تابالدىرىق ء(سوز باسى)

«Abai.kz» وقىرماندارىنا!

سوڭعى ۋاقىتتا ءبىز تىم «القاشىل» بولىپ كەتتىك. ادەبيەت پەن تاريحتىڭ مىڭ سان پروبلەماسى بار. ءبىز ءبارىن تىندىرعانداي، ءبىر جازعاندى قايتا-قايتا شيىرلاپ جازىپ جاتىرمىز. بىراق ويتپەسكە ءاددىمىز جوق. «القانىڭ» اتىن بۇرمالاپ ءتۇسىندىرۋشى ء(بىزدىڭ پىكىرىمىزشە) ءبىراز ارىپتەس-اعالارىمىز «قايتا ويانىپ»، باسپاسوزدە، عىلىمي جيىنداردا «تابالدىرىق» يدەيالارىن ۇستەمەلەتىپ ايتا باستادى. ءبىز وعان ءۇنسىز قاراپ قالا المادىق. مۇنىمىزدى ءبىراز اعامىز جاقتىرمادى. پروفەسسور شەريازدان ەلەۋكەنوۆ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە ءبىزدى سىناپ ماقالا جازدى. بۇل 2010 جىلدىڭ شىلدەسى بولاتىن. ءبىز سول اپتادا-اق «قا»-گە جاۋاپ جازدىق. بۇل ماقالامىز شىعا قويمادى. سونداعى قالامگەر ازاماتتاردان «نەگە باسپايسىزدار؟» دەپ سۇراعانىمىزدا، ولار: «جالپى ەشكىمدى رەنجىتكىمىز كەلمەيدى. اقساقال بىزگە اشۋلانىپتى...» دەدى. سونىمەن ول ديسكۋسسيامىزدىڭ دا «سالى سۋعا كەتتى». دۇرىسى، ول جولى ءبىز دە «شاكەڭدەر مۇندايعا باسقاشا قارايدى ەكەن عوي» دەپ، ويلانعانبىز دا قالعانبىز.

ءبىز دە - پەندەمىز، ءبىز دە قاتەلەسەمىز. ءبىز دە بىرەۋدى سىيلاپ، بىرەۋدى ۇناتپايمىز. سويتە تۇرا ءوزىمىزدىڭ شەريازدان اعامىزعا سىرتتاي ءىلتيپاتىمىز ەرەكشە. ساۋاتتىلىعىن، ادامشىلىعىن، بىرتوعالىعىن، «اقىرىن ءجۇرىپ انىق باساتىنىن» (اباي) ۇناتامىز. جارايدى، ول باسقا ماسەلە سياقتى...

تابالدىرىق ء(سوز باسى)

«Abai.kz» وقىرماندارىنا!

سوڭعى ۋاقىتتا ءبىز تىم «القاشىل» بولىپ كەتتىك. ادەبيەت پەن تاريحتىڭ مىڭ سان پروبلەماسى بار. ءبىز ءبارىن تىندىرعانداي، ءبىر جازعاندى قايتا-قايتا شيىرلاپ جازىپ جاتىرمىز. بىراق ويتپەسكە ءاددىمىز جوق. «القانىڭ» اتىن بۇرمالاپ ءتۇسىندىرۋشى ء(بىزدىڭ پىكىرىمىزشە) ءبىراز ارىپتەس-اعالارىمىز «قايتا ويانىپ»، باسپاسوزدە، عىلىمي جيىنداردا «تابالدىرىق» يدەيالارىن ۇستەمەلەتىپ ايتا باستادى. ءبىز وعان ءۇنسىز قاراپ قالا المادىق. مۇنىمىزدى ءبىراز اعامىز جاقتىرمادى. پروفەسسور شەريازدان ەلەۋكەنوۆ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە ءبىزدى سىناپ ماقالا جازدى. بۇل 2010 جىلدىڭ شىلدەسى بولاتىن. ءبىز سول اپتادا-اق «قا»-گە جاۋاپ جازدىق. بۇل ماقالامىز شىعا قويمادى. سونداعى قالامگەر ازاماتتاردان «نەگە باسپايسىزدار؟» دەپ سۇراعانىمىزدا، ولار: «جالپى ەشكىمدى رەنجىتكىمىز كەلمەيدى. اقساقال بىزگە اشۋلانىپتى...» دەدى. سونىمەن ول ديسكۋسسيامىزدىڭ دا «سالى سۋعا كەتتى». دۇرىسى، ول جولى ءبىز دە «شاكەڭدەر مۇندايعا باسقاشا قارايدى ەكەن عوي» دەپ، ويلانعانبىز دا قالعانبىز.

ءبىز دە - پەندەمىز، ءبىز دە قاتەلەسەمىز. ءبىز دە بىرەۋدى سىيلاپ، بىرەۋدى ۇناتپايمىز. سويتە تۇرا ءوزىمىزدىڭ شەريازدان اعامىزعا سىرتتاي ءىلتيپاتىمىز ەرەكشە. ساۋاتتىلىعىن، ادامشىلىعىن، بىرتوعالىعىن، «اقىرىن ءجۇرىپ انىق باساتىنىن» (اباي) ۇناتامىز. جارايدى، ول باسقا ماسەلە سياقتى...

بىراق ءبىزدىڭ ماقالامىزداعى بىرەر دەرەك شاكەڭ كىتاپتارىنىڭ جاڭا باسىلىمىنا پايداسىن تيگىزبەسە زيانىن تيگىزبەس دەپ ويلادىق. سونداي-اق «قا»-ءنىڭ ءبىراز وقىرمانى «القا» جانكۇيەرى سول جولى نەگە ءۇنسىز قالدى؟» دەيتىنىن دە كورىپ وتىرمىز (سايتتان).

سونىمەن، «قا» قورجىنىندا قالعان ماقالامىزدى «Abai.kz» وقۋشىسىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىم.

اۆتور

ەندىگى مىندەت - «القا» ىشىنە ەنۋ

پىكىر-پايىمنىڭ ءار الۋاندىعى جامان نارسە ەمەس.

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى مەن «اباي» سايتىندا جاريالانعان «القا» - ۇلت قالامىنا سەرت» اتتى ماقالامىزدان كەيىن وقىرمان تاراپىنان قيلى پىكىرلەر، ويلار ەستىدىك. بىراق، ارينە، ونىڭ كوبى ءبىراۋىز باعا ىڭعايىنداعى دۇنيەلەر ەدى.

تاياۋدا (9.07.2010) «قازاق ادەبيەتىندە» باسىلعان ادەبيەتتانۋىمىزدىڭ اقساقالى، ماعجانتانۋشى شەريازدان ەلەۋكەنوۆتىڭ «ولار قانداي، مەن قانداي؟..» اتتى ماقالاسىن جوپەلىمدەگى پايىم قاتارىنا جاتقىزبايمىز.

قۇداي بۇيىرتسا، ءبىز دە شاكەڭنىڭ جاسىنا جەتەرمىز. سوندا قىرىقتىڭ ورتاسىنداعى بىرەۋ «ءسىز جاقسىسىز، بىراق مىنا جەرىڭىزبەن كەلىسپەيمىن» دەسە، ءبىز دە «ءتايت!» دەپ رەنجىپ قالارمىز-اۋ...

الايدا ءبىز بىلەتىن شەريازدان اعا وكپەلەگىشتەردىڭ سويىنان ەمەس. جالپى ءبىز بۇل كىسىنى وتە جاقسى بىلەمىز دەپ تە، بىلمەيمىز دەپ تە ايتا المايمىز.

بىلمەيتىنىز، ءبىر ينستيتۋتتا ىستەسەك تە، بەلگىلى تاقىرىپتا ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەسكەن ەمەسپىز. ويتكەنى، ول كىسى ءوز دەڭگەيى، ءوز پىكىرلەستەرى بار ءپرينتسيپشىل، جازۋ-سىزۋعا قاتال قارايتىن ادامداي كورىنەتىن. بىراق قازمۋ-دا ىستەيتىن قاتارلاستارىمىز: «جوق-ءا، بۇل اعامىز وتە اشىق، وتە دەموكرات ادام» دەيتىن.

بىلەتىنىمىز، راسىندا، قىزمەتتەس بولعان سوڭ، ءسوزى مەن ءىسى ءبىر جەردەن شىعىپ جاتقانىن كورىپ وتىراسىز. سونان كەيىن ءبىزدىڭ ورتامىزدا «ش.ەلەۋكەنوۆ ءىرى-ءىرى قىزمەتتە جۇرسە دە ءوز بايانداماسىن ءوزى جازىپ، قالامنان قول ۇزگەن ەمەس» دەگەن اڭىز جۇرەتىن. م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنداعى قابىرعالاس بولىمدە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان شەريازدان اعامىزدىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن، جازعانىن كورگەن سايىن الگىنىڭ اڭىز ەمەس، شىندىق ەكەنىنە كوزىمىز جەتە بەردى...

ول كىسى - بىزدەن، ءبىز - ول كىسىدەن جارىلقاۋ مەن القالاۋدى كۇتكەن ەمەسپىز، الايدا 2010 جىلى 30 قاڭتار كۇنى «الاش ايناسى» گازەتىندە جاريالانعان سۇحباتىمىزدا ءبىز ش.ەلەۋكەنوۆتى قايراتكەر ءىلياس وماروۆتىڭ قاتارىنا اپارىپ قويدىق. نەگە؟ سەبەبى، اڭگىمەنىڭ، سۇحباتتىڭ رەتى سولاي بولدى دا: «قازىر بيلىكتە ءجۇرىپ ادەبي، مادەني ۇدەرىستى تۇسىنەتىن، وعان پىكىر قوساتىن قايراتكەرلەر جوق. ال، تاريحىمىزدا وندايلار بولعان» دەپ الگى كىسىلەردى اتادىق...

سولاي، شاكە، بىزدە «مەنتورلىق تون» دا، «سىزگە دەگەن نەمقۇرايلىق» تا جوق. سەبەبى وعان نەگىز كورىنبەيدى.

ماقالادا بىلايعى وقىرمان ءبىلسىن دەپ ءسىزدى «ەستەت» دەسەك، بۇل - ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز. شاكە، وسى ءسىز بەن ءبىز - فيلولوگپىز، ەندەشە «ەستەتيكانىڭ» ءتۇبىرى «ەستەت» ەكەنىن بىلە تۇرا، بىرەۋلەر ايتقانداي (وكىنىشكە قاراي، ءوزىڭىز قولداپ جىبەرىپسىز), نەگە ەستەتتى - «ونەر فورماسىن ونىڭ يدەيالىق مازمۇنىنان جىراق ۇستايتىن» نارسە دەپ ۇعىنۋىمىز كەرەك؟.. بۇل ۇعىمنان كەڭەستىك قاساڭدىق (تاعى رەنجيسىز-اۋ) سەزىلمەي مە؟ ءبىز بۇل انىقتاۋىشقا «كوركەمدىك پەن سۇلۋلىقتى تۇسىنەتىن جانە تۇسىندىرە الاتىن جان» دەگەن ماعىنا سىيدىردىق. مۇنىڭ نە سوكەتتىگى بار؟ «ەستەت» پەن «ەستەتيزمنىڭ» ايىرماسى بار شىعار.

انىقتاۋىشتان تاپقان ەكىنشى سىنىڭىزدى مويىندايمىن. «تابان اقى، ماڭداي تەرىن ادال ەڭبەكپەن تاپقان» دەگەندەگى «تابان اقى» مەحانيكالىق تۇردە «ەڭبەك اقى» بولىپ كەتىپتى. ول قاتەلىكتى ماقالا «قا»-گە جولدانعان تۇندە تۇزەتىپ، «اباي» سايتىندا دۇرىس شىعارعانبىز (سالىستىرىڭىز). ول ءۇشىن عافۋ وتىنەمىز.

ال، ەندى «شەنەۋنىك» رەتىندە ادەبيەت ينستيتۋتىن تەكسەرۋگە بارىپ، سىزدەرمەن «امانداسپاۋىمىزدىڭ» سەبەبىنە كەلسەك، ول كوميسسيا ءبىزدىڭ ەركىمىزدەن تىس بولعان شارا ەدى. بىرىنشىدەن، ءبىز سول كۇنى جازۋشى س.ءابدىرايىمۇلىن جەرلەۋ شاراسىنا ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتى وكىلدەرىن باستاپ باردىق (ول كىسى - رەكتورىمىزدىڭ اعاسى).  ال، تۇستەن كەيىن ينستيتۋتتا بولىپ، كەشىندە اۋرۋحانادا جاتقان ۇستازىمىز س.قيراباەۆقا امانداسۋعا عانا ۇلگەردىك. ەكىنشىدەن، ەرتەسىنە تۇندە الدىن-الا 3 اي بۇرىن جوسپارلانعان تۇركياعا ىسساپارمەن كەتتىك (مۇنى س.قاسقاباسوۆ راستاي الادى).

تاعى ءبىرلى-جارىم سىنىڭىزعا بايلانىستى وي: شاكە، ءبىز ءسىزدى «ەستەت»، «تابان اقى، ماڭداي تەرىن ادال ەڭبەكپەن تاپقان» دەي وتىرىپ، قالايشا ەڭبەكتەرىڭىزگە «دۇرىستاپ كوز سالماعان» بولامىز؟ كوبىن وقىدىق.

مەملەكەت سىيلىعىن الاتىن 1995 جىلعى «ماعجان» اتتى ەڭبەگىڭىزدە الگى «القا» اتاۋىن كولەگەيلەگەن «تابالدىرىقتى» بىلاي قويعاندا، ەكى جەرىندە «ماعجان جۇماباەۆ قالامىنان تۋعان «تابالدىرىق» ءالى قولعا تۇسە قويعان جوق. ورىس تىلىنە شالا-شارپى اۋدارىلعان ۇزىندىلەرىنە قاراعاندا...» (112, 343-بەتتەر) دەگەن پىكىرلەرىڭىز بولعان. ال، ءبىز «القا» باعدارلاماسىن 1992 جىلى قازاقتىڭ ساۋساقپەن ساناۋعا بولاتىن از گازەتىنىڭ بىرىنە جاريالادىق دەپ ءمازبىز. جوعارىداعى دەرەك 2008 جىلى «استانا پوليگرافيادان» قايتا باسىلىپ شىققان كىتابىڭىزدا وزگەرىسسىز ءجۇر. وقىرماننان وبال ەمەس پە، شاكە؟..

راس، «ماعجاندا» ءسىز كوپ ىزدەنگەنسىز. الايدا مۇندا دا بىرەر دەرەكتىك قاتەلەر بار. مىسالى، «القا» باعدارلاماسىنىڭ كوشىرمەسىن... «سەمەيگە - مۇحتار اۋەزوۆكە» جىبەرەدى» دەيسىز (111-بەت). بۇل دۇرىس ەمەس. دۇرىسى: «لەنينگرادقا - مۇحتار اۋەزوۆكە، سەمەيگە - ءسابيت دونەنتاەۆقا جىبەرەدى» بولۋى ءتيىس. سەبەبى، اقيقاتى وسى. مۇقاڭ ول كەزدە لەنينگرادتا بولاتىن. تاعى ءبىر جەردە: «مۇحتار ەكەۋى مادەني-اعارتۋ باعىتىنداعى «تالاپ» قوعامىن قۇردى» دەپ جازاسىز (64-بەت). مۇنى قۇرعان - حالەل دوسمۇحامەدۇلى. ماعجان مەن مۇحتار وعان مۇشە بولىپ ەنگەن. مەن وسىنى «تالاپتىڭ» ءارحيۆىن قاراعان ادام رەتىندە تولىق سەنىممەن ايتا الامىن. جوق، بۇل تاريحي شىندىق تا جاي نارسە مە؟ كىتابىڭىزدىڭ 82-بەتىندە «ۆ.بريۋسوۆ ماعجاندى پۋشكينگە تەڭەگەن» دەپ بۇگىن فولكلور تۇرىندە ايتىلىپ جۇرگەن اۋىزشا دەرەكتى قايتالاپسىز. نەگىزى، مۇنداي ناقتى تەڭەۋدى (پۋشكينگە تەڭەۋدى) حالەل دوسمۇحامەدۇلى ۆ.بريۋسوۆكە جازعان حاتىندا ايتقانىن قۇجات نەگىزىندە ءبىز 1995 جىلى جاريالاعان بولاتىنبىز. سونداي-اق 42-بەتتەگى مىرجاقىپ پەن احمەتتىڭ الاش وردا ۇلت كەڭەسىنە كىرمەۋ سەبەبى تۋرالى ويلارىڭىز بەن 94-بەتتەگى سماعۇل قول قويعان «ەڭبەكشى قازاق» ...ماعجاندى جانىشتايتىن ماقالالار جاريالادى» دەگەن پىكىرىڭىزدى ارادا 14 جىل وتسە دە وزگەرتپەيسىز بە؟

اۆتورلىق قۇقىق جانە پوزيتسيا دەگەن جاقسى عوي، بىراق اقيقات ودان جوعارى تۇراتىن شىعار.

ەندى قايتا «تابالدىرىققا» كەلەيىك. ءبىزدىڭ «قايمانا» دەگەن سوزىمىزگە سۇراق بەلگىسىن قويىپسىز. سول قايمانا تىلمەن تاعى قايتالاپ ايتساق، ءسىز قاراپ ۇلگەرمەگەن جانە م.قويگەلديەۆ پەن ش.تىلەۋباەۆ اسىعىس قاراعان «القا» باعدارلاماسىنىڭ تۇپنۇسقاسىندا «تابالدىرىق» دەگەن ءسوز «القا» دەگەن اتاۋدىڭ جانىندا نەمەسە قاتار تۇرعان جوق (ولار قاتار تۇرعانداي جازىپتى، ءسىز ءماتىندى ءوز كوزىڭىزبەن كورگەندەي بۇل نۇسقانى قولداپسىز). ءبىر ەلى تومەن تاراۋشا (كىرىسپە) اتى رەتىندە تۇر. بۇل - ءبىر. ەكىنشى، ءسىز كورمەگەن «القا» قولجازباسى - ماشەڭكەگە باسىلعان نارسە ەمەس، كادىمگى قولجازبانىڭ فوتوكوشىرمەسى. ونىڭ ەش جەرىندە «مۇنى جازعان - ماعجان» دەگەن بەلگى جوق. ءۇشىنشى، ءبىز قايتا-قايتا ايتقان قاراپايىم قيسىندى مويىنداعىلارىڭىز كەلمەيدى. مىسالى، ءسىز «القا» - ماعجاننىڭ ەڭبەگى» دەپ ەسەپتەيسىز. پوزيتسياڭىز، جازعانىڭىز - وسىنداي. ەندى وعان «تابالدىرىق» دەگەندى نەگە اپارىپ قوساسىز؟

ايتىلعان كىتاپ پەن مىنا ماقالا اراسىنداعى قايشىلىقتارعا كەلەيىك.

ءسىز 1995 جىلعى كىتابىڭىزدا «القانىڭ» ورىسشا نۇسقاسى تۋرالى «ورىس تىلىنە شالا-شارپى اۋدارىلعان ۇزىندىلەر» دەيسىز، ال «قا»-دەگى ماقالاڭىزدا «پودستروچنيكتىڭ» ايتارلىقتاي الشاق كەتپەگەندىگىنە كوزىم جەتتى» دەپ ونى جوققا شىعاراسىز. مىنا ماقالاڭىزدا سوڭعى ءبىر ويىڭىزدى «القا» باعدارلاماسىن ديحاننان دا ەرتەرەك وقىعان جازۋشى دۇكەنباي دوسجانوۆ» دەپ ءبىر ساباقتايسىز (كەشىرىڭىز، اراب حارپىندەگى تۇپنۇسقانى دۇكەڭ ەشقاشان وقىماعان: تەلەفونى بار شىعار، سۇراڭىز), ال 1995 جىلعى كىتابىڭىزدا ول كىسىنىڭ ەڭبەگى جونىندە: «كىتاپتا كەلتىرىلگەن كوپ ماعلۇماتتارعا قوسىمشا تۇسىنىك قاجەت. كەيبىرەۋى ءتىپتى اي جارىقتا اداستىرىپ كەتەتىندەي» دەيسىز (164-بەت).

ءبىر اۋىز ءسوز ءبىزدىڭ «القا» تۋرالى «رۋحانياتتاعى» ماقالامىز بەن ءوز ماقالاڭىزدى سالىستىرۋىڭىز تۋرالى. شاكە، ءسىز - باسپانىڭ كەرەمەت مامانىسىز. 36 بەت ءۇش باسپا تاباقتاي بولمايدى. ەكى باسپا تاباقتان 4 بەت اسادى. ءبىز دە، ءسىز دە قازىر «القانىڭ» دەرەگى تۋرالى عانا اڭگىمە ايتىپ وتىرمىز. ىشىنە ەنگەن جوقپىز. كەشىرىڭىز، «جۇلدىز» بەن «ماعجان» كىتابىڭىزدا باسىلعان ماقالاڭىز دا - «مازمۇنداۋ... سۇبەلى بولىگى - تسيتاتا، باعدارلامادان - دايەكتەمە». ايىرماشىلىعى، ءسىز ۇزاقتاۋ جازاسىز، مەن كەلتە جازام. ءسىز ورىس نۇسقاسىنا سۇيەنەسىز، مەن تۇپنۇسقاعا سۇيەنەمىن. سەبەبى، بۇل 90-جىلداردىڭ ءماتىنتانۋ ءۇردىسى. ەندى ءسىز دە، مەن دە ونىڭ ىشىنە ەنۋىمىز كەرەك. قۇداي سوعان جەتكىزسىن!

سونىمەن، ءبىز «القا» - ۇلت قالامىنا سەرت» اتتى ماقالامىزدا ءۇش ماقسات كوزدەدىك:

1. بەلگىلى عالىمداردىڭ جاريالانعان رەسمي ەڭبەكتەرىنەن كەيىن ءوز اتى بىرتە-بىرتە جويىلىپ، «تابالدىرىق» دەگەن ءدۇدامال اتاۋ الىپ بارا جاتقان «القا» اتاۋىن دالەلدەپ، اقتاپ العىمىز كەلدى.

2. ەل جانە رۋحانيات دەگەندە ءبىراۋىزدى، ۇيىمشىل بولعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اقىلداسقان، پىكىر الماسقان ۇجىمدىق ەڭبەگىن ءبىر تۇلعاعا عانا تەلىگەندى قيسىنسىز دەپ تاپتىق.

3. ناقتى باسىلىمدا انىق بۇرمالانعان نۇسقانىڭ قاتە جازىلعان نەمەسە ءتۇسىپ قالعان جەرلەرىن كورسەتتىك.

بۇدان ءبىزدىڭ قادىرمەندى شەريازدان ەلەۋكەنوۆ پەن مامبەت قويگەلديەۆكە دەگەن كوزقاراسىمىز دا، نيەتىمىز دە وزگەرگەن جوق. ءبىز ساقالعا جارماسقان جوقپىز، مەنمەنسىگەن دە ەمەسپىز، بار بولعانى «وسى قالاي؟» دەپ، وقىرمانعا وي سالدىق.

ديحان قامزابەكۇلى، پروفەسسور

«اباي-اقپارات»