اق قويالىقشى. جەردىڭ يگىلىگىن ءبىز نەگىزىنەن مال ارقىلى، ودان شىعاتىن ءونىم ارقىلى عانا كورىپ، ءدامىن تاتتىق. ونىمىزدىڭ ءوزى شىن مانىندە، دەلدال ارقىلى جەتەتىن پايدالى كوەففيتسيەنتى شامالى تاۋار رەتىندە تۇتىنىلدى. بۇۇ-نان ۇسىنىلعان زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىنە كوز سالىپ قاراڭىز، كەشەگى جەر قايىسقان قولىمەن، ات جالىندا قۇيعىتىپ الەمدى جاۋلاعان كوشپەندىلەردىڭ مۇراگەرلەرى بولىپ تابىلاتىن ەلدەردىڭ قايسىسى كوش باستاپ تۇر؟ ەشبىرى دە! اناۋ مونعولياڭ دا، كورشى قىرعىزىڭ دا، مىنا ءوزىمىز دە «دامۋشى» دەپ سىپايى تۇردە اتالاتىن كەدەي ەلدەردىڭ قاتارىندامىز. ال، ءبىز وسى كەشەگى تاريحي ءداۋىردىڭ وزىندە باي بولىپ كوردىك پە؟ وسى ءبىر كەدەيشىلىك دەگەن دۇنيە كوشپەندىلەرمەن تاريحي تاعدىرلاس پالە ەمەس پە ەكەن؟! جالپى، كەدەيشىلىك دەگەنىمىزدىڭ ءوزى نە نارسە؟ وسى ساۋالدارعا شاما-شارقىمىزشا جاۋاپ ىزدەپ كورسەك. بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ ەكونوميكاسى قوعامدىق-الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتى تولىقتاي جەتكىلىكتى قامتاماسىز ەتە الماۋىنىڭ سالدارىنان  تۇرمىستىق ەڭ ماڭىزدى دۇنيەلەردىڭ تاپشىلىققا اينالۋى نەمەسە قول جەتىمدىلىككە ساي كەلمەۋىنەن كەدەيشىلىك تۋاتىن كورىنەدى. كەدەيشىلىك - ءىشىنارا كوپ تۇرگە بولىنبەك. ءتىپتى قالا بەردى، سالىستىرمالى تۇردەگى كەدەيشىلىك دەگەن ۇعىم دا كەزدەسەدى. سوندا كەشەگى ەرجۇرەك كوشپەندىلەردى اينالسوقتاپ كەتپەي جۇرگەن «ماڭگىلىك دوسىمىز» كەدەيشىلىكتىڭ ءتۇپ نەگىزى قايدا جاتىر، وعان كىم كىنالى دەگەن ساۋال وسىندايدا ەرىكسىز تۋادى. كىنا - مال شارۋاشىلىعىنا عانا سۇيەنگەن ءداستۇرلى ەكونوميكادا ما، اۋمالى-توكپەلى اۋا-رايى مەن جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى الماساتىن ولكەمىزدە مە، الدە، كوشپەلى تۇرمىستا ما؟ بالكىم، كوشپەندىلەردىڭ وزگەگە ۇقسامايتىن، وزىندىك ەرەكشەلىگىندە شىعار. تاريحي دامۋدىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرىندە كوشپەندى تايپالار ءوزارا جانە جات جۇرتپەن ۇنەمى قان توگىسىپ، «ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالۋمەن» ەكى مىڭداي جىلدى ارتقا تاستاعان ەكەن. ەكونوميكامىزدىڭ مەشەۋلىگى مەن «دامۋشى» كەدەيلەر قاتارىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الۋىمىزدىڭ تەرەڭ سىرى وسىندا جاتسا كەرەك.

ءداستۇرلى ەكونوميكامىز - دامۋدى تەجەگىش تەتىك

كوشپەندىلەرگە ءتان دىلدىك ەرەكشەلىك ءبىزدىڭ قازاقتا دا بار. ءبىز كيەلى كوك بورىدەن تاراعان كورىنەمىز، تۋراسى «يت-قۇستان». وسى اڭىزعا جانە ءوزىمىز جاتىپ كەلىپ سەنەمىز. ال، وركەنيەتتى جۇرت مۇنىمىزعا ەزۋ تارتادى دا، «سەندەر جازىقسىز جانۋاردى ۇستاپ ەتىن جەيتىن، سىپىرىپ العان تەرىسىن جامىلىپ قىستان شىعاتىن، ءتول تاريحىن دا ءجوندى بىلمەيتىن جابايى كوشپەندىلەردىڭ ۇرپاعىسىڭدار» دەگەندى بىلش ەتكىزىپ بەتىمىزگە ايتپاسا دا ادەمىلەپ تۇرىپ جەتكىزەدى. ونى باتىس ەلدەرىندە نەمەسە اقش-تا بولعان، ونداعى زيالى قاۋىممەن ۇزاق اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان كەز-كەلگەن ازامات راستاي الادى. ارينە، وندايدا ءبارىمىز دە سوزگە قوناق بەرمەي كوشپەندىلەر مادەنيەتى مەن وركەنيەتىنىڭ «كەرەمەتتىگىن» دالەلدەمەككە تىرىسىپ، شالا ءبۇلىنىپ جاتامىز. كەشەگى زامان ءوتتى، كەتتى. بۇگىنگى تاڭدا ادامزات قوعامى قارىشتاپ دامۋدىڭ جاڭا داۋىرىنە قادام باستى. سانالى ادامنىڭ (homo sapiens) العاش پايدا بولۋى جايىنداعى پوليتسەنتريزم تۇرعىسىنان كەلسەك، بارلىق تايپا اتاۋلى دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا قاراي ەنتەلەپ، تالاسىپ-تارماسىپ قارا جارىسقا تۇسكەندە ءبارىنىڭ قولىندا تاستان وزگە قۇرال بولعان جوق.  ياعني، سوناۋ كونە داۋىردەگى ارعى اتا-بابالارىمىز وزگە جۇرتپەن تەڭ بولدى. ول تۇستا قازىرگى تۇتاس الەمدى «وركەنيەتتى»، «العاشقى وندىق، سەگىزدىك»، «دامۋشى» دەپ بولمەيتىن. ءبارى بىردەي ازىق تابۋدىڭ قامىمەن مامىت اۋلاپ جۇرسە، كىمنەن كىم وزا قويسىن. ادامزات قوعامىنىڭ تاريحي دامۋى جولىنداعى بۇگىنگى بيىگىنەن كوز سالساق، سول جارىستا قارا ءۇزىپ وزىپ كەلگەندەرى قانشاما. جول ورتادا، ءتىپتى جۇرتتا قالعاندارى دا بارشىلىق. كەشە عانا «ەرۋىل اتقا ەر سالىپ، ەگەۋلى نايزا قولعا الىپ» الەمنىڭ جارتىسىن جاۋلاي جازداعان ءبىز، كوشپەندىلەر قازىر قاي تۇستا ءجۇرمىز؟ ايتپاسا دا تۇسىنىكتى شىعار. ادام جەتىلمەيىنشە قوعامنىڭ دامىماسى حاق. ال، قوعامدىق دامۋ اينالىپ كەلىپ ادامدى جەتىلدىرۋشى فاكتور بولاتىنى زاڭدىلىق.  ولاي بولسا، الەمدەگى سان مىڭداعان ەلدەر مەن ۇلتتاردىڭ دامۋى، ورلەۋ تاريحي جولى مەن ونىڭ ەۆوليۋتسياسىنا كوز جۇگىرىتىپ، وزگەلەرمەن سالىستىرىپ، كوشپەندى بابالارىمىزدىڭ بىرىڭعاي باتىرلىقتان تۇراتىن يىگىلىكتى ىستەرىن جات جۇرتتىقتارعا قاراعاندا وزىعى مەن توزىعى قايسى دەگەندى تارازىلاپ كورسەك دەگەن نيەت قوي، بىزدىكى. اقپاراتتىق تەحنولوگيا عاسىرى اتالعان بۇگىنگى تاڭدا  عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس دەس بەرمەي الپاۋىت جەر شارىمىزدىڭ ءوزىن «كىشىرەيتىپ» الاقانىمىزعا سالىپ بەرۋگە شاق قالدى. عارىشقا ۇشقانىمىزدى، الەمدەگى تەڭدەسسىز زىمىرانداردى جەتى قات كوككە ءبىزدىڭ ەلدەن اتتاندىراتىندىعىن، جاپپاي كومپيۋتەردىڭ قۇلاعىندا ويناپ، عالامتوردا بالىقشا جۇزەتىندىگىمىزدى ايتىپ، ماقتانباي-اق قويدىق. سەبەبى، ونىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ءتول تۋىندىمىز ەمەس.  بار بولعانى، بىزدەن دە ىلگەرى كەتىپ، سۋىرىلىپ العا شىققان وزگە جۇرت يگىلىگىنىڭ نارىق زاڭدىلىعىنا ساي جەتكەن قازان تۇبىندەگى قاسپاعى عانا. كۇن شىعىسىمىزدا جاپون، كورەي، ءبىر بۇيىرىمىزدە قىتاي، كەلەسى جاعىمىزدا رەسەيلىكتەر، ودان ارى ەۋروپالىق پەن امەريكاندىقتاردىڭ وركەنيەتى مىسىمىزدى باسىپ تۇر. قالاي دەسەك تە، ولار بۇكىلالەم مويىنداعان دامۋ مەن پروگرەستىڭ جالىن شاشقان وشاقتارى. تابىس پەن جەتىستىك اتاۋلىنىڭ ءبارى سولاردىڭ ەنشىسىندە، ءبىزدىڭ ەمەس، وكىنىشكە قاراي!

ال، ءبىز شە؟ ەجەلگى كورشىمىز ءارى كەدەندىك ورتاق وداقتاسىمىزدىڭ ءوزى بىزگە «باران» دەپ ميىعىنان كۇلىپ قويادى. ال، ءبىز بولساق، قويداي جۋاستىعىمىزدى «تولەرانتتىق»، قوڭىرقاي تىرلىگىمىزدى «شۇكىرشىلىك» دەپ قويىپ ءالى مۇلگىپ وتىرمىز. ونىمەن قويماي اراسىندا «ديپلوممەن اۋىلعا!» دەپ ۇران تاستاپ قويامىز. تاپ ءبىر سوندا گۇلدەنىپ تۇرعان وركەنيەت بارداي-اق. قازىرگىنى ايتپاعاننىڭ وزىندە وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى حاكىم ابايدىڭ، الاش كوسەمدەرىنىڭ «جىلاتىپ ايتقان» سوزدەرىن قاپەرگە الار ءتۇرىمىز جوق. ءتىپتى «ءبىر جىل قوي باققاننان ءجۇز جىل اقىل سۇراما» دەگەن ماقالدى دا ۇمىتىپ كەتكەنبىز. كەلەر كەلەشەك، بولار بولاشاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە كەلە ءبىر جۇتتىق قويدان ماڭگى وشپەس ويدى العا تارتا الساق، قانەكي!

تاريح - شىندىق، ال، ونىڭ ءدامى  ۋداي اششى

تاريحي دەرەكتەرگە كوز سالساق، كوشپەندىلەر ۇرپاعىنىڭ پەشەنەسىنە ءاۋ باستا-اق، ارتتا قالۋشىلىقتى جازىپ قويعانداي كورىنەدى دە تۇرادى. ەجەلگى كوشپەندىلەر ورتا جانە ورتالىق ازيادا قازىرگى قىتايلار مەن ورىستاردىڭ ارعى اتا-بابالارىنىڭ تۇسىنە كىرمەي تۇرعاندا-اق، العاشقى مەملەكەتتى قۇرعانىن تاريحشىلار دالەلدەپ قويعان. راسىندا، جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى 209 جىلى شاڭىراق كوتەرگەن عۇن مەملەكەتىنەن باستاساق، كوشپەندىلەر ەل بيلەۋدىڭ، وكىمەت قۇرۋدىڭ 2200 جىلدان استام تاريحى بار ەجەلگى حالىقتاردىڭ ءبىرى. بىراق، ونىڭ نەسىمەن ماقتانامىز، قالاي ماسايرايمىز دەگەن وي تاعى كەلەدى. تاريحي دەرەككە جۇگىنەيىك. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى II عاسىردا عۇندار قالا سالعان جوق. مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداندى، سۋدىڭ تۇنىعىن، ءشوپتىڭ شۇيگىنىن ىزدەپ جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن كوشى-قونمەن وتكىزدى. ال، شىعىستاعى كورشىمىز ول تۇستا جىبەكتەن ماتا توقىپ، جاۋ الماس قامالى بار قالالاردى جەر-جەردە تۇرعىزىپ جاتتى. ءتىپتى، X عاسىردىڭ (ب.ج.س.ب.) وزىندە قىتاي مەن ءۇندىستاندا بىرىككەن مەملەكەتتەري بولدى. بۇل جەردە ادامزاتقا سوكرات، پلاتون، دەموكريت، اريستوتەل سىندى ۇلى ويشىلداردى سان ونداپ دۇنيەگە اكەلگەن V - IV عاسىرلارداعى گرەك مادەنيەتى مەن عىلىمى جايىندا اۋىز اشپاي-اق قويعان ءجون. كونە قىتاي جازبالارىنىڭ بىرىندە سيانبي ەلىنىڭ (II - IV عع) حانى تۋرالى «ول باتىل، ەرجۇرەكتىگىمەن اينالاسىنا تانىلىپ، 99 تايپاعا امىرلىك ەتتى. حاننىڭ مۇراگەرلەرى استانا قۇرۋعا قولايلى مەكەن ىزدەۋمەن كوشىپ-قونىپ ءجۇردى» دەلىنەدى ەكەن.  ءبىزدىڭ باتىر تەكتى جاۋجۇرەك كوشپەندىلەر وسىلاي كوشپەن ارپالاسىپ، دالا كەزىپ جۇرگەندە كورشى قىتايدىڭ ىسكەر پىسىق حالقى اۋىر ونەركاسىپتى يگەرىپ، التىن، اسىل تاستاردى وڭدەي باستاعان كورىنەدى. ولارمەن ساۋدا-ساتتىق جاساپ، كەيبىرىن ۇستازدىققا تارتۋلارىنىڭ ارقاسىندا 233 جىلى سيانبيلەر جەر قايىسقان قول جيناپ، عۇندارمەن سالىستىرعاندا قارۋ-جاراقتىڭ جەتىلگەن تۇرلەرىن اسىنىپ، شىعىس جاققا جورىققا شىعىپ توناۋشىلىقپەن اينالىسقان. كورىپ تۇرسىز  عوي، توناۋمەن، قاراقشىلىقپەن! كوشپەندى بابالارىمىز سوندا وزدەرىنە قارۋ جاساۋدى ۇيرەتكەن ۇستازدارىنا شابۋىل جاساپ، توناعانى عوي، ەگەر دەرەك راس بولسا. ۇلى نيرۋن مەملەكەتى (330-555 جج) كەزىندە دە شەتەلدىكتەر كوشپەندىلەردى جابايى جۇرت رەتىندە تانىعان كورىنەدى. شىن مانىندە، نيرۋنداردىڭ وزدەرى دە تۇرمىستىق جاعىنان وڭىپ تۇرماعان بولسا كەرەك. بىراق، سوعان قاراماستان وزدەرىنىڭ ارتتا قالۋشىلىقتارىنا قاتتى الاڭداپ، تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولدارىن قاراستىرعاندارى اڭعارىلادى. نيرۋن ەلىنىڭ  حانى 483 جىلى شىعىس تسي مەملەكەتىنە ەلشى جولداپ، جىبەك ماتا توقۋشىلار جىبەرۋىن سۇراعان ەكەن. الايدا، ولار كوشپەندىلەردىڭ ءوتىنىشىن قۇلاقتارىنا دا ىلمەگەن، ءتىپتى مۇرىن ءشۇيىرىپ مەنمەنسىگەن. ال، VI-IX عاسىرلاردا ەجەلگى مونعول جەرىمەن قوسا ورتا ازيانىڭ كوپ بولىگىن تۇركى تايپالارى بيلەدى. تۇركى قاعاناتى (555-745 جج) تۇسىندا دا كوشپەندىلەر وتىرىقشىلىققا اينالا المادى. ءار تايپاعا تيەسىلى جەرلەرى بولدى، ءبىر كوشپەندى قايتىس بولسا، زيراتىنىڭ ۇستىنە ونىڭ كوزى تىرىسىندە ولتىرگەن ادامىنىڭ سانىمەن تاس ۇيەدى ەكەن. قازىر دە كوپ جەرلەردە كەزدەسەدى، تاۋ توبە ۇيىلگەن تاستار، ونى «مىقتىڭ ءۇيى» دەپ ءجۇرمىز. قىزىققا قاراڭىز! سوندا ولار ادام ءولتىرۋدى ەرەن ەڭبەك، اجەپتاۋىر مارتەبە ساناعانى عوي. ونداي جۇرتتى جات ەل جابايى ساناماعاندا نەعىلسىن. دوستاسار ەل تابىلا ما، ولارمەن؟ جاۋلاسۋمەن عانا كۇن كورگەن جۇرت يەن دالانى مەكەندەپ، سىرتقى الەمنەن ءبولىنىپ قاراڭعى نادان ءومىر سۇرمەگەندە، وركەنيەت كوشىنىڭ سوڭىندا قالماعاندا قارا ءۇزىپ العا شىعار دەيمىسىڭ؟!                                                            ۇيعىر مەملەكەتى (745 - 840 جج) تۇسىندا سەلەنگە دارياسى (قازىرگى مونعوليا جەرى) ماڭىن مەكەندەگەن كوشپەندىلەر  ات ۇستىندە قۇيعىتىپ كەلە جاتىپ-اق قۇرالايدى كوزدەن اتاتىن مەرگەن، توناۋ مەن ۇرلىققا، شابۋعا كەلگەندە كەلگەندە اياقتىعا جول بەرمەيتىنى، تايپالار ءوزارا قىرقىسقاندا دا ءبىر-بىرىنە ەسە جىبەرمەيتىندىگى تۋرالى الەم تاريحشىلارى ءتۇرلى دەرەكتەر ۇسىنعان. مۇنداي قاتىگەز جۇرتپەن قانداي ەل دوستاسىپ، ىنتىماقتاسۋى مۇمكىن. ويلاپ كورەيىكشى.  حيرگيس تايپاسى (بۇل قازىرگى قىرعىزدار ەمەس) تۋرالى دا مىنانداي جازبالار كەزدەسەدى: «قىستا اعاش قابىقتارىنان تۇرعىزىلعان كۇركەدە تۇرادى، اتتى ساربازدارى اعاش قالقانمەن قورعانادى، تەمىردەن جاسالعان وتكىر قارۋلار قولدانادى، ادام ءولتىرۋ مەن توناۋدى كاسىپ ەتەدى. سونداي-اق، كيدان تۇسىنداعى كوشپەندى تايپالار تۋرالى «ءشوپ جابۋ، مالعا جەم ازىرلەۋ، مال باعۋ سەكىلدى تىرشىلىك شارۋالارىن ايەلدەر مەن بالالاردىڭ موينىنا ارتىپ قويادى، ەركەكتەر جينالىپ توپ قۇرادى دا اينالاسىنا شابۋىل جاساپ، وزگەنىڭ  دۇنيە-مۇلكىن تارتىپ الۋمەن كۇن كورەدى». تاعى دا ادام سەكىلدى وركەنيەتتى عۇمىر كەشپەگەنى كورىنىپ تۇر. X عاسىردان باستاپ تۇركى تايپالارىنىڭ بيلىگى السىرەپ، اق قورعاننان بەرى قارايعى كەڭ دالادا شاشىراي قونىستانعان كوشپەندىلەردىڭ سان جۇزدەگەن تايپالارى ناعىز «كۇندىز وتىرماۋدىڭ، تۇندە ۇيىقتاماۋدىڭ» كەبىن كيىپ ءوزارا قان توگىسىپ، قىرقىسۋمەن XIII عاسىردىڭ سوڭى ياعني، ورتا عاسىردىڭ جارتىسىن ەڭسەرگەنى تاريحتان ءمالىم.  «نە شىن، تاريح عانا شىن، قالعاننىڭ ءبارى جالعان» دەگەن ءافوريزمنىڭ جانى بار.  قالاي دەسەك تە، كوشپەندىلەردىڭ وتكەن تاريحى سوعىس پەن قايعى-قاسىرەتكە تولى بولعانى اقيقات. ونىڭ ىشىندە وزگەلەردەن قورعانۋدان بۇرىن وزدەرى سوعىس اشىپ، جاۋلاپ العانى باسىم ءتۇسىپ جاتقاندىعىندا دا گاپ بولسا كەرەك.  جالپى كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ تاريحى قوعامدىق بايلىقتى ءوسىرۋ ءۇشىن جاسالاتىن ماڭگىلىك كۇرەستەن تۇراتىنى ەش ءشۇباسىز شىندىق. الايدا، بۇل كۇرەستىڭ مىندەتتى تۇردە جاۋلاپ الۋ، جورىق جاساۋ نەمەسە توناۋدان تۇرۋى شارت ەمەس شىعار. امال نە، تاريح دوڭگەلەگىن كەرى بۇرا المايسىڭ.

كوشپەندىلەردىڭ بىرىككەن مەملەكەتى جانە شىڭعىس حان

قازىرگى تاڭدا مونعول تاريحشىلارىنىڭ اراسىندا شىڭعىس حان قۇرعان كوشپەندىلەردىڭ بىرىككەن مەملەكەتى جايىندا ەكىۇداي پىكىر پايدا بولىپتى. سوڭعى كەزدە ونى قۇرعان تەمۇجين شىڭعىس حان ەمەس، بىرىككەن مەملەكەت تاريحي قاجەتتىلىكتىڭ ناتيجەسىندە ءوزى تۋعان دەپ جازىپ جۇرگەندەر دە بار. وعان شىنايى باعاسىن تاريحشىلار بەرە جاتار، بىزدىكى جاي پۋبليتسيست رەتىندە وي ءبولىسۋ عانا.  ۇش وزەن مونعولدارى اتانعان كوشپەندىلەردىڭ تايپالىق قۇرىلىمدارى ارى قاراي ءومىر ءسۇرۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعاندىقتان تاراپ، IX عاسىردا ايماقتار ورناعان. ونىڭ ىشىندە كەرەي، نايمان، مەركىت دەگەن ايماقتار دا بولعانى بەلگىلى. الەۋمەتتىك سۇرانىس دەگەن ادامنىڭ تەك العاشقى قاجەتتىلىگىمەن عانا شەكتەلمەسە كەرەك. وسى تۇستا كۇشتەرىن بىرىكتىرىپ ۇلگەرمەگەن دالانىڭ جابايىلاۋ كوشپەندىلەرىنە وركەنيەتتى وتىرىقشىلار ەسەلەرىن جىبەرە قوياتىنداي ءالسىز ەمەس ەدى. كوشپەندىلەر تايپالارعا ءبولىنىپ الىپ، تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەرىن ءبىر-ءبىرىنىڭ دۇنيە-مۇلكىن تارتىپ الۋ، شاۋىپ كەتۋ ارقىلى وتەپ ءجۇردى. باياعى سول جابايى ادىسپەن كۇنەلتتى. ءوستىپ ءجۇرىپ، تايپالىق بىرلەستىكتەرى ىدىراپ، ولار ەندى مەملەكەتتىك قۇرىلىم سيپاتىنداعى ايماقتار وداعىنا كوشەدى. كەيىنگى تاريح ءدال «قۇپيا شەجىرەدەگىدەي» نەمەسە «شىڭعىس حان» تەلەسەريالىنداعىداي باعىتپەن وربىگەن. كوشپەندىلەردىڭ جان-جاققا تاراپ بىتىراپ كەتكەن ءتۇرلى ايماقتارى ءوزارا قان توگىسىپ، بيلىككە تالاسۋمەن ابدەن تيتىقتاۋعا تايايدى. مونعولدىڭ كەيبىر جاس تاريحشىلارىنىڭ پايىمداۋىنشا، وسىناۋ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەگى الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ءوزى تەمۇجينسىز دە بىرىككەن يمپەريالىق ۇلى مەملەكەتتى قۇرۋى زاڭدىلىق ەدى. سول تۇستا جاڭادان قۇرىلعان مونعول اتتى كوشپەندىلەردىڭ بىرىككەن مەملەكەتى ءبىر تۇلعانىڭ نەمەسە ارنايى توپتاردىڭ تۋىندىسى ەمەس، كەرىسىنشە، زاماننىڭ تاپسىرىسىنىڭ ناتيجەسى ەكەنى باسى اشىق دۇنيە ەدى. سوندىقتان دا قولداۋشىلاردىڭ كوپ بولعاندىعى اقيقات. قىزۋ تارتىسپەن وتكەن تاريحي اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە شەكتەۋسىز بيلىكتىڭ مەرزىمسىز مانداتىن ەشبىر باقىلاۋسىز ءارى قايتارىمسىز كۇيىندە ءبىر ادامعا تاپسىرا سالدى دەپ سوگەدى، بۇگىنگى مونعولدىڭ جاس دەموكرات تاريحشىلارى.  راسىندا، ازعانا توپتىڭ كەزدەيسوق تاڭداۋىنىڭ ءساتتى شىعۋىنا كەپىلدىكتىڭ تىم از بولاتىنى دا ويلاندىراتىن-اق جاعداي. شىڭعىس حان - تەمۇجيننىڭ بيلەگەن تۇسىندا كوشپەندىلەر جورىق پەن سوعىستان كوز اشپاعانى تاريحي شىندىق. ول تۇستا بالكىم، كوشپەندىلەردىڭ قولدارىنان كەلەتىن بار ونەرلەرىنىڭ ءوزى وسى سوعىسۋ عانا بولعان شىعار. جالپى جەكە تۇلعانىڭ تاريحي رولىنە باعا بەرگەندە ونى تىم اسىرا دارىپتەپ جىبەرۋدىڭ ءوزىن سونشالىقتى تابىلعان اقىل دەۋگە كەلمەس.  ەڭ وكىنىشتىسىنىڭ ءوزى، كوشپەندى قاۋىمنىڭ وركەنيەتتى جاتسىنىپ، باستارىن بىرىكتىرۋدەن گورى جاق-جاققا ءبولىنىپ، بىتىراۋلارىنىڭ سالدارىنان 13 عاسىردى ارتقا تاستاپ بارىپ، زورعا دەگەندە بىرىككەن مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋى ەدى.  وسىنشاما ۇزاق مەرزىمنىڭ ءوزى كوشپەندىلەردى وركەنيەت كوشىنەن سونشالىقتى الىستا قالىپ قويۋىنا اسەر ەتكەن جوق پا ەكەن؟ الدە، ونىڭ سىرىن ءداستۇرلى ەكونوميكامىزدىڭ تىرەگى مال شارۋاشىلىعىنان ىزدەۋ كەرەك پە؟ قالاي بولعاندا دا «سانانى تۇرمىس بيلەپ» باياعى سول ۇيىمداستىرۋعا، وركەنيەت كوشىنىڭ الدىنا شىعۋىنا مويىندارى جار بەرمەۋىنىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءوزى كوشپەندىلىك سالعىرت پسيحولوگيادا جاتسا كەرەك.

كوشپەندىلەر مەملەكەتى مەن ونىڭ ەرەكشەلىكتەرى

ءتۇرلى تايپالار مەن ايماقتارعا ءبولىنىپ الىپ، ۇزاق جىلدار بويى ءبىر-بىرلەرىمەن ارپالىسقان كوشپەندىلەر توناۋ مەن شاۋىپ الۋدان دا اسقان زۇلىمدىقتارعا دەيىن بارا باستاعان. ونى دالەلدەۋ ءۇشىن بۇگىنگى بىزگە جەتكەن تەڭدەسسىز تاريحي دەرەك «قۇپيا شەجىرەگە» جۇگىنەيىك: مەركىت رۋىنىڭ  چيلەدۇ دەگەن اقىلىنا كوركى ساي جىگىتى  ولحونۋد ايماعىنان قالىڭدىعىن الىپ، ءوز جايىمەن كەتىپ بارا جاتادى. ەسۇحەي باستاعان ءبىر توپ قاراقشى ولارعا شابۋىل جاساپ، جىگىتتى جەتى قىر اسىرىپ قۋىپ جىبەرىپ، ايداي سۇلۋ جاس كەلىندى تارتىپ الادى. ءدال وسى وقيعانى «مادەنيەتتىڭ» قاي تۇرىنە جاتقىزۋعا بولاتىنىن، ءبىر ءسات قيسىنعا سالىپ كورىڭىز. سوعىسقان ەكى جاقتىڭ ءبىرى جەڭىپ، ەكىنشىسى جەڭىلۋى زاڭدىلىق. ال، جەڭىلگەن جاقتان قولعا تۇسكەندەر قۇلاق كەستى قۇلعا اينالىپ، ءومىر بويى ازاپ شەگۋ ماڭدايىنا جازىلعان. ءوز جونىمەن ءجۇرىپ، ەشكىمگە جاساعان قياناتى بولماسا دا جوعارىداعى چيلەدۇ سەكىلدى جازىقسىز جاپا شەگەتىندەر ادىلەت ىزدەي باستاعان تۇستا ولارعا تەمۇجين قۇرعان بىرىككەن مەملەكەت 1206 جىلى عانا كومەككە كەلەدى. باياعى ءبىر ادامنىڭ شەكسىز بيلىگى بولاتىن. سوعان قاراماستان وسىنىڭ ءوزى كيىز تۋىرلىقتىلار ءۇشىن «ەشتەن كەش جاقسى» دەمەكشى، تاريحي ءىرى جەتىستىك ەكەندىگىندە داۋ جوق. ايتەۋىر، ۇيىمداسقان، ۇجىمداسقان فورماعا ەنىپ، بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن تىرشىلىك ەتۋگە مۇمكىندىك تۋعانىن ايتساڭشى. الايدا، ءبارىبىر سوعىستان كوز اشپادى. ءتىپتى شىڭعىستان كەيىنگى تاق مۇراگەرلەرى دە كوشپەندىلەر دالاسىندا تىنىشتىق ورناتا قويمادى. قاندى قىرعىننىڭ اۋماعى كەڭەيىپ، جارتى الەمگە جايىلعانى تاريحتان ءمالىم. جالپى مەملەكەت دەگەن ماشينا كىم قالاعاننىڭ ەرىك كۇشىمەن اياق استىنان پايدا بولا قالاتىن باقىت قۇسى بولماسا كەرەك. ماسەلەنىڭ ءمانى دە وسىندا. بەلگىلى ءبىر كەڭىستىكتە مەرزىمى جەتىپ، جاعدايى قالىپتاسقاندا پايدا بولاتىن، ورلەيتىن، قۇلدىرايتىن، وزگەرىپ جاڭاراتىن، قايتا تۇلەيتىن قوعامدىق شىنايى كورىنىس. ونىڭ ءوزى شىندىعىنا كەلگەندە، ادامنىڭ «قۋلىق-سۇمدىعىنىڭ جەمىسى» بولعاندىقتان تابىناتىن ءتاڭىر ەمەس، ارينە. ەگەر ءار ادام ءمىنسىز تاربيەلى، تەلەگەي تەڭىز ءبىلىمدى، كوڭىلى سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولسا مەملەكەتتىڭ قاجەتى دە شامالى بولار ەدى. ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قورقىنىشى مەن ۇرەيى مەملەكەتتى تۋدىردى دا، ەندى مەملەكەت ءبارىن وزىنە باعىندىرىپ وتىرۋ ءۇشىن نەگىزگى زاڭعا سۇيەنگەن ءتارتىپتى ورناتتى. مەملەكەتتىك بيلىكسىز قوعام تۋرالى وي پراكتيكالىق جاعىنان ۋتوپيالىق قيال بولعانىمەن  ادال دا تازا «اكادەميالىق» مازمۇنى جاعىنان مۇلدەم نەگىزسىز دە دۇنيە ەمەس.

كەزدەيسوق جەتىستىك، كەشىرىلمەس قاتەلىك

شەكسىز بيلىك يەلەنگەن شىڭعىس حاندى تاققا وتىرعىزىپ، ۇلى يمپەريا قۇرىلعاننان كەيىن كوشپەندى تايپالار ءبىر-بىرلەرىن «ءتۇتىپ جەۋلەرىن» توقتاتتى. ۇيىمداسىپ، ەتەك-جەڭدەرىن جيناپ ەل بولۋدىڭ قامىنا كىرىستى. ەندى وركەنيەتتى تۇردە دامۋدىڭ جولى اشىلا باستاعاندا، وكىنىشكە قاراي  تاعى دا ءبۇلىندى. بەيبىت ومىردەن ىشتەرى پىسىپ قوراداعى مالدى ساۋىپ ءسۇتىن ءىشۋ، قازانداعى ەتتى ءتۇسىرىپ جەۋدەن وزگە ەشبىر «ءونىم ءوندىرۋدى» بىلمەيتىن، بىلگىسى دە كەلمەيتىن كوشپەندىلەر ءۇشىن وزگە دە تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەر جەتىپ ارتىلار ەدى. ونى مىندەتتى تۇردە تابۋ كەرەك. ەشكىم ولاردىڭ جوق-جىتىگىن تۇگەندەمەيدى، كەرەگىن الاقاندارىنا اكەلىپ سالىپ بەرمەيدى. الايىن دەسە، قولدا بارلارى اتاسىنىڭ قۇنىن سۇرايدى. پروبلەما وسىدان تۋىنداعاندا، «قولىمىزدان نە كەلۋشى ەدى؟» دەپ ويلانىپ-تولعانىپ كورەدى عوي. سوندا بىرىنشىدەن، سوعىس اشىپ، وزگەنىكىن تارتىپ الۋدان، كۇش كورسەتىپ توناۋدان قولايلى جول كورىنبەدى. ەكىنشىدەن، كوشپەندىلەردىڭ ونداعان ءتۇرلى تايپالارىنان قۇرالعان الەۋەتى مىقتى الىپ ارميا قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. اتتى جاۋىنگەرلەردىڭ جەر قايىستىرار ۇلى قولى وتىرىقشى ەلدەردىڭ كەز-كەلگەنىن تاپتاپ وتۋگە بار ەدى. وسىنىڭ ءبارى كوشپەندىلەر كوسەمدەرى مەن ەل باسقارعان  ۋازىرلەرىنىڭ كوزدەرىن شەل باستىردى دەۋگە بولادى. مونعول يمپەرياسى دەپ اتالعانىمەن ءىس جۇزىندەگى كوشپەندى حالىقتاردىڭ بىرىككەن مەملەكەتىنىڭ بار بيلىگىن اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاعان تەمۇجين-گۋاي ەلدىڭ ىشكى جاعدايىن رەتتەپ، دامۋدىڭ قامىنان بۇرىن الەمدى جاۋلاپ، بۇكىل دۇنيەجۇزىنە يەلىك ەتكىسى كەلدى. ات جالىندا قۇيعىتىپ ءجۇرىپ، جارتى الەمدى ورتكە ورادى دا.  سوعىستىڭ گەوگرافيالىق اۋماعى كەڭەيىپ، باعىتى وزگەرگەنى بولماسا ونىڭ زاردابى مەن شىعىنى ارتا تۇسپەسە كەمىگەن جوق. كوشپەندىلەردىڭ قانى توگىلىپ، جارلارى جەسىر، بالالارى جەتىم قالدى.  كوز اشقالى سوعىس پەن اتىس-شابىستان وزگەنى كورمەگەن تەمۇجيننىڭ بار بىلەرىنىڭ ءوزى جاۋلاپ الىپ، بيلەپ-توستەۋ عانا بولعانى تاريحتان ءمالىم. (ارىعا بارماي-اق، كەشە عانا ەلدىڭ سورپا بەتىنە شىعار ۇزدىكتەرىن، الاش كوسەمدەرىن  «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن اباقتىدا ازاپتاپ، اتىپ تاستاعان قىزىل جەندەت يوسيف ءستاليننىڭ ءوزىن  «حالىقتىڭ اكەسى» «ۇلى ۇستاز» دەپ دارىپتەگەن جوقپىز با؟!) بىرىككەن مەملەكەت ىدىراپ، تاراي باستاعاننان كەيىنگى كەزەڭ، ياعني،  XX عاسىرعا دەيىن كوشپەندى حالىقتاردىڭ تاريحى بىرىڭعاي جەڭىلىستەن تۇراتىن دەرەكتەرگە تولدى. جەتى عاسىر بۇرىنعى جۇلدىزدى ساتتەرىن ەسكە الىپ، تامسانۋمەن عانا كەيىنگى ۇرپاعى كۇن كەشتى. تىم قۇرىعاندا، ولار ارتتارىندا ءبىر ءجونى ءتۇزۋ قالا دا سالىپ قالدىرمادى. ۇلانعايىر يەن دالا عانا قالدى، اڭىراپ. بۇل ەندى، اششى بولسا دا تاريحي شىندىق. جيىرما عاسىر بويى كوشپەندى كيىز تۋىرلىقتىلار مەملەكەتىنىڭ قاي ەلىن جاسامپاز حالىق بولدى دەپ ايتا الاسىڭ؟ «سىرت كوز - سىنشى»، شەتەلدىكتەر سونىڭ ىشىندە زيالى قاۋىم ورتا عاسىرداعى تاريحي دەرەكتەردى العا تارتادى دا بىزگە «سوعىسقۇمار، بۇلدىرگىش جۇرتسىڭدار» دەپ بەتىمىزگە باسادى. جالپى، ماتەريالدىق بايلىقتى ءوندىرىپ، يندۋستريالانعان قوعام عانا دامىعان ەلگە اينالماق. ال، سوعىس اشۋمەن، جاۋلاپ الۋمەن نەمەسە قوي باعىپ، جىلقى ايداۋمەن  ۇشپاققا شىعامىن دەۋ دالباسا تىرلىك بولماي ما! شىڭعىس مۇراگەرلەرىنەن قۇبىلاي حاننىڭ زامانى ءبىرشاما يمانتارازى ءداۋىر بولعانعا ۇقسايدى. حاننىڭ ءوزى دە ءبىرشاما كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ادام بولعانىن سول زاماننىڭ كۋاگەرى ماركو پولو (1257-1324) «الەمنىڭ ءتۇرلى قىزىقتارى مەن وقيعالارى» اتتى كىتابىندا كوپتەگەن دەرەكتەرمەن دايەكتەگەن. قۇبىلاي حاننىڭ كوشپەندىلەر مەملەكەتىنىڭ استاناسىن دادۋ (پەكين)  قالاسىنا كوشىرۋىنىڭ ءوزى كەزدەيسوقتىق بولماعان كورىنەدى. وتىرىقشىلىقتىڭ ارتىقشىلىعىنا كوز جەتكىزگەن اقىلدى حان كەلەر ۇرپاعىنا كوشپەندى تىرلىكتەن اجىراۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرتسە كەرەك. قۇبىلاي قايتىس بولعاننان كەيىن ونداعى كوشپەندىلەر بيلىگىنىڭ تۇپقازىعى بوساي بەرگەن. اقىرى، «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەمەكشى، 1368 جىلى توعان تەمىر حاننىڭ تۇسىندا بيلەۋشى كوشپەندىلەردى جەرگىلىكتى حالىق قىتاي جەرىنەن يت قوسىپ قۋىپ شىقتى.  «وزگە ەلدە سۇلتان بولۋدىڭ» اقىرى نەمەن تىناتىندىعىن وسى تاريحي دەرەك كورسەتىپ بەرگەندەي بولدى. قۇبىلاي حاننىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، جيىرما جىل بويى قىزمەت ەتكەن ساياحاتشى يتاليان ماركو پولونى بۇگىندە شەتەلدىكتەر كوشپەندىلەر استاناسىندا بولدى دەمەيدى. كەرىسىنشە، قىتاي مەملەكەتىندە بولعانداي جاڭساق ءارى قاتە توپشىلاپ ءجۇر.                                                                                         تاريح ءبارىن دە تارازىلايدى. دەسەك تە، ەجەلگى كوشپەندىلەر ءۇشىن وتىرىقشى ەلدەردى جاۋلاپ،  مۇلكىن تارتىپ الۋدان وزگە جول بولماعان دا سەكىلدى. كورشى جانە شەتەلدەرمەن ەكى جاقتى پايدالى ساۋدا-ساتتىق جاسايىن دەسە، كوشپەندىلەر قولىنداعى مالىنان وزگە نەسىن بەرمەك. ونىڭ سىرتىندا ۇزاق ۋاقىت بويى اتىسىپ-شابىسۋمەن كۇنەلتىپ «دالا تاعىلارى»، «جابايى كوشپەندىلەر» اتالىپ كەتكەن جۇرتپەن دوستاسا قوياتىن ەل تابىلسىن با؟!   XXI عاسىردىڭ ونشاقتى جىلىن ارتقا تاستاعان قازىرگى كەزدىڭ وزىندە قازاق-قىرعىز-مونعول تەحنولوگياسىمەن جاسالعان الەمدىك نارىقتا قانداي تاۋارىمىزبەن باسەكەلەسە الامىز دەگەنگە كەلگەندە اۋىز تولتىرىپ ەشتەڭە ايتا المايمىز. مىس، تەمىر، مۇناي سەكىلدى تابيعي بايلىقتارىمىزدى عانا ايتپاساق، وزگەگە ۇسىناتىن نەمىز بار ەدى. باياعى سول تاز قالپىمىزدان وزگەرىپ كەتە العانىمىز شامالى. سول شىڭعىس حان تۇسىندا دا دامۋدى تۇراقتاندىرىپ، ەكونوميكاسىن جونگە كەلتىرگەن ەلدەر كوشپەندىلەر مەكەنىنىڭ اينالاسىندا بولدى. نەگىزى سولارمەن مادەنيەتتى تۇردە قارىم-قاتىناس جاساۋعا، بەيبىت قاتار ءومىر سۇرۋگە، الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەر مەن جوق-جىتىكتەرىن «دوستاستىق ەلدەردىڭ» كومەگىمەن تۇگەندەۋگە، جالپى ادام سەكىلدى ءجۇرىپ-تۇرۋعا بولۋشى ەدى. ال، تەمۇجين باسقارعان كوشپەندىلەر يمپەرياسى وزگەنى قىرىپ، ءوزى دە قۇريتىن سوعىسشىل جولدى تاڭداپ بولاشاق الدىندا قاتەلىك جاسادى. ەلدىڭ تۇبىنە جەتكەن دە سول سۇم سوعىس پەن قىرعىن جورىق ەدى. كوشپەندى تايپالار ءوزارا بىرلىگى مىقتى بولىپ، وزگەمەن تاتۋ-ءتاتتى تۇرعاندا قازىرگى تاڭدا الەمدى اۋىزعا قاراتقان ۇلى دەرجاۆا بولىپ دامىپ كەتكەن بولار ما ەدى، كىم ءبىلسىن. سول بىرلىكتىڭ جوقتىعىنان ءبىر-بىرىمەن قىرقىسىپ، قان توگىسىپ ءجۇرىپ ءحىح عاسىرعا جەتكەندە سول باياعى ورتا عاسىرداعى مەشەۋلىكتەن شىعا الماعان كۇيى قازاقتار ورىسقا، مونعولدار مانج-قىتايعا بودان بولىپ كەتكەن جوقپىز با؟

ورتا عاسىرداعى كەيبىر كورشىلەردىڭ دامۋى

تاريحتا XVII عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى 1200 جىلدى ورتا عاسىر دەپ اتايتىنى بەلگىلى. ونى ەرەكشەلەپ وتىرۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى بار. ءدال وسى تۇستا الەم ەلدەرى شارۋاشىلىق جۇرگىزىپ كەلگەن ەسكى تاسىلدەرىن جەتىلدىرىپ، الەۋمەتتىك-مادەني سالادا ءىرى قادامدار جاساعان. ولاردىڭ ءبارى دە العا قاراي قارىشتاپ دامۋ، حالقىنىڭ جاعدايىن بارىنشا كوتەرۋ جولىندا ايانباي تەر توكتى. نەگىزى ادام بالاسىنىڭ ءبارى دە ءاۋ باستا كوشپەندى بولعانى كۇمانسىز شىندىق. ال، بىزدەن باسقاسىنىڭ ءبارى تىرشىلىككە قولايسىزدىعىن، دامۋعا تەجەگىش كۇش بولاتىندىعىن سەزىپ كوشپەندىلىك ومىردەن باس تارتقان بولسا كەرەك. قولايلى ءبىر جەردى تاۋىپ، تۇراقتاعان ءارى دەرەۋ وتىرىقشىلىق تىرلىككە بەيىمدەلىپ ۇلگەرگەن. ولار سونىسىمەن ۇتىپتى. دۇنيەنىڭ سىرىن ەرتە تانىپ-ءبىلىپ، مادەني-عىلىمي جەتىستىككە بىزدەن بۇرىن قول سوزىپتى. ونى ورتا عاسىر تاريحىن پاراقتاعان كەز-كەلگەن كوزى اشىق جان پايىمداي الادى. ءبىرلى-ەكىلى مىسالدارعا جۇگىنەيىك. ءبىزدىڭ اتا-بالالارىمىز كەزىندە «قارا قىتاي» دەپ مەنسىنبەگەن مىنا ىرگەلەس كورشىمىزدە VIII عاسىردا «شۋدۋ باو» (استانا جاڭلىقتارى) اتتى گازەت شىعارىلسا،  VII عاسىردىڭ وزىندە قىتاي يمپەراتورىنىڭ كىتاپحاناسىندا 90 مىڭ كىتاپ قورى بولعان. ورتا عاسىردىڭ ءبىز مەنسىنبەگەن «قارا قىتايىڭىز» قازىرگى سوزبەن ايتقاندا ەكونوميكانىڭ ينفراقۇرىلىمىن قالىپتاستىرىپ، حۋانحە مەن يانتسزى داريالارىن بايلانىستىرعان سۋ جولى تاسىمالىنىڭ الىپ قۇرىلىمى بولىپ تابىلاتىن 1700 شاقىرىمدىق سۋ ارناسىن سالىپ، پايدالانعان. كوشپەلى تىرلىكتەن ەرتە باس تارتقان ۇندىستانداعى ساۋلەت ونەرىنىڭ  عاجايىپ تۋىندىسى ءتاجى-ماحال دا وسى ورتا عاسىردىڭ ەنشىسىندە. قايسى ءبىرىن ايتىپ تاۋىساسىڭ، كوشپەندىلەر سول باياعى مال سوڭىندا سالپاقتاپ، كيىز ۇيىمەن ءار تاۋدىڭ ءبىر سايىن الما-كەزەك ارالاپ، ءورىس-قونىس ىزدەپ ازاپقا ءتۇسىپ جۇرگەندە كارى ەۋروپانىڭ كوپتەگەن قالالارى اياقتارىنان تىك تۇرىپ، ساۋلەت ونەرىنىڭ تاڭعاجايىپ ۇلگىلەرى جاسالىپ، بەرىكتىگىمەن، ساپاسىمەن تالاي جىلدى ارتقا تاستاپ، جۇرتقا  تاڭداي قاقتىرعان 150-170 مەترلىك گوت ۇلگىسىندەگى عيماراتتار بوي تۇزەدى. الەم ەلدەرىنىڭ دامۋى مەن ورلەۋى ۇردىسىنە كوز سالىپ قاراساق، جالپى ءبىزدىڭ كوشپەندى ءومىردىڭ ارتتا قالۋشىلىعى تەك ورتا عاسىرعا تىرەلىپ تە تۇرعان جوق سياقتى.

الەۋمەتتىك دامۋدىڭ ءتيىمدى جولدارى بار ما؟

ءوندىرىس پەن تەحنولوگيادان تىم الشاقتاۋ، التى اي قىستا قولدان جەم جەۋگە ماشىقتانعان، جاز ايلارىنىڭ وزىندە سوڭىنان  سالپاقتاپ جايىپ، قولدان سۋارىپ وتىرماسا،  بەرەتىن ءونىمىنىڭ ءوزى «يت-قۇسقا بۇيىرىپ كەتۋى» بەك مۇمكىن - مال شارۋاشىلىعى مەن بولاشاعى بۇلدىر، تابيعي شيكى زاتقا نەگىزدەلگەن ءارى ونىسى سىبايلاس-جەمقورلىقتىڭ مي باتپاعىنا بەلۋارىنان باتقان ەكونوميكالىق جۇپىنى تىرلىك ادام دامۋىن قامتاماسىز ەتە المايدى. ال، ادام دامۋىن ويلاماعان، وعان قۇلشىنباعان ەلدىڭ ماڭدايىنا جازىلاتىن تاعدىرى تەك قانا ارتتا قالۋشىلىق پەن مەشەۋلىك ەكەنى تاريحتان ءمالىم. مال جايىلىمى مەن شۇرايلى كەڭ ورىسكە تالاسىپ، جوڭعارلارمەن جىلدار بويى قان توگىسكەن سوڭ ورىس وتارىنا ەندىك. كەڭەس وداعى تۇسىندا دا ادامنان بۇرىن قويدىڭ قامىن ويلاپ، ءجۇز ەنەلىكتەن 150 قوزى الۋ ءۇشىن جانتالاستىق.  كومسومولدىق بريگادالار قۇرىپ، جاستاردى قوي سوڭىنان سالپاقتاتىپ قويۋدى ماقتان تۇتتىق. قالاعا جولاماي، اۋىل ماڭىنان اينالسوقتاپ شىقپاي  ادامي قوعامدىق دامۋدان «ءوز ەركىمىزبەن» باس تارتىپ جۇرگەنىمىزدە تاعى ءبىر عاسىر وتە شىقتى. ول از بولعانداي ەندى جاڭا عاسىردا  تاعى دا «ديپلوممەن اۋىلعا» دەپ ۇرانداتىپ ءجۇرمىز. دەگەنمەن، كونە زامانداعى رايىمىزدان قايتىپ، قازىر تولەرانتتىلىققا كوشكەنبىز. ەكونوميكامىز تەك مال شارۋاشىلىعىنا تىرەلىپ تۇرعان دا جوق. قازىر دالا قازاعىنان قالا قازاعىنا اينالىپ ۇلگەردىك. استىق ءوسىرىپ، ونى شەتەلدەرگە ەكسپورتقا شىعارىپ جاتىرمىز. شيكى زات پەن قۋات كوزدەرىنە دە بايمىز.  دەگەنمەن قۋانۋعا تاعى ەرتە.                                    ەكونوميكامىزدا استىرتىن توناۋ مەن قوماعايلانا جەۋدىڭ، جاتىپىشەرلىكتىڭ تەتىكتەرى كۇش الىپ تۇر. جۇمىسسىزدىقتىڭ بەلەڭ الۋىنان كەدەيشىلىك مەڭدەپ بارادى. بۇل اسىرەسە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، جاستاردىڭ «ديپلوممەن بارۋعا» ءتيىس اۋىلدىق جەرلەردە ءتىپتى ءورشىپ تۇر.  ونداعى كۇنكورىستىڭ نەگىزى ءدال قازىر مالدا عانا. ونىڭ وزىنە دە كەپىلدىك جوق، «مال ءبىر جۇتتىق» دەگەندى بۇرىنعىلار تەگىن ايتپاعان عوي. مال ۇرلىعىنىڭ كوبەيۋى دە سول «ەكى قولعا ءبىر كۇرەكتىڭ» تابىلماۋىندا جاتسا كەرەك. ارينە، بۇل جەردە جۇمىس تاپپاسا ۇرلىق جاساسىن دەپ وتىرعان ەشكىم جوق. ۇرلىقشىلاردى جازالاۋ، تۇرمەگە قاماۋ - كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءىس. ادام بالاسىنىڭ ءوزى بيولوگيالىق ءونىم رەتىندە رۋحاني تۇرعىدان اعارتىلىپ، ءبىلىم-پايىمىن جەتىلدىرىپ وتىرماسا، ءون بويىندا جاسىرىنىپ جاتقان جىرتقىشتىق قابىلەتى ويانىپ كەتۋى كادىك. ءوزىنىڭ كەدەيلىگىن وزگەدەن كورىپ، باي-باعىلاندارعا دەگەن وشپەندىلىگى ءورشىپ كەتسە ەجەلگى زامانداعىداي اتقا قونىپ، اتوي سالۋى دا عاجاپ ەمەس. (تاريحي تاعدىرلاس قىرعىز بەن مونعول اتقا قونۋدىڭ ۇلگىسىن بىزگە كورسەتىپ تە ءجۇر) ونداي جاعدايدا ورتاق قازانعا قولدارىن تەرەڭ باتىرىپ، مول قارپىپ قالعاندار ءبارىن شەكارا اسىرىپ، ءوزىم دە سوڭىنان قاشىپ كەتەمىن دەپ بوسقا دامەلەنبەي-اق قويعاندارى ءجون. ال، ازىرشە ءبىزدىڭ ۇكىمەت «ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ»، تۇرمىستىق-الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ اقىسىن، اناۋ-مىناۋ سالىقتاردى ءالسىن-ءالسىن كوتەرسە دە ءۇن-ءتۇنسىز تولەپ قانا ازعانا جالاقىسىن مىسە تۇتىپ جۇرگەن قاراپايىم حالىققا مىڭ دا العىستارىن جاۋدىرتۋلارى كەرەك. العىس ايتىپ قانا قول قۋسىرىپ، قاراپ وتىرماي سايىن دالادا بىتىراپ كەتكەن اۋىل-ايماقتاردىڭ ەتەك-جەڭدەرىن جيناپ، توپتاستىرا ىرىلەندىرىپ قىزمەت كورسەتۋ مەن ءونىم جاسايتىن زاۋىت-كاسىپورىندار اشىپ، يگەرىلمەي قالىپ، «ءولىپ» جاتقان اقشاعا جان كىرگىزۋ قاجەت. سوندا عانا ءبىز عاسىرلار بويى قۋىپ جەتە الماي كەلە جاتقان «دامۋ» اتتى سايگۇلىكتى قۇرىقتاپ، وعان جۇگەن سالىپ ەرتتەپ مىنەتىن شىعارمىز. ول ءۇشىن سىرتتان «دەن سياو پين» ىزدەۋدىڭ نە قاجەتى بار؟!

«اباي-اقپارات»