1925 جىلدىڭ 17 ساۋىرىنە دەيىن ءبىزدىڭ قازاقتى وزگە جۇرتتىڭ ءبارى «كيرگيز» دەپ اتاپ كەلدى. اۋەلگىدە قازاقتى رەسەيدەگى «كازاكتارمەن» شاتاستىرماۋ ءۇشىن ايتىلعان، كەيىننەن پاتشا ۇلىقتارىنىڭ كەمسىتىپ سويلەگەندە قولداناتىن «كيرگيزىن» قۇلاق ۇيرەنگەن شاقتا قازاق وقىعاندارى دا جازا باستادى. سول ۇردىسپەن پاتشالىق رەسەي تۇسىنداعى بارلىق كەڭسەلىك قۇجاتتا ەلدىڭ اتى «كيرگيز» اتانىپ، 1920 جىلى قۇرىلعان كەڭەستىك اۆتونوميا قىرعىز سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى اتاندى.

«اۋداندى جۇرتتىڭ، ارۋاقتى ۇلتتىڭ اتى عوي دەپ، گازەتىمىزدىڭ اتىن «قازاق» قويدىق» دەپ، جاڭا ساپاداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن باستاعان ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ ەدى. قازاق مەملەكەتتىلىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى، رەسەي وتارلاۋشىلارىنا قارسى كۇرەستەگى 300-گە جۋىق قوزعالىستان ءا.بوكەيحان نەگىزىن قالاعان الاش قوزعالىسىنىڭ باستى ايىرماشىلىعى - بۇل قازاقتىڭ تۇڭعىش ينتەلەكتۋالدى كۇرەسىنىڭ، ابايشا ايتقاندا، «جاڭا جىلدىڭ باسى ەدى». ءا.بوكەيحان باستاعان كۇرەس - تەوريالىق نەگىزى بار، ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەملەكەتتىلىك جولىنداعى كۇرەس بولاتىن. «اۋداندى جۇرت» ءسوزىنىڭ «قونىستانعان تەرريتورياسى كەڭ» ماعىناسىندا قولدانىلۋى، «ارۋاقتى ۇلت» ۇعىمىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋعا قاقىسى بار «تاريحي ۇلت» دەگەندى مەڭزەۋى تەگىن ەمەس.

1925 جىلدىڭ 17 ساۋىرىنە دەيىن ءبىزدىڭ قازاقتى وزگە جۇرتتىڭ ءبارى «كيرگيز» دەپ اتاپ كەلدى. اۋەلگىدە قازاقتى رەسەيدەگى «كازاكتارمەن» شاتاستىرماۋ ءۇشىن ايتىلعان، كەيىننەن پاتشا ۇلىقتارىنىڭ كەمسىتىپ سويلەگەندە قولداناتىن «كيرگيزىن» قۇلاق ۇيرەنگەن شاقتا قازاق وقىعاندارى دا جازا باستادى. سول ۇردىسپەن پاتشالىق رەسەي تۇسىنداعى بارلىق كەڭسەلىك قۇجاتتا ەلدىڭ اتى «كيرگيز» اتانىپ، 1920 جىلى قۇرىلعان كەڭەستىك اۆتونوميا قىرعىز سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى اتاندى.

«اۋداندى جۇرتتىڭ، ارۋاقتى ۇلتتىڭ اتى عوي دەپ، گازەتىمىزدىڭ اتىن «قازاق» قويدىق» دەپ، جاڭا ساپاداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن باستاعان ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ ەدى. قازاق مەملەكەتتىلىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى، رەسەي وتارلاۋشىلارىنا قارسى كۇرەستەگى 300-گە جۋىق قوزعالىستان ءا.بوكەيحان نەگىزىن قالاعان الاش قوزعالىسىنىڭ باستى ايىرماشىلىعى - بۇل قازاقتىڭ تۇڭعىش ينتەلەكتۋالدى كۇرەسىنىڭ، ابايشا ايتقاندا، «جاڭا جىلدىڭ باسى ەدى». ءا.بوكەيحان باستاعان كۇرەس - تەوريالىق نەگىزى بار، ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەملەكەتتىلىك جولىنداعى كۇرەس بولاتىن. «اۋداندى جۇرت» ءسوزىنىڭ «قونىستانعان تەرريتورياسى كەڭ» ماعىناسىندا قولدانىلۋى، «ارۋاقتى ۇلت» ۇعىمىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋعا قاقىسى بار «تاريحي ۇلت» دەگەندى مەڭزەۋى تەگىن ەمەس.

«قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى نومەرلەرىنەن قازاقتىڭ اڭىزدىق ەمەس، عىلىمي تالدامالى نەگىزدەگى تاريحىن جازىپ باستاعان ءا.بوكەيحان قازاقتىڭ «كيرگيز» اتالۋىنىڭ سەبەبىنە توقتالىپ، شاكارىم شەجىرەسىن تالداعان ماقالاسىندا «الاش» ءسوزىن ارنايى تۇردە پۋبليتسيستيكالىق-ساياسي اينالىمعا سالادى. 1917 جىلى قازاق اۆتونومياسىنىڭ الاش، ونىڭ ۇكىمەتىنىڭ الاشوردا اتالۋى دا ءدال وسى «كازاكپەن» شاتاستىرماۋ سەبەبىنەن تۋعان. ويتكەنى، الاش اۆتونومياسى ءالى دە بولسا رەسەي قۇرامىندا بولامىز دەپ ەسەپتەدى. ال، رەسەيلىك بيلىك قازاق اۆتونومياسى مەن كازاك اۆتونومياسىن ايىرا الماي قالادى دەگەن تۇسىنىك اشىق ايتىلماسا دا، ىشكى قاۋىپ رەتىندە ۇنەمى كۇن تارتىبىندە تۇردى.

1920 جىلدىڭ 26 تامىزىندا لەنيننىڭ قول قويۋىمەن دۇنيەگە كەلگەن اۆتونوميا قىرعىز كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى «ءالھامدۋيللا، التى ميلليونبىز» دەپ جۇرگەن الاش جۇرتىن ەكى مەملەكەتتىلىك قۇرىلىمعا ءبولىپ تاستادى. قازاقتىڭ ءبىر بولىگى قىرعىز اۆتونومياسىندا، ەندى ءبىر بولىگى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا قالدى. ال، ءىى جالپىقازاق سەزىندە شەكاراسى بەلگىلەنگەن الاش اۆتونومياسى قازاق قونىستانعان جەردى بولمەي-جارماي ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناۋدى كوزدەگەن ەدى.

سوۆەتتىك بيلىكتىڭ ورتالىق ازيا جانە قازاق شەكاراسىن مەجەلەۋ ءۇردىسى ۇزاق ءارى قايشىلىقتى تۇردە جۇرگىزىلدى. دەگەنمەن، سوۆەتتىك بيلىكتەگى قازاق زيالىلارىنىڭ قاي-قايسىسى بولسىن، ءا.بوكەيحاننىڭ ءاۋ باستا ۇسىنعان «ۇلتتىق-تەرريتوريالىق» دەگەن تەوريالىق نەگىزدى يدەياسىن شەكارا مەجەلەۋدىڭ تەمىرقازىعى ەتىپ ۇستادى. سونىمەن، 1924 جىلدىڭ كۇزىندە تۇركىستانداعى قازاق پەن قىرعىز اۆتونومياسىنداعى قازاق بۇگىنگى قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ اۋماعىنداعى مەملەكەتتىلىك قۇرىلىمعا باس بىرىكتىردى. س.مۇقانوۆ «ءومىر مەكتەبى» رومانىندا شەكارا بولىسۋدە ۇلكەن ەرلىك كورسەتكەن، ساياسي بيلىكتە ەڭ ىقپالدى ادام سول كەزدە ورىنبورعا كوشىپ كەلگەن «الاشورداشىل» سۇلتانبەك قوجانوۆ دەپ جازادى.

التى ميلليون قازاق ءبىر تەرريتورياعا باس بىرىكتىرگەن سوڭ، س.قوجانوۆ، س.سادۋاقاسوۆ ت.ب. قايراتكەرلەر ەلدىڭ استاناسىن جانە اتىن وزگەرتۋ ىسىنە ەرەكشە ءمان بەرەدى. سۇلتانبەك: «كيىز ءۇيلى اۋىل بولسا دا، قازاقتىڭ استاناسى قازاقتىڭ ءوز ىشىندە بولۋى كەرەك» دەپ، استانانى ورىنبوردان اقمەشىتكە كوشىرۋدى ۇسىنادى. ال، سەزد قارساڭىندا  «اقجول» گازەتىندە جاريالانعان ماقالاسىندا ا.بايتۇرسىنوۆ: «قىرعىز باسقا، قازاق باسقا ەكەنىن قازاق بالاسى تەگىس بىلسە دە، بۇل كۇنگە شەيىن وعان ەشتەڭە دەمەي تىماقتارى سالپيىپ كەلدى. ونى وتكەن زاماننىڭ اعىمدارى كوتەرسە دە، قازىرگى كۇندە ۇلت اتىن جاسىرۋدى، ۇلت تاريحى ونداي جاڭساقتىقتى كوتەرمەيدى.... وسى جولى قازاقتىڭ باسى تۇگەلدەي قوسىلىپ وتىرعان مىناۋ اقمەشىتتەگى ۇلى توپتىڭ قالدىراتىن ءبىر ءىزى - «شىن اتىمىز قىرعىز ەمەس - قازاق» دەۋى كەرەك»، -دەپ، حالىق كوكىرەگىندە جۇرگەن شەردى تاعى دا قايتالاپ جازادى.

قازاق بيلىگى ورىنبوردان اقمەشىتكە 1925 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا كوممۋنيستەردىڭ V سەزى الدىندا پويىزبەن اسا سالتاناتتى تۇردە كوشىپ باردى.

قازاقستاننىڭ كينوفوتوقۇجاتتار جانە دىبىستىق جازبالار مۇراعاتىندا 1925 جىلدىڭ 15-19 ءساۋىر ارالىعىندا وتكەن قازاقستان كوممۋنيستەرىنىڭ V سەزىنىڭ كادرلارى الدەقالاي ساقتالىپ قالعان ەكەن. بۇل كادرلاردى العاش كورسەتكەن مۇراعات ديرەكتورى ل.اقتاەۆا كينوۇلدىردە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ بار ەكەنىن ايتقان ەدى. كينوعا جازىلعان بۇل جيىن اقمەشىتتە، قالانىڭ سول شاقتاعى ەڭ كورىكتى جەرى بۇرىنعى ويازدىڭ ات قوراسىندا ءوتىپ جاتىر. «ءومىر مەكتەبى» رومانىندا سۋرەتتەلەتىن وقيعانىڭ ءبارى تاسپاداعى دۇنيەمەن سۇمدىق استاسىپ كەلەدى. كينوجازبادان انىق تانىلاتىن تۇلعالار: سول جيىندا رەسپۋبليكانىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى باسشىسى بولىپ تاعايىندالعان جالاۋ مىڭباەۆ، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى نىعمەت نۇرماقوۆ، بەلدى ساياسي قىزمەتكەرلەر: و.جاندوسوۆ، ۇ.قۇلىمبەتوۆ، ءا.الىبەكوۆ ت.ب. مىنبەردە ف.گولوششەكين جوق، سوعان قاراعاندا، جازبا 1925 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنا دەيىن تۇسىرىلگەن.

«ۆوستوككينو» كينوستۋدياسى تۇسىرگەن (اينالاسى ونشاقتى مينۋت) بۇل كادرلاردىڭ قۇندىلىعى سول - كەرەي-جانىبەكتەن قازاق ورداسى اتانعان ەلدىڭ «قازاق» اتىن قايتا قايتارعان شاعىنداعى قۋانىشتى ءساتى ءدال وسى كادرلارداعى حالىقتىڭ جۇزىندە ساقتالىپ قالۋىندا. ياعني، ج.مىڭباەۆ توراعالىق ەتكەن جاڭا قۇرامدا سايلانعان قىرعىز ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى 17 ساۋىردەگى العاشقى جارلىعىمەن: قىرعىز رەسپۋبليكاسىن «قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى» دەپ اتاۋعا; اقمەشىت قالاسىن «قىزىلوردا» اتاۋعا قول قويادى.

ەلدىڭ قايتادان قازاق اتانۋى، پاتشالىق وتارلاۋ كەزىندە ابدەن بولشەكتەنگەن التى ميلليون قازاقتىڭ ءبىر مەملەكەتكە باس قوسۋى - الاش يدەياسىنىڭ شىن مانىندە جەڭىسكە جەتكەن ءساتى بولاتىن. ءدال سول 1925 جىلدىڭ ساۋىرىندە، ءدال سول سەزدە قالىڭ الاشتىڭ توبەسى كوككە ءبىر ەلى جەتپەي تۇردى. جيىننىڭ اتى «كوممۋنيستەر سەزى» بولعانىمەن، ونىڭ «الاشوردا» سەزىنە اينالىپ كەتكەنىن س.مۇقانوۆ، س.سەيفۋللين سياقتى جازۋشىلار «ءتىسىن باسىپ» وتىرىپ سۋرەتتەيدى.

ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىراتىن «ءومىر مەكتەبى» مەن «تار جول تايعاق كەشۋدەگى» سۋرەتتەۋلەرگە قاراعاندا، سەزدىڭ ساحناسىنداعى پرەزيديۋم ستولىنىڭ ارتىنا جەلبىرەتە ىلىنگەن تۋلار بولعان. س.مۇقانوۆ جازادى: «جاسىل تۋعا كوزىمدى تىكسەم: توزىڭقىراعان شۇعا، بەتىنە اراب ارپىمەن: «ءلا ءيلاھا يللا-اللا، ءمۇحامادۇن ءراسۋل اللا» دەپ، ونى اينالا، «جاساسىن الاش اۆتونومياسى!» دەپ جازىلعان!..  وسى تۋدى ماعان كورسەتكەن ۋگار جانىبەكوۆ، مەن «نەگە بۇلاي؟» دەپ سۇراپ ۇلگىرمەي، ساحناعا قارعىپ شىعىپ، جۇلقىپ تۇسىرەم دەگەندە، ىلىنگەن تۋلاردىڭ ءبارىن جىعىپ الدى. وعان قاراماستان، ۋگار الاش تۋىن ءبولىپ الدى دا، ءبىر شەتىن تابانىنا باسىپ تۇرىپ، دارىلداتا كەپ جىرتتى»....

ۇلتتىق مەملەكەت قۇرساق دەگەن الاش ارمانى بولشەۆيكتەردىڭ كەرزى ەتىگىمەن وسىلايشا تاپتالا باستاعان ەدى. وسى وقيعادان بەس اي وتكەندە، قازاقستانعا ف.گولوششەكين باسشىلىققا كەلىپ، الاشتىڭ رۋحىن تاپتاۋدى شىنداپ ىسكە اسىرا باستادى.

س.سەيفۋليننىڭ وسى سەزدەن سوڭ كوممۋنيستىك سالەممەن ستالينگە جازعان حاتىنا قاراعاندا، پويىزبەن ورىنبورعا قايتىپ كەلە جاتقاندا «الاشورداشى» ەلدەس وماروۆ ساكەنگە: «بۇرىن الاشوردا ەدىك، ەندى قىزىلوردا بولدىق. قازاق ءۇشىن قىزىل، جاسىل، اق ءتۇستىڭ ايىرماسى جوق. ەڭ باستىسى وردانىڭ باۋىرى ءبۇتىن بولعانى» دەگەن ەكەن.

بۇل الاش ارداقتىلارىنىڭ ەڭ سوڭعى ۇلتتىق قۋانىشتارىنىڭ ءبىرى ەدى.

«اباي-اقپارات»