مازحاپ دەگەنىمىز اراب تىلىندە «باراتىن جول» ماعىناسىن بەرەدى. مازحاپ ءسوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر باعىتقا ءجۇرۋ ماعىناسىن بەرۋ سەبەبى، مۇسىلماندىق ۇكىمدەر اقىرەتتىك مەكەنگە جەتۋ جولىنداعى قاتىناستاردى رەتتەۋدى قولعا الادى. سونداي-اق، مازحاپ ءسوزى «لايىقتى كوزقاراس» دەگەن ۇعىمدى دا بىلدىرەدى. تەرمينولوگيادا مازحاپ دەپ يسلام ءدىنىنىڭ ۇكىمدەرىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى مەن ءتۇسىندىرىلۋ بارىسىندا، ياعني، ساياسي، سەنىمدىك، قۇقىقتىق نەگىزدەر بويىنشا بەلگىلى ءبىر عۇلاما (مازحاپتىڭ نەگىزىن قالاۋشى) تاراپىنان بەرىلگەن ۇكىمدەردىڭ جيىنتىعى ايتىلادى.

يسلام تاريحىندا العاش ساياسي جانە سەنىمدىك ماسەلەلەرگە بايلانىستى  پايدا بولعان مازحاپتار «فىركا»، «نيحلا» جانە «ماقالا» سوزدەرىمەن بەلگىلى بولدى. بۇل سوزدەر ەرەكشە امالداردى جاساعان توپ نەمەسە توپتار ماعىناسىن بىلدىرەدى. نەگىزىنەن مۇسىلمان قوعامىندا العاش رەت وزگەشە تۇسىنىك پەن جورامال ايتقان توپتاردى «ماقالا» دەپ اتادى. سەبەبى، العاشقىدا جازىلىپ تارتىس تۋدىرعان جانە دولبارلانعان ماسەلەلەر تەك ءبىر عانا ماسەلە حاقىندا بولدى. مىسالى، مۇسلمانداردىڭ العاشقى پىكىرتالاستارى ۇلكەن كۇنا جاساعان ادام مۇسىلمان سانالا ما، سانالماي ما؟ ماسەلەسىندە پايدا بولدى. وسى تاقىرىپتا ءبىر عۇلاما ءوزىنىڭ وزگەشە ويىن بىلدىرسە،  ول عالىم «ساحيبۋل ماقالا» (وزگەشە ويدىڭ يەسى) دەپ اتالاتىن. يمام ءال-ءاشاريدىڭ «كيتابۋ ماقالاتيل-مۋسليمين ءۋا حيلافيل مۋساللين»، ءال-كۇمميدىڭ «كيتابۋل-ماقالات» اتتى شىعارمالارى وسى سالادا جازىلعان ءتۇرلى «ماقالالار» جونىندە كەڭىنەن مالىمەت بەرەدى.

مازحاپ دەگەنىمىز اراب تىلىندە «باراتىن جول» ماعىناسىن بەرەدى. مازحاپ ءسوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر باعىتقا ءجۇرۋ ماعىناسىن بەرۋ سەبەبى، مۇسىلماندىق ۇكىمدەر اقىرەتتىك مەكەنگە جەتۋ جولىنداعى قاتىناستاردى رەتتەۋدى قولعا الادى. سونداي-اق، مازحاپ ءسوزى «لايىقتى كوزقاراس» دەگەن ۇعىمدى دا بىلدىرەدى. تەرمينولوگيادا مازحاپ دەپ يسلام ءدىنىنىڭ ۇكىمدەرىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى مەن ءتۇسىندىرىلۋ بارىسىندا، ياعني، ساياسي، سەنىمدىك، قۇقىقتىق نەگىزدەر بويىنشا بەلگىلى ءبىر عۇلاما (مازحاپتىڭ نەگىزىن قالاۋشى) تاراپىنان بەرىلگەن ۇكىمدەردىڭ جيىنتىعى ايتىلادى.

يسلام تاريحىندا العاش ساياسي جانە سەنىمدىك ماسەلەلەرگە بايلانىستى  پايدا بولعان مازحاپتار «فىركا»، «نيحلا» جانە «ماقالا» سوزدەرىمەن بەلگىلى بولدى. بۇل سوزدەر ەرەكشە امالداردى جاساعان توپ نەمەسە توپتار ماعىناسىن بىلدىرەدى. نەگىزىنەن مۇسىلمان قوعامىندا العاش رەت وزگەشە تۇسىنىك پەن جورامال ايتقان توپتاردى «ماقالا» دەپ اتادى. سەبەبى، العاشقىدا جازىلىپ تارتىس تۋدىرعان جانە دولبارلانعان ماسەلەلەر تەك ءبىر عانا ماسەلە حاقىندا بولدى. مىسالى، مۇسلمانداردىڭ العاشقى پىكىرتالاستارى ۇلكەن كۇنا جاساعان ادام مۇسىلمان سانالا ما، سانالماي ما؟ ماسەلەسىندە پايدا بولدى. وسى تاقىرىپتا ءبىر عۇلاما ءوزىنىڭ وزگەشە ويىن بىلدىرسە،  ول عالىم «ساحيبۋل ماقالا» (وزگەشە ويدىڭ يەسى) دەپ اتالاتىن. يمام ءال-ءاشاريدىڭ «كيتابۋ ماقالاتيل-مۋسليمين ءۋا حيلافيل مۋساللين»، ءال-كۇمميدىڭ «كيتابۋل-ماقالات» اتتى شىعارمالارى وسى سالادا جازىلعان ءتۇرلى «ماقالالار» جونىندە كەڭىنەن مالىمەت بەرەدى.

«ماقالات» ءسوزىنىڭ ورنىنا كەيىن «نيحلا» ءسوزى قولدانىلا باستادى. شاحريستاني «كيتابۋل-ميلەل ءۋان-نيحال» (دىندەر مەن مازحاپتار تاريحى) دەگەن تانىمال شىعارماسىندا ءتۇرلى ساياسي جانە سەنىمدىك كوزقاراستاعى توپتارعا جان-جاقتى توقتالعان بولاتىن.

بۇگىنگى كۇنى «مازحاپپەن» بىرگە «فىركا» تەرمينى دە قولدانىلادى. بولىنگەن توپ ماعىناسىن بەرەتىن بۇل ءسوز كوبىنە ساياسي، سەنىمدىك مازحاپتارعا بايلانىستى ايتىلادى. ءماشھۇر عالىم ابدۋلقادىر ءال-باعداديدىڭ «ءال-فارق ءباينال-فيراق» (مازحاپتار اراسىنداعى وزگەشەلىكتەر) اتتى شىعارماسى ساياسي جانە سەنىمدىك مازحاپتارعا جان-جاقتى توقتالىپ وتكەن. ال، وسى سالانىڭ بىلگىرى ەتھەم رۋحي فىعلالى «ماقالا»، «نيحلا»، «فىركا» تەرميندەرى كوبىنە ساياسي، سەنىمدىك اعىمدارعا بايلانىستى ايتىلعاندىعىن، ال «مازحاپ» تەرمينى كوبىنە قۇقىقتىق مەكتەپتەرگە قاتىستى قولدانىلاتىنىن ايتادى.

ەندى، مازحاپقا بولىنۋشىلىككە ىقپال ەتكەن فاكتورلارعا توقتالار بولساق:

اسىرە ۇلتشىلدىق - مۇسىلمانداردىڭ اعىمدارعا بولىنۋىنە اسىرە ۇلتشىلدىق تۇسىنىگى قاتتى ىقپال ەتتى. ءاسىلى، يسلام ۇلتشىلدىق پەن ناسىلشىلدىككە قارسى. اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ): «ناسىلشىلدىكتى قوزدىرعان بىزدەن ەمەس... باسقا ءبىر حاديس-شاريفتە: «ءبىر ارابتىڭ اراب ەمەستەن ۇستەمدىگى جوق. ۇستەمدىك تاحۋالىقتا» دەپ بۇيىرادى.

پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ)-نىڭ داۋىرىندە ۇلت پەن ناسىلگە بولىنۋشىلىككە جول بەرىلگەن جوق. بۇل جاعداي حز. وسمان كەزەڭىنە دەيىن جالعاسىن تاپتى. ول ولگەننەن كەيىن مۇسىلماندار اراسىندا ۇلت پەن ناسىلگە بولىنۋشىلىك  پايدا بولدى. ۇلت پەن ناسىلشىلدىككە بولىنۋشىلىككە حاشيميتتەر مەن وماياتتاردىڭ ءوزارا باسەكەلەستىگى جانە حاريجيدتەر مەن باسقا توپتار اراسىنداعى ىمىراسىزدىق ەلەۋلى ىقپال ەتتى. حاريجيتىك اعىم رابيا تايپالارى اراسىندا كەڭ قولداۋعا يە بولدى. كەرىسىنشە مۋدار تايپالارى اراسىندا ۇلتشىلدىق ۇعىمى بولعان جوق. جاھيليەت داۋرىندە اتالمىش ەكى تايپا اراسىندا ءوزارا باقتالاستىق بار بولاتىن. يسلامدى قابىلداۋمەن باقتالاستىق پىشاق كەستى تيىلعان ەدى. وكىنىشكە وراي حاريجيتتىك اعىمنىڭ پايدا بولۋىمەن ەكى تايپا اراسىنداعى باقتالاستىق قايتادان باستالدى. يرانداعى شيتتىك اعىمداردىڭ پايدا بولۋىنان دا پارسى ۇلتشىلدىعىنىڭ ەلەمەنتتەرىن كورۋگە بولادى. حاليفاتقا قارسى باس كوتەرگەن بابەك مەن مۋكاننا قوزعالىستارىنا ەسكى زورواستاريزم سەنىمى مەن پارسى ۇلتشىلدىعى اسەر ەتتى.

حاليفالىققا بايلانىستى بولىنۋشىلىك - مۇسىلمانداردىڭ بىرلىگىنە ءتۇرلى ساياسي توپتاردىڭ بيلىككە تالاس-تارتىسى دا جارىقشاق ءتۇسىردى. العاش رەت ساياسي بيلىككە دەگەن مۇسىلماندار اراسىندا پىكىر قايشىلىعى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) قايتىس بولعاننان كەيىن، حاليف كىم بولادى؟ دەگەن ماسەلەدە تۋىندادى. انسارلار (مادينالىقتار) «يسلام ءبىزدىڭ قولداۋىمىزبەن ۇشپاققا شىقتى، سوندىقتان، حاليف بىزدەن سايلانۋى كەرەك» دەگەن ۇستانىمدا بولدى. ال، مۇحاجيرلەر (مەككەلىكتەر) بولسا، ءبىز العاش بولىپ مۇسىلماندىقتى قابىلدادىق، سوندىقتان، «حاليف بىزدەن سايلانادى» دەگەن نىق سەنىمدە ەدى. اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ) قايتىس بولار الدىن سىرقاتتانىپ جاتقاندا مۇسىلماندارعا يمام بولۋعا حز. ءابۋ باكىردى تاعايىندادى. وسى تۇسپالدىڭ نەگىزىندە انسارلار مەن مۇحاجيرلەر ماسەلەنى ۋشىقتىرماي حز. ءابۋ باكىردى حاليف ەتىپ سايلادى. العاشقى حاليف سايلاۋ ماسەلەسى ىڭ-شىڭسىز بىتكەنمەن، حز. وسمان حاليف قايتىس بولعاننان كەيىن، حاليف بولۋعا كىم لايىقتى؟ كەز-كەلگەن قۇرايىشتىق مۇسىلمان حاليف بولا الا ما؟ ءحاليفتىڭ حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ)-ءنىڭ ناسىلىنەن (اھلي-بايتتان) عانا بولۋى شارت پا؟ جوق الدە، كەز-كەلگەن تاحۋا بولعان مۇسىلمان بولۋى ءتيىس پە ەدى؟ دەگەن ماسەلەدە مۇسىلماندار اراسىندا ۇلكەن داۋ-جانجال پايدا بولدى. وسى بۇلعاقتىڭ ناتيجەسىندە شيتتەر، حاريجيتتەر سەكىلدى توپتار تاريح ساحناسىنا شىقتى. ساياسي بۇل اعىمدار وزدەرىن ومىرشەڭ ەتۋ ءۇشىن قۇران مەن سۇننەتتى وزدەرىنە تىرەك جانە قورعانىش ەتىپ الدى. ياعني، ساياسي ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن ءدىندى قۇرال رەتىندە قولدانىپ، ءدىندى ساياساتقا ارالاستىردى. وسىلايشا يسلام تاريحىندا ءدىننىڭ ساياساتقا اينالۋ كەزەڭى باستالدى. بۇل توپتار قۇران اياتتارى مەن حاديستەردى وزدەرىنىڭ ساياسي ۇستانىمىنا پايدالانىپ، مەملەكەتتى باسقارۋ قۇقىعى تەك وزدەرىنە عانا ءتان دەپ پايىمدادى.

ەسكى مادەنيەتتەردىڭ يسلامعا ىقپالى - يسلامدى دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرنە تاراتۋ ساياساتى ءتورت حاليفا داۋىرىندە ەرەكشە قارقىن الدى. يراك، يران، سيريا، پالەستينا، سولتۇستىك افريكا، ەۆروپاعا  فاتح جورىقتارى جاسالدى. فاتحتاردىڭ ماقساتى يسلام ءدىنىن بارلىق ادامزاتقا جاريالاۋ، قۇلاعدار ەتۋ، حالىقتاردى يسلامعا شاقىرۋ، سۇيىسپەنشىلىك پەن بەيبىتشىلىككە جەتكىزۋ بولاتىن. يسلام ءدىنى جىلدام تارالىپ، ادامدار جاڭا دىنگە توپتاسقان  تۇردە ءوز ەرىكتەرىمەن كىرىپ جاتتى. بىراق، جاڭا دىنگە كىرگەندەر بۇرىنعى سەنىمدەرىنەن، ادەت-عۇرىپتارى مەن مادەنيەتتەرىنىڭ كوپتەگەن ەلەمەنتتەرىن مۇسىلماندار اراسىنا الىپ كەلدى.

ىقپالداسۋدىڭ ناتيجەسىندە جاڭا وزگەرىستەر پايدا بولدى. ال، بۇل وزگەرىستەر جاڭا مازحاپتاردىڭ پايدا  بولۋىنا اكەپ سوقتىردى. جاباريە، كاديريە، مۋتازاليە، مۋشاببيحە، شيتتىك جانە سول سەكىلدى مازحاپتار وسىنداي ىقپالداستىقتىڭ ناتيجەسىندە تاريح ساحناسىنا شىقتى. يبن حازم «ال-فاسل» اتتى ەڭبەگىندە ەسكى مادەنيەتتەردىڭ ىقپالىمەن پايدا بولعان اعىمدار تۋرالى بىلاي دەيدى: «بۇل توپتاردىڭ كوبىنىڭ يسلام دىنىنەن شىعۋىنىڭ سەبەبى، پارسىلار ۇلان-عايىر ايماقتا ءومىر سۇرەتىن. وزدەرىن جوعارى سانىپ، وزگە ۇلتتارعا ۇستەمدىك ەتەتىن. وزدەرىن ازات ساناپ، وزگەلەردى قۇل-قۇتانعا بالايتىن. پارسىلارعا وزدەرى شەكەدەن قارايتىن ارابتاردىڭ ساسانيتتەر پاتشالىعىن قۇلاتۋى ولارعا وتە اۋىر ءتيدى. وسى سەبەپتەن ولار ۇدايى يسلامعا ءتۇرلى  ايلا-شارعىمەن قارسى شىعۋىن توقتاتپادى. الايدا، بارلىق سوعىستاردا اللا-تاعالا حاق جولىن ۇستانعانداردىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتتى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى تەك سىرتقى پىشىنمەن عانا يسلامدى قابىلدادى. پارسىلار حز. اليگە جاسالعان زۇلىمدىقتان كەيىن شيتتىك اعىمدى قاتتى قولدادى. بىراق، ولار يسلامنان شىققان ەدى...»

فيلوسوفيانىڭ ىقپالى - يسلامنىڭ اتىن جامىلعان كەيبىر بۇزىلعان مازحاپتاردىڭ پايدا بولۋىنا كونە گرەك، ءۇندى، مەسوپاتاميا فيلوسوفياسىنىڭ ىقپالى بولدى. ويتكەنى، ەسكى فيلوسوفيالىق تەوريالار يسلامدىق سەنىمدەگى بولمىس پەن تابيعات ۇعىمىمەن ۇيلەسە بەرمەيتىن. مۇسىلمان عالىمدارىنىڭ كەيبىرى ەسكى فيلوسوفيالىق تۇسىنىكتەردىڭ ىعىنان شىعا المادى. يسلام تاريحىندا العاشعى راساتحانا (وبسەرۆوتوريا) وماياتتار حاليفاسى ابدۋلمالىكتىڭ كەزىندە 707 جىلى شامدا سالىندى. يبن كاسير يسلام سەنىمدەرىنە قايشى كەلەتىن انتيكا فيلوسوفياسىنىڭ يسلامنىڭ العاشقى ءجۇز جىلىندا مۇسىلماندارعا تانىمال بولعاندىعىن ايتادى. سادرەددين شيرازي (موللا سادرا) سۋحراۆەرديەنىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، وماياتتار داۋىرىندەگى يسلام عالىمدارىنىڭ ەسكى گرەك فيلوسوفياسىنان حاباردار بولعاندىعىن ايتىپ وتەدى. مىسالى، مۋتازاليە اعىمىنىڭ وكىلدەرى سەنىمدىك ماسەلەلەردەگى قولدانعان لوگيكالىق ءادىس-تاسىلدەردى فيلوسوفتاردان الدى. ال، مۋتازاليە مازحابى وماياتتار داۋىرىندە پايدا بولىپ، ابباسيتتەر داۋىرىندە ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. انتيكا فيلوسوفياسىنىڭ شىعارمالارىن جۇيەلى تۇردە اراب تىلىنە اۋدارۋ ابباسيتتەر حاليفى مامۋن، مۋتاسىم كەزىندە قولعا الىندى. العاشقى مۇسىلمان فيلوسوفى ءال-كيندي، ءال-فارابي، يبن-سينالاردىڭ دۇنيەتانىمىنا كونە گرەك فيلوسوفياسىنىڭ اسەرى مول بولدى. بۇلاي يسلامنان بۇرىنعى دۇنيەنى تانىپ ءبىلۋ تۋراسىنداعى فيلوسوفتاردىڭ كوزقاراستارىنىڭ  مۇسىلماندارعا اسەر ەتۋى ءوز كەزەگىندە ويشىلدار اراسىندا تالاس-تارتىس تۋدىردى. ءال-فارابيلەر مەن يمام عازاليلەردىڭ اراسىنداعى تالاس-تارتىستار وسىعان دالەل بولا الادى.

تىلسىمدى تانۋداعى تالاس-تارتىستار  - يسلام سەنىمىنە دالەل كەلتىرۋدەگى راتسيوناليستىك تۇسىنىك مۇسىلمان عالىمدارىن ءارتۇرلى ويلارعا جەتەلەپ، سونىڭ ناتيجەسىندە ءتۇرلى اعىمدار پايدا بولدى. اللا-تاعالانىڭ سىپاتتارىنا دالەل كەلتىرۋ مەن قۇدىرەتىن تانىپ-ءبىلۋ جانە باسقا دا ماسەلەلەر جونىندە عالىمدار ءتۇرلى ءادىس-تاسىلدەر قولداندى. بۇنداي مۇسىلماندىق سەنىمگە قاتىستى ءتۇرلى كوزقاراستاردىڭ بولۋى، مۇسىلمانداردىڭ جىكتەلۋىنەن اكەپ سوقتىردى.

قۇران-كارىمنىڭ اياتتارىنا قاتىستى تارتىستار - قۇران-كارىمنىڭ كەيبىر اياتتار قىسقا، كەيبىرەۋلەرى ۇزىن، كوپتەگەن اياتتار وتە انىق جانە تۇسىنىكتى، ال كەيبىر اياتتار كۇردەلى جانە كوپ ماعىنالى بولى كەلەدى. ءبىر عانا ءارىپ پەن سوزدەن تۇراتىن اياتتارمەن قاتار جارتى بەتتەن تۇراتىن اياتتار دا بار. اياتتاردىڭ كوپ بولىگىن وڭاي تۇسىنۋگە بولادى، بىراق كەيبىر اياتتار ءتۇرلى ماعىنالار بەرەدى. بۇنداي اياتتاردى ءتۇسىنۋ اسا قيىن. بۇل جاعداي مۇسىلمانداردىڭ اياتتاردى ءتۇسىنىپ، بىلۋدە ءارتۇرلى تۇسىنىككە يتەرمەلەدى.

وسىعان وراي قۇران اياتتارى قۇرىلىمى مەن ماعىنالارىنا قاراي ەكىگە بولىنەدى:

1. مۇحكام اياتتار; ناقتى جانە انىق ماعىنالى، تۇسىندىرىلگەن كەزدە ماعىناسى ايقىن بولعان اياتتار. مۇنداي اياتتاردى وقىپ، تىڭداعان كەزدە ماعىنالارىن وڭاي تۇسىنۋگە بولادى. بۇل انىق ماعىنادان باسقا تۇسىنىككە بارۋ مۇمكىن ەمەس. قۇرانداعى يمان، عيبادات، احلاققا قاتىستى اياتتار مۇحكام اياتتار بولىپ تابىلادى.

2. ءمۇتاشابيح اياتتار; ماعىنالارى انىق ەمەس جانە ءارتۇرلى تۇسىنۋگە بولاتىن اياتتار. بۇل اياتتاردى «ءتاۋيل» (گيپوتەزا) ارقىلى تۇسىنۋگە بولادى. اللاھتىڭ سىپاتتارىنا (قول، بەت، عارىش) بايلانىستى اياتتار مەن جۇماق، توزاق، ميزان، ەسەپكە تارتىلۋ، ماحشار جانە مۋحاتتا ء(بىر نەمەسە ەكى ءۇش ارىپتەردەن تۇراتىن اياتتار) ارىپتەرىنەن تۇراتىن اياتتار وسى تۇرگە جاتادى. بۇل اياتتاردىڭ شىن ماعىناسىن اللا عانا بىلەدى. عالىمدار بولجام جاساپ، ولاردى ءتۇسىنىپ، انىقتاۋعا تىرىسادى.

العاشقىدا، ءمۇتاشابيح اياتتارعا بولجام جاساۋشىلىق اداسقاندىق سانالدى. سالافيە دەپ اتالعان العاشقى مۇسىلماندار مەن مۇسىلماندىق سەنىمنەن اۋىتقىماعان كەيىنگى عالىمدار ءمۇتاشابيح اياتتارعا بولجام جاساۋعا تىرىسپاعان. بۇل ماسەلەدە ءالسىز ەكەندىكتەرىن مويىنداپ، ولاردىڭ ماعىنالارىن اللا عانا بىلەدى دەپ تۇجىرىمداعان. ايتسەدە، كەيبىر مۇسىلمان عالىمدارى وزدەرىنىڭ ءمۇتاشابيح اياتتاردى تۇسىنە الاتىنىن ايتىپ، ولارعا ءتاۋيل جاساپ، انىقتاۋ جولىنا تۇسكەن. حالافيە دەپ اتالعان بۇل توپ قۇراننىڭ ءدىندى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن كەلگەنىن، سوندىقتان دا ونىڭ بارلىق اياتتارىن ءبىلۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ، مۇحكام اياتتارمەن بىرگە اقىل ارقىلى ءمۇتاشابيح اياتتاردى انىقتاۋعا تىرىسقان. بۇنداي بولجامدار مۇسىلمان قوعامىندا ءتۇرلى ءدىني تۇسىنىكتەر مەن مازحاپتاردىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى. مۇجەسسيمە، مۇشەببيحە، مۋاتتىلا، حۋرۋفيە سەكىلدى ءدىني اعىمدار مۇتەشابيح اياتتارعا ءتاۋيل جاساۋ ناتيجەسىندە پايدا بولدى. قۇران اياتتارىنىڭ زاحيري جانە باتىني ماعىنالارىن زەرتتەپ، وسىنىڭ ناتيجەسىندە زاحيريلىك جانە باتىنيلىك سەكىلدى اعىمدار دا ورتاعا شىقتى.

ەسكى ءدىني قيسسالاردىڭ تيگىزگەن اسەرى  - ءمۇسىلمانداردىىڭ ىشىندە ەسكى ءدىني قيسسالاردى (جويتتەرگە كەلگەن پايعامبارلاردىڭ ءومىرى) ايتۋ حز. وسماننىڭ داۋىرىندە پايدا بولدى. حز. الي ءوز داۋىرىندە ەسكى ءدىني قيسسا ايتۋشىلاردى قىسىمعا الىپ، ولاردى مەشىتتەن قۋدى. ويتكەنى، قيسسا ايتۋشىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى بۇزىلعان ەسكى دىندەردەن الىنعان وقيعالاردى ايتۋ ارقىلى مۇسىلمانداردىڭ سەنىمىنە سەلكەۋ تۇسىرەتىن. بۇل بولىنۋشىلىككە تۇرتكى بولدى. الايدا، ەسكى ءدىني قيسسالاردى ايتۋشىلاردىڭ سانى وماياتتار داۋرىندە ارتا ءتۇستى. بۇلاردىڭ بارلىعى ساليحالى مۇسىلماندار ەمەس بولاتىن. قۇران-كارىمدەگى «يسرايلات» تۇسىنىگى مەن ەسكى ءدىني قيسسالاردىڭ كەيبىرى ۇندەسەتىن. سەبەبى، قۇران-كارىمدە اتى اتالاتىن جيىرما بەس پايعامباردىڭ كوپشىلىگى جويتتەرگە كەلگەن بولاتىن. قۇران-كارىمدە ولاردىڭ ومىرىنە توقتالعان اياتتار بار. ال، ەسكى قيسسالاردى ايتۋشىلار كوبىنە وسى قۇران-كارىمدەگى پايعامبارلار ءومىرىن جىرلايتىن. ايتكەنمەن، ەسكى ءدىني-قيسسالاردىڭ سەنىمى يسلاممەن ساباقتاسا بەرمەيتىن. قيسسا ايتۋشىلار بەلگىلى ءبىر مازحاپ وكىلى نەمەسە بيلەۋشىلەرگە ارقا سۇيەي وتىرىپ، ەسكى ءدىني قيسسالاردى ايتاتىن. وسىلايشا ەسكى ءدىني-قيسسالار مۇسىلمانداردىڭ ءوزارا تالاس-تارتىسقا تۇسۋىنە سەبەپ بولدى.

حۋرافا مەن بيدعاتتىڭ (جاڭا پىكىرلەر مەن ەرەجەلەر) اسەرى - ادامزات تاريحىنا قارايتىن بولساق، تۋرا سەنىم مەن كوركەم مىنەز جانە قاتە سەنىمدەر مەن زياندى ارەكەتتەر قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلگەنىن كورەمىز. اقيقات ءدىندى ۇمىتىپ اداسۋشى ادامدار ءتاۋحيد سەنىمىنە قايشى كەلەتىن بىرقاتار نانىمداردى قابىلداعان. ءتىپتى، جابايىلىق پەن ازعىندىق شىرقاۋ شەگىنە جەتكەن كەزدە جاراتىلعان بولمىستاردى ءتاڭىر ەتىپ، كەيبىر كيەسى بار نارسەلەردى تاڭىرمەن اراسىندا بايلانىس قۇرالى دەپ تۇسىنگەن. مازار پەن زيارات ورىندارىن جانە كەسەنەلەردى عيباداتحاناعا اينالدىرىپ، اۋليەلەر مەن شەيحتاردان جانە كوسەم ساناعان ادامدارىنان جاردەم سۇراعان. بۇنداي جەكە باسقا نەمەسە ولگەن ادامداردىڭ ارۋاعىنا سيىنۋ اسىرەسە بۇزىلعان ءدىني اعىمداردا كوپتەپ كەزدەسەدى. مىسالى، سابايە اعىمى حز. ءاليدى يللاھ دەۋگە دەيىن بارسا، نيماتۋللاھشىلار حز. ءاليدى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ)-مەن قاتار قويعان.

كەيبىر تابيعات قۇبىلىستارىن، تاۋلار مەن توبەلەردى كيەلى دەپ ساناپ، قۇستاردىڭ شىرىلىن، يتتەردىڭ ۇرگەنىن، كۇننىڭ كۇركىرەۋىن جانە نايزاعاي جارقىلىنا سيىنىپ، ءتۇرلى سەنىمدەر پايدا بولعان. مىنە، وسىنداي تۇسىنىكتەر مەن سەنىمدەر ۋاقىت وتە كەلە الەۋمەتتىك قولداۋ تاۋىپ، ءتۇرلى مازحاپتاردىڭ پايدا بولۋىنا ءوز اسەرىن تيگىزدى. يسلامعا كىرگەن قاۋىمدار مەن ۇلتتار ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن، ادەت-عۇرىپتارىن ءتۇرلى جولدارمەن دىنگە تاڭىپ باقتى. بۇرىنعى ەسكى مادەنيەتەرىنىڭ سارقىنشاقتارىن يسلامعا تەلۋگە تىرىستى. پارسى جانە ۆيزانتيا يمپەرياسىنداعى قاۋىمدار مەن ورتا ازيا، ورتا شىعىس جانە افريكا تەرريتوريالارىندا ءومىر سۇرگەن حالىقتار مۇسىلماندىقتى قابىلداعان كەزدە ەسكى سەنىمدەرىن، مادەنيەتتەرىن جانە سالت-داستۇرلەرىن تولىعىمەن تارك ەتە المادى. كەرىسىنشە ەسكىنى جاڭا دىنمەن ىمىرالاستىرىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە ءتۇرلى ءدۇبارا ءدىني اعىمدار پايدا بولدى. مىسالى، كەيبىر ءدىني اعىمدارداعى شەيحتىق، ماحدي، ماسيح، حۋلۋل (يمامدىقتىڭ كەلەسى يمامعا بەرىلۋى) جانە تاناسۋح (رەنكورناتسيا) ەلەمەنتتەرى وسىعان دالەل بولا الادى. بۇنداي حۋرافالارعا سەنەتىندەر مەن سەنبەيتىندەر اراسىندا قايشىلىقتار مۇسىلمان جۇراعاتىن قانشاما دۇربەلەڭگە دۋشار ەتتى.

قۇقىقتىق ۇكىم بەرۋدەگى وزگەشەلىكتەر  - مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ نەگىزگى قاينار-كوزى اللا-تاعالانىڭ كىتابى قۇران-كارىم مەن ادامزاتتىڭ ارداقتىسى (س.ا.ۋ)-نىڭ سۇلۋ سۇننەتى بولىپ تابىلادى. الايدا، قۇران مەن سۇننەتتىڭ قۇقىقتىق ۇكىم بەرۋدە بەلگىلى-ءبىر شەكتەۋلىگى بار. ال قۇقىقتىق ماسەلەلەردى شەكتەي المايسىڭ. قوعامنىڭ دامۋىمەن بىرگە قۇقىقتىق ماسەلەلەردە ارتا تۇسەدى. ال، مۇسىلمان قۇقىعى جاڭادان پايدا بولعان جاعدايعا قۇقىقتىق ۇكىم بەرۋى قاجەت. مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ قاينار-كوزدەرى نەگىزگى قۇقىقتىق ماسەلەلەردىڭ قاعيدالارىن بەكىتكەنمەن، كۇندەلىكتى ومىردە كەزدەستىن ۇساق ماسەلەلەرگە دەيىن قاعيدالار كورسەتپەگەن بولاتىن. مۇنداي ماسەلەلەر تۋىنداعان شاقتا، مۇسىلمان زاڭگەرلەرى مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ نەگىزگى قاينار-كوزدەرىنە قاراپ شىعىپ، ناقتى قۇقىقتىق ۇكىم تاپپپاعان جاعدايدا، قۇران مەن سۇننەتتىڭ قۇقىقتىق ولشەمدەرىنە قايشى كەلمەيتىن بەلگىلى ءتارتىپ نەگىزىندە زاڭگەرلەر ءوز پاراساتىمىمەن قۇقىقتىق  شەشىم شىعارادى.

مۇسىلمان زاڭگەرلەرى قۇقىقتىق ۇكىم بەرۋدە، ءارتۇرلى ءادىس-تاسىلدەردى قولدانعان. ءاربىر فاكيح (زاڭگەر) ءوزىنىڭ شىعارعان شەشىمىنىڭ قۇران مەن سۇننەتكە قايشى ەمەستىگىن دالەلدەگەن. وسىنىڭ ناتيجەسىندە مۇسىلمان جۇراعاتىندا ءتۇرلى قۇقىقتىق باعىتتار پايدا بولدى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر فىكھتىق ماسەلەلەر بايلانىستى بولىنۋشىلىك حيجرانىڭ ەكىنشى عاسىرىنىڭ سوڭىنا تامان، ياعني، ساحابالار مەن تابيندەر (ساحابالاردان كەيىنگى تولقىن) داۋىرىنەن كەيىن پايدا بولعاندىعىن ايتادى. دەگەنمەن، پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) كوز جۇمعاننان كەيىن ساحابالار تۋىنداعان ماسەلەگە قۇقىقتىق ۇكىم بەرۋدە ەكى قۇقىقتىق ءادىستى قالىپتاستىردى. وسى ادىستەردىڭ نەگىزىندە «حاديس» جانە «راي» قۇقىقتىق مەكتەبى پايدا بولدى.  كەيىنگى فىكھتىق مازحاپتاردىڭ پايدا بولۋىنا وسى «حاديس» جانە «راي» قۇقىقتىق مەكتەپتەرى ىقپال ەتتى. «حاديس» ءادىسى بويىنشا تۋىنداعان ماسەلەگە قۇقىقتىق ۇكىم بەرگەندە نەگىزىنەن قۇران مەن سۇننەتكە سۇيەندى. ال، «راي» ادىسىندە قۇران مەن سۇننەتكە قايشى ەمەس نەگىزدە اقىلمەن شەشىم شىعاردى.

يسلامعا جاسالعان شابۋىلدىڭ اسەرى - يسلامنىڭ جان-جاقتى تارالۋىنا قارسى شىققان جانە بۇعان سوعىسىپ قارسى تۇرا الماعان كەيبىر توپتار دىندە بولماعان نارسەلەردى ەۆرەي، حريستيان، زورواستاريزم جانە ماجۇسيلەرگە قاتىستى كەبىر سەنىمدەردى مۇسىلمان دىنىنە قوسىپ، مۇسىلماندىقتى بولشەكتەۋدى كوزدەدى. ءوز جەرلەرىنىڭ مۇسىلمانداردىڭ قولىنا ءوتۋىن قالامايتىن وسىنداي توپتار مۇسىلمانداردىڭ سەنىم جانە احلاقتارىن وزگەرتىپ، ىشكى قاقتىعىس پەن بۇلىك شىعارىپ، مۇسىلمان قوعامىن جويۋدى جوسپارلادى. ولار ءار جەردەگى مۇسىلماندار اراسىندا وسى ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرىپ، ءتۇرلى مازحاپتاردىڭ پايدا بولۋىنا ىقپالىن تيگىزدى. پارسىلاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى وسىعان ايقىن مىسال بولا الادى. سونداي-اق، تاقاۋ اراداعى يسلام الەمىندە پايدا بولعان كەيبىر ءدىني اعىمداردىڭ پايدا بولۋىنا اعىلشىن وتارشىلدارىنىڭ ىقپالى بولدى. وتارشىلدار يسلام قاۋىمىن ىشىنە ىرىتكى سالۋ ارقىلى «ءبولىپ الدا بيلەي بەر» ساياساتىن جۇرگىزدى. يسلامدى بولشەكتەۋدىڭ ەڭ توتە جولى، ولاردىڭ ءبىرتۇتاس سەنىمىنە سەلكەۋ ءتۇسىرۋ بولاتىن. ولار مۇسىلمان قاۋىمىن ۇلتشىلدىقتى قوزدىرۋمەن ءبىر-بىرىنە قارسى قويدى. وتارشىلداردىڭ ساياسي ويىنىڭ قۇربانىنا اينالعان مازحاپتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءومىر سۇرۋدە.

باتىس وتارشىلدارى مۇسىلمانداردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، ىشتەن ءىرىتۋى ساياساتىن ءالى توقتاتقان جوق. وتارشىلدار الەم حالىقتارىنا جالاڭ «يسلام تەرروريزمى» دەگەن  ۇرەي تۋعىزىپ، يسلامدى قارالاۋدا. بۇنىڭ استارىندا يسلامنىڭ قانات جايۋىنا قارسى باتىس الپاۋىتتارىنىڭ جىمىسقى ساياساتىنىڭ جاتقاندىعى انىق.

الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ىقپالى - يسلام تاريحىنىڭ العاشقى ەكى عاسىرىندا مۇسىلماندار الەمنىڭ ءۇش قۇرىلىعىنا تاراپ، يسلام حاليفاتىن قالىپتاستىردى. وسىنشاما ۇلان-عايىر ايماقتا ۇلتى، ءدىنى مەن مادەنيەتى ءارتۇرلى قاۋىمدارمەن قاتار ءومىر سۇرگەن مۇسىلمانداردىڭ تەك سەنىمى مەن مادەنيەتى عانا وزگەرىسكە ۇشىراپ قويعان جوق، سونىمەن بىرگە، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جاعدايى دا وزگەرىسكە ۇشىرادى. ۆيزانتيا مەن ساسانيتتەر وركەنيەتىن تانىپ، ولاردىڭ مادەنيەتتەرىن قابىلداعان مۇسىلمان جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءدىن مەن دۇنيگە دەگەن كوزقاراسىندا اۋىتقۋشىلىقتار بولدى. ۆيزانتيالىقتار مەن پارسىلار سەكىلدى استا-توك ءىشىپ-جەۋگە، القىزىل الەم-جالەم كيىنۋگە ءمان بەرە باستادى. ساۋلەتتى ءزاۋلىم ۇيلەر سالىپ، تۇرمىسقا ءتۇرلى-ءتۇستى ماتالاردى پايدالاندى. اراب تۇبەگىندە جۇپىنى، جاداعاي ءومىر سۇرگەن باداۋيلەر ەندى مادەنيەتتى ءومىر سۇرە باستادى. مىنە، وسى جاعداي كوپتەگەن ماسەلەلەردى تۋدىردى. مۇنداي ءومىر ءسۇرۋدى دۇرىس دەپ قولداعاندار مەن ىسىراپشىلدىققا قارسى توپتار پايدا بولدى. اتاقتى ساحابا ءابۋ زار ءال-عيفاري جاڭا الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ومىرگە قارسى شىعىپ، بۇلاي ءومىر ءسۇرۋ يسلامعا ساي ەمەس دەپ ءبىلدى.

مۇسىلمانداردىڭ وزگە ەلدەگە يسلامدى تاراتۋى ولاردىڭ الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتىپ، مەملەكەتتىڭ قازىناسىن تولتىردى. قولدارىنا كوپ اقشا تۇسكەن مۇسىلماندار مولىنان جاراتىپ، ەكونوميكالىق ومىرلەرىنە جاڭالىق ەنگىزدى. سونىمەن بىرگە، مەملەكەت قۇرلىمى جاڭارا باستادى; جوعارعى كەڭەستەر قۇرىلىپ، وركەنيەت جولىندا ماڭىزدى جۇمىستار اتقارىلدى. بۇل وقيعالاردىڭ بارلىعى مۇسىلمان قوعامىندا تىنىشسىزدىق پەن ىشكى قاقتىعىستارعا، قايتا قۇرۋعا جانە ساياسي بولىنۋلەرگە اكەپ سوقتى. حز. وسمان ءحاليفتىڭ كەزىندەگى بۇلىكتەردىڭ شىعۋىنا وسى جاعدايلار اسەر ەتتى.

ەلىكتەۋشىلىك پەن ادەت-عۇرىپتىڭ ىقپالى  - مازحاپتاردىڭ پايدا بولۋىندا ەلىكتەۋشىلىك پەن ادەت-عۇرىپتار فاكتورى دا اسەر ەتتى. مۇسىلمانداردىڭ كوپ بولىگى ەلىكتەۋشىلەردەن تۇرادى جانە ءدىني تۇسىنىكتەرى ادەت-عۇرىپتىڭ ىقپالى ارقىلى قالىپتاسقان. وسىعان بايلانىستى عۇلامالار ەلىكتەۋشىلىك پەن ادەت-عۇرىپ فاكتورىنا قارسى كۇرەستى. ايتسەدە، ەلىكتەۋشىلەر دىنگە ساي كەلمەيتىن كوپتەگەن سەنىمدەردى ءدىن دەپ قابىلدادى. جالپى، ەلىكتەۋشىلەر مەن يسلامعا ساي ەمەس ادەت-عۇرىپتى ءدىني قاعيداعا اينالدىرۋشىلار ءدىني ءبىلىمى ساياز ادامدار. يسلام تاريحىنا قارايتىن بولساق، العاشقىدا ءدىني اعىمدار كوبىنە ەلىكتەۋشى توپتان قولداۋ تاۋىپ، سودان بارىپ مازحاپ رەتىندە قالىپتاستى. ەلىكتەشىلەر تەز الدانىپ، سەنەدى جانە لەزدە اينىپ، بولىنۋگە  قۇمبىل تۇرادى.

ادەت-عۇرىپقا كەلەتىن بولساق، بۇل ءدىني تۇسىنىكتىڭ قالىپتاسۋ نەگىزىن جانە مىنەز-قۇلىقتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ فاكتورى. قانداي ءبىر ۇلت بولماسىن قانداي دىنگە كىرسە دە ادەت-عۇرپىن تولىعىمەن جويا المايدى. كەرىسىنشە دىنمەن بىرگە ادەت-عۇرپىن ساباقتاستىرىپ، قاتار ۇستانادى. الەمدەگى ءتۇرلى مۇسىلماندىقتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى وسىدان تۋىندادى. فىكھ عىلىمى ادەت-عۇرىپ يسلام نەگىزدەرىنە قايشى كەلمەسە، ونى دالەل دەپ سانادى. بىراق، دىنگە ساي ادەت-عۇرىپتىڭ جاعىمدى جاقتارى بولعانى سەكىلدى، دىنگە ساي ەمەس ادەت-عۇرىپتىڭ دا كەرى ىقپالى بار. ياعني، ءدىن مەن ادەت-عۇرىپ ءبىر-بىرىمەن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزدى. ادەت-عۇرىپ دىننەن باسىم بولعان قوعامداردا ءدىني تۇسىنىك پەن قوعامدىق قۇرىلىم وزگەشەلەۋ بولسا، ءدىننىڭ ادەت-عۇرىپتان باسىم بولعان قوعامنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بولدى. وسى جاعداي ءتۇرلى مازحاپتاردىڭ شىعۋىنا اسەر ەتتى.

ءاسىلى، پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) يسلامعا قايشى ەمەس ادەت-عۇرىپتاردى كەرى قاعىپ، تۇگەلىمەن جويعان ەمەس. ولاردىڭ ىشىندە يسلامنىڭ شارتتارىنا قايشى كەلمەيتىن پايدالى جانە قاجەتتى ادەت-عۇرىپتار وزگەرىسسىز قابىلداندى. كەرىسىنشە ءدىن قاعيدالارىنا قايشى زياندى ادەت-عۇرىپتار مەن ىرىمدار جويىلدى.

مۇسىلمان قۇقىعىندا بەلگىلى-ءبىر قاۋىمنىڭ قوعامدىق قاتىناستى يسلامعا قايشى ەمەس نەگىزدە رەتتەۋشى ادەت-عۇرىپتارى قۇقىقتىق ۇكىم بەرۋدىڭ نەگىزى بولا الادى. بۇلاي ادەت-عۇرىپتى قۇقىقتىق ۇكىم بەرۋدىڭ تۇپدەرەگى رەتىندە العاش قالىپتاستىرعان اتاقتى مۇسىلمان زاڭگەرى يمام اعزام ءابۋ حانيفا بولاتىن.

كەرىتارتپالىق پەن اسىرا سىلتەۋشىلىك - يسلام ءدىنى كەرتارتپالىق پەن اسىرا سىلتەۋشىلىككە قارسى. فاناتيزم مەن نيگيليزمدى مۇلدە قولدامايدى. ويتكەنى، يسلام «ورتا جولدى» (دينۋ-ۋاسات) ۇستانۋدى ۇندەيدى. قۇران-كارىم مەن سۇننەتتە اسىرا سىلتەۋشلىك پەن كەرتارتپالىق قاتتى سىنالعان. اللاھ-تاعالا دىندە اسىرا سىلتەۋشىلىك پەن كەرتارتپالىققا اشىق تيىم سالدى. بۇرىنعى دىندەردە اسىرا سىلتەۋشىلەر مەن كەرتارتپالار بولعانى سەكىلدى يسلامدا دا بۇنداي توعىشار توپتار بولىپ وتىردى. بۇل ادامدار فاناتيزم مەن تەرىستەۋ جولىمەن مۇسىلمان قوعامىنا جاڭىلىس پىكىرلەر تاراتىپ، بولىنۋشىلىكتى تۋدىردى. يباحيە مەن وسى سەكىلدى اعىمداردىڭ كۇنادان ارىلۋعا شامامىز جەتپەيدى دەگەن ۇستانىمدارى، ارينە كەرتارتپالىق بولاتىن.

ناداندىقتىڭ تيگىزگەن اسەرى - يسلام تاريحىندا ساياسي جانە سەنىمدىك مازحاپتاردىڭ پايدا بولۋىندا ناداندىقتىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ءبىلىمسىز ادامدار وزگەلەردى ايىپتاپ، ولارعا ءتۇرلى اتاۋلار بەرىپ، ال وزدەرى باسقالاردىڭ تاراپىنان اسەرلەنىپ، ولاردىڭ قولجاۋلىعىنا اينالىپ وتىردى. ءدىندى بىرنەشە سيمۆولدار مەن عيباداتتاردان تۇرادى دەپ ساناعان ءدىني ءبىلىمى تومەن وسىنداي ادامدار جاڭىلىس پىكىرلەرگە كوپ ۇرىندى. وسىنداي نادان ادامدار ارقىلى كوپتەگەن قاتە سەنىمدەر مەن عيباداتتار دىنگە كىرگىزىلدى. حاريجيلەر مەن ۋاححابيلەردىڭ كوپشىلىگى وسىنداي نادان ادامدار بولىپ تابىلادى. سونداي-اق، قۇران مەن سۇننەتتى جوققا شىعارىپ، اقيقاتتى فيلوسوفتاردىڭ كوزقاراستارى مەن اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنەن تابۋعا بولادى دەيتىن يلحاميە سەكىلدى ءدىني اعىمداردىڭ شىعۋىنا دا، ءسوز جوق،  ولاردىڭ نادان بولۋى اسەر ەتتى.

ءدىننىڭ ۇعىنىلۋى جانە ءتۇسىندىرىلۋى ماسەلەسى - ادامزات بالاسىنىڭ مىنا سىناق الەمدە جاراتۋشىسىن تانىپ، تۋرا جولدا ءجۇرۋى ءۇشىن ءدىن ءتۇسىرىلدى. اللا ەلىشىسى (س.ا.ۋ) ءوز داۋىرىندە مۇسىلماندارعا ءدىندى ەڭ كوركەم تۇردە ءتۇسىندىرىپ، ءدىندى جۇزەگە اسىرۋدا ولارعا كەرەمەت ۇلگى كورسەتتى. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) تۋىنداعان بارلىق سۇراقتارعا قاناعاتتانارلىق دەڭگەيدە جاۋاپ بەردى. ول (س.ا.ۋ) تۇرعاندا ەشكىم ودان اسىپ ءپاتۋا بەرە المايتىن. سوندىقتان، حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ)-نىڭ كوزى تىرىسىندە مۇسىلماندار ءبىر عانا تۇلعاعا مويىنسۇنىپ، ولاردىڭ اراسىندا بولىنۋشىلىك بولعان جوق. الايدا، پايعامبارمىزدان (س.ا.ۋ) ساحابالار مەن تابيندەر (ساحابالاردى كورۋشى مۇسىلماندار) داۋىرىنەن باستاپ ساياسي جانە سەنىمدىك ماسەلەلەرگە قاتىستى مۇسىلمانداردىڭ ءارتۇرلى كوزقاراسى بولدى. جالپى، ادامنىڭ تابيعاتى ءارتۇرلى جاراتىلعان، ءبىر نارسەگە بەيىمدەلۋى، قالاۋلارى، اقىلى، ەرىك-جىگەرى، قابىلەتى ارقيلى. كەيبىر ادامدار ءوز قابىلەتتەرىن جاقسى نارسەلەرگە جۇمساسا، كەيبىر ادامدار قابىلەتىن جامان جايتتەرگە ارنايدى. جامان جولعا تۇسكەندەر شايتاننىڭ ارباۋىنا ەرىپ، ءناپسىسىنىڭ قۇلى بولىپ، اللا ەلشىسىنىڭى (س.ا.ۋ) ەمەس، وسى جولدى دۇرىس دەپ اقىل بەرگەن ادامداردى ءپىر تۇتىپ، تۋرا جولدان اداسادى نەمەسە ءدىندى، شىنايى اقىل تۇرعىسىنان ەمەس، ءدىندى دۇرىس تانىماعان دۇمشەلەردىڭ  ايتۋىمەن قابىلدايدى. بىراق، بۇنداي ادامدار وزدەرى عانا اداسىپ قويماي، وزدەرىنىڭ ۇستانعان جولىن اقيقات دەپ تانىپ، وزگەلەردىڭ ۇستانعان جولىن قاتە دەپ ۋاعىزداپ ارانداتىپ باعادى. مىنە، وسىنداي تۇسىنىكتەر ادامداردىڭ ءدىندى ارقالاي تۇسىنۋىنە اكەپ سوعىپ، ناتيجەسىندە ءارتۇرلى مازحاپقا بولىنۋشىلىك پايدا بولدى.

ءتۇيىن

جالپى، ءدىن - مازحاپ ۇعىمىنان جوعارى تۇرادى. ويتكەنى، يسلام دىنىندە بولىنۋشىلىككە جول بەرىلمەگەن. اللا-تاعالا قۇران-كارىمدە: ««ءتۇپ تۇگەل اللانىڭ جىبىنە (دىنىنە) جابىسىڭدار دا بولىنبەڭدەر...» ء(الي-عىمران، 3/103). سونداي-اق، «كۇدىكسىز دىندەرىندە ءبولىنىپ، توپتارعا ايىرىلعاندارمەن ەشبىر بايلانىسىڭ جوق...» (انعام، 6/159) دەپ بۇيىرعان. حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ) ءوز حاديس-شاريفىندە: «يسرايل ۇرپاقتارىنىڭ باسىنا كەلگەن جاعداي، ۇمبەتىمنىڭ باسىنا دا كەلەدى. يسرايل ۇرپاقتارى جەتپىس ەكى اعىمعا ءبولىندى; ۇمبەتىم ولاردان ءبىر اعىم ارتىق بولىپ، جەتپىس ءۇش اعىمعا بولىنەدى جانە بىرەۋىنەن باسقالارىنىڭ ءبارى توزاققا بارادى. ساحابالار سۇرادى: ۋا، اللانىڭ ەلشىسى! وتتان امان قالاتىن اعىم قايسىسى؟ دەگەندە، حاق ماقتاۋلىسى (س.ا.ۋ): «ول مەنىڭ جانە ساحابالارىمنىڭ جولىن ۇستانعاندار» دەپ جاۋاپ بەرگەن.

دەي-تۇرعانمەن، مۇسىلمان قوعامىندا جوعارىدا اتالىپ وتكەن نەگىزدەرگە بايلانىستى ءتۇرلى مازحاپتارعا بولىنۋشىلىك ورىن الدى.  بۇلاي بىتىراۋشىلىق كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتىر. يسلامنىڭ العاشقى داۋىرلەرىندە يسلامنىڭ ورتالىقتارىنداعى ەمەس، اداسۋشىلىق كوبىنە رابات (شەكارا ءوڭىرى) ايماقتارىندا بولعان ەدى. ويتكەنى، يسلامنىڭ قايناعان ورتاسى مەن ءالى حاق  شۋاعى مول توگىلە قويماعان شەتكى وڭىرلەردە ءدىن تۋرالى تۇسىنىك ارقيلى بولاتىن. الايدا، بۇگىنگى كۇنى يسلام العاش ءبۇر جارىپ، تۋ تىككەن حاق ءدىننىڭ ورتالىقتارىنان دا ۋاھاپشىلدىق سەكىلدى اداسۋشى توپتار شىعىپ وتىر. ارينە، وكىنىش وزەكتى ورتەيدى...

«اباي-اقپارات»