جەلتوقساننىڭ بىردەمەسىنشى جۇلدىزى...  اتى مەن انىقتاماسى بىردەي قالاداعى شۋاقتى دا كەڭ كابينەتتە  وسى جولداردى جازىپ وتىرمىن.  باس شاحاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى (ارتىقشىلىعى دا) وسى: تۇراتىن پاتەرىڭ دە، قىزمەت ىستەيتىن كەڭسەڭ دە (ادەتتە) جىپ-جىلى. سىرتتا سارىارقانىڭ ادەمى ىزعارى كۇشىنە ەنىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. قالا كوشەلەرىن قار باسىپ جاتىر. مۇندايدا، دۇنيە قوزعالىپ بارا جاتسا دا، وڭايشىلىقپەن قوزعالعىڭ كەلمەيدى. ءدال وسى ساتتە (ەگەر بىرەۋ)  سۇيىكتى، سۋپەر اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى «كىسىگە تابىن، ەل ەندى» اتتى جاڭا پوەماسىن، كوشەنىڭ قاق  ورتاسىندا (فونوگرامماسىز) وقىپ جاتىر دەسە دە، ورنىمنان ورە تۇرەگەلۋىم ەكى تالاي ەدى. ويتكەنى، مەن دە  باسقا قازاقتار سياقتى جالقاۋمىن، تابيعاتىم جىلىنى قالايتىندىقتان سۋىقتى ونشا ۇناتپايمىن  جانە ت.ب. ءيا، اقتالۋعا سەبەپتى ءۇيىپ-توگىپ تاۋىپ الامىز. ال، بىراق، ەل باسىنا كۇن تۋسا نە ىستەر ەدىك؟  قالعان-قۇتقان (ەكى-ءۇش عاسىر بويى ۇيىقتاپ جاتقان) نامىستى قورعاۋ كەرەك بولسا شە؟

جەلتوقساننىڭ بىردەمەسىنشى جۇلدىزى...  اتى مەن انىقتاماسى بىردەي قالاداعى شۋاقتى دا كەڭ كابينەتتە  وسى جولداردى جازىپ وتىرمىن.  باس شاحاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى (ارتىقشىلىعى دا) وسى: تۇراتىن پاتەرىڭ دە، قىزمەت ىستەيتىن كەڭسەڭ دە (ادەتتە) جىپ-جىلى. سىرتتا سارىارقانىڭ ادەمى ىزعارى كۇشىنە ەنىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. قالا كوشەلەرىن قار باسىپ جاتىر. مۇندايدا، دۇنيە قوزعالىپ بارا جاتسا دا، وڭايشىلىقپەن قوزعالعىڭ كەلمەيدى. ءدال وسى ساتتە (ەگەر بىرەۋ)  سۇيىكتى، سۋپەر اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى «كىسىگە تابىن، ەل ەندى» اتتى جاڭا پوەماسىن، كوشەنىڭ قاق  ورتاسىندا (فونوگرامماسىز) وقىپ جاتىر دەسە دە، ورنىمنان ورە تۇرەگەلۋىم ەكى تالاي ەدى. ويتكەنى، مەن دە  باسقا قازاقتار سياقتى جالقاۋمىن، تابيعاتىم جىلىنى قالايتىندىقتان سۋىقتى ونشا ۇناتپايمىن  جانە ت.ب. ءيا، اقتالۋعا سەبەپتى ءۇيىپ-توگىپ تاۋىپ الامىز. ال، بىراق، ەل باسىنا كۇن تۋسا نە ىستەر ەدىك؟  قالعان-قۇتقان (ەكى-ءۇش عاسىر بويى ۇيىقتاپ جاتقان) نامىستى قورعاۋ كەرەك بولسا شە؟

1986-داعى جەلتوقسان ايىندا اتى-شۋلى الماتى وقيعاسىنىڭ بولۋى كەزدەيسوق ەمەس، زاڭدى  قۇبىلىس. نامىسى شەكتەۋسىز تاپتالىپ، كوكىرەگى بارىنشا  جانشىلىپ، ۇلتتىق بولمىسىن جوعالتىپ بارا جاتقان حالىققا، جاقسىلاپ تۇرىپ ءبىر سىلكىنىپ الۋ ابدەن قاجەت ەدى.  نامىسسىزدىق!  جايباراقات حالىقتىڭ «جالىن اتقان قايعىسى سول بولاتىن». ءدۇر سىلكىنۋگە سەبەپ تابىلدى، حالىق ءدۇر سىلكىندى. بىراق، ءبىر سىلكىندى دە (حالىق قالاۋلىلارىنىڭ قازىرگى كوڭىل-كۇيى سەكىلدى) تىنىپ قالدى. ءجامىشوۆتىڭ قاعازدان تىس قازاقشاسى سياقتى توقتاپ قالدى. جىگەر تانىتۋدىڭ ورنىنا، جەر تاياندىق. ويتكەنى، اياق استىنان باستالىپ كەتكەن كۇرەستى، تاسقىن سۋداي تاسىعان  نامىستىڭ قاينار بۇلاعىن ارى قاراي اشۋعا، جالعاستىرۋعا عاسىرلار بويى قانعا سىڭگەن ۇرەي جىبەرمەدى. «سوۆەتتىك ماسكەۋدەن قايىر، قاراعايدان شايىر كەتتى». «تورەسى تەرىس بي جامان». جەرگىلىكتى شولاق بەلسەندىلەر، وقيعاعا قاتىسۋشى جاستاردى توپىرلاتىپ وقۋدان (جۇمىستان) شىعارىپ جاتتى، ۇندەمەدىك.  ستۋدەنتتەردىڭ كوبى «ءۇش ءارىپتىڭ» فوتوسىنا ىلىككەنى ءۇشىن عانا اباقتىعا تىعىلىپ، ادامدىق قۇقى تاپتالىپ جاتتى. قىسىق كوز «پونتي پيلاتتاردىڭ» شەشىمىمەن قانشاما بالعىن تاعدىر ءبۇلىندى؟ ولارعا اراشا ءتۇسۋدىڭ ورنىنا، اس بولمەگە  جينالىپ، ءوشىمىزدى قارا ءشايدان الىپ، كۇڭكىلدەپ اڭگىمە ايتتىق. كورپەنىڭ استىنا باسىمىزدى تىعىپ، سارى مىسىقتان ۇرىككەن بەيشارا قوياندار سياقتى بۇعىپ جاتتىق. ۇيىنە كەلگەن قوناعىنا (مەيلى، ول ءشۇرشىت- كەلىمسەك بولسىن) ەڭ سوڭعى قانت-نانىن داستارحانعا جايىپ كۇتەتىن مەيماندوس حالقىمىزعا ۇلتشىل دەگەن قارا تاڭبا تاعىلىپ جاتقاندا، «وتتاپسىڭ»، دەپ ورە تۇرەگەلمەي، باسىمىزدى سالبىراتىپ وتىردىق.  «ۇزىن ەلدىڭ يىرىنە، قىسقا ەلدىڭ قيىرىنا» باس بولىپ، قازاقشا اقىل ايتىپ، نەمەرە-شوبەرەسىمەن ورىسشا شۇلدىرلەسەتىن ماڭدايى  كەرە قارىس اقىن-جازۋشىلار كىتاپحاناسىنان شىقپاي وتىرىپ الدى. قاجەت كەزدە قالىڭ ءدۇيىم جۇرتتى وردا بۇزار ورتاعا باستاپ شىعۋعا ءتيىس زيالى  قاۋىم، قاسقىردان قورىققان اۋىل ءيتى سياقتى ۇيشىگىنە جاسىرىندى.  الاڭعا  شىققان جاستاردى قولداۋدىڭ ورنىنا، ولاردى «اناشا شەككەن، اراققا تويعان ازعىندار»، دەپ ايىپتاعان تانىمال اعالارىمىزعا نە جورىق؟ نامىس تۋرالى قوزعاماي-اق قويالىق،  سول كەزدە ولاردىڭ ۇياتتارى سىلەسى قاتىپ ۇيىقتاپ جاتتى ما ەكەن دەپ ويلايسىڭ؟ كەيىن ولاردىڭ كوبى: «ءبىز ەشتەڭەگە قول قويعان جوقپىز، ورتالىق كوميتەت  سىرتىمىزدان ءبىزدىڭ كەلىسىمسىز شەشتى»، دەپ اقتالىپ جاتتى. پەندەشىلىك قوي. ال، بۇل وقيعا تۋرالى ناعىز شىندىقتى بۇقپالاماي  اشىپ ايتقان ءاسانالى اعا ءاشىموۆ قانا. ول كىسى  1999 جىلى (وسى تاقىرىپ بويىنشا دايىندالعان دەرەكتى فيلمدەگى) ماعان بەرگەن سۇحباتىندا: «بۇلاي بولعان، بولىپ جاتىر، بولا بەرەدى»،- دەپ مويىندادى. بۇل ەكىنىڭ ءبىرى بارا بەرمەيتىن باتىل قادام. اسەكەڭ جىگىت-اق.

اۆتورلىق انىقتاما: وسى ايىپتاۋ ماتەريالىن ۇيىمداستىرعان سول كەزدەگى

ورتالىق كوميتەتتىڭ  جاۋاپتى قىزمەتكەرى

ۆ.ءۋستينوۆتىڭ  سوزىنە  قاراعاندا، قول قويعان ادامداردىڭ

ءبارىنىڭ دە (تەلەفون ارقىلى بولسا دا) كەلىسىمى الىنعان.

كوممۋنيستىك ماسكەۋ، حالقىمىزدىڭ «استىنان يت جۇگىرتتى، ۇستىنەن قۇس ۇشىردى». ەل ادىلەتكە شولدەدى. كەيىنىرەك جەلتوقساننىڭ قۇرباندىعىنا قىرشىنداي قىلىپ قايرات رىسقۇلبەكوۆتى شالىپ تىندىق. وندا دا «سەن تيمەسەڭ مەن تيمەلەپ» جاتىپ الدىق. قارشاداي جاستى ءولىم جازاسىنا كەسىپ جاتقاندا، سول ارسىز سوتتىڭ الدىنا بارىپ، حالىقتىڭ جاساندى سپەكتاكلگە دەگەن ءۇزىلدى-كەسىلدى  نارازىلىعىن بىلدىرۋگە تىم قۇرىعاندا 20 شاقتى زيالىسىماق، 100 شاقتى جىگىتسىماق تابىلمادىق. «وتقا ورانعىمىز كەلمەدى، سۋعا سۇرىنگىمىز كەلمەدى».  وسىدان جيىرما جىل بۇرىن عوي دەيمىن، اتالمىش تاقىرىپقا ارنايى دەرەكتى فيلم دايىنداپ جۇرگەندە وسى ساۋالدى ءابىش اعا كەكىلباەۆقا قويعان ەدىم. ول كەزدە (90-شى جىلداردىڭ باسىندا), ساياساتتان گورى ادەبيەتكە كوبىرەك  بۇيرەگى بۇراتىن ابەكەڭ، مەنىڭ «اقىماقتاۋ سۇراعىما» ەپتەپ رەنجىپ قالدى. «وتىزىنشى جىلدارى قازاق زيالىسى جاپپاي وراققا ءتۇستى، ولار بۇل جولى دا وراققا تۇسەمىز بە دەپ اياعىن تارتتى، قاۋىپ قازانىنان ساقتاندى»، دەپ، ءدۇلدىل تىلمەن تارقاتىپ ءتۇسىندىرىپ، ءۋاج ايتتى. ارينە، (سول كەزدە) جۇرت تانىعان رۋحاني تۇلعادان  ساياساتتىڭ بەلسەندى قايراتكەرلىگىنە بۇكىل بولمىسىمەن اۋىسىپ جاتقان كىسىنىڭ بايلامىن تۇسىنۋگە تىرىستىم، ارادا 20 جىل وتسە دە ءالى تىرىسىپ ءجۇرمىن. بىراق، سانامدى قانشا قيناسام دا، «جايلاۋىمىزدى جاۋ، قىستاۋىمىزدى ءورت الىپ جاتقاندا»، «وراقتان» باس ساۋعالاپ وتىرۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ۇعا الار ەمەسپىن. ەگەر ەل-جۇرتتىڭ باسىنا قارا بۇلت تونگەن كەزدە پايداسى بولماسا، ول باستاردى كىمدەر ءۇشىن جانە قانداي بولاشاق ءۇشىن ساقتاۋ كەرەك بولدى؟ «اشەيىندە بي اعا، تۇيە اۋعاندا قايدا ەدىڭ بولىپ جۇرمەي مە؟». ونىڭ ۇستىنە  37-ءشى جىلداردىڭ قىرعىنىنا تەك «زۇلىم» ستالين عانا كىنالى ەمەس، جاعالى ەل بولىپ كورمەگەن قازاقتىڭ (قازساڭ، مۇناي سياقتى شىعا بەرەتىن) كەمشىن قاسيەتتەرى دە اسەر ەتپەدى مە دەگەن زاپىران وي مازالايدى كەيدە...  نكۆد-نىڭ  «ايتقانى ءوتىپ، اتقانى جەتىپ تۇرعاندا» اتالمىش مەكەمەنىڭ حالىققا ىستەگەن قياناتىندا ەسەپ جوق. بۇل تۋرالى تالاي ايتىلدى دا. بىراق، ەگەر دە قازاقتاردىڭ ءوزى ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنەن بۇرقىرتىپ ارىز جازىپ، ءبىرىن-ءبىرى جارىسا ساتپاعاندا بۇنشاما ادام شىعىنى بولماس پا ەدى دەگەن اقىماقتاۋ قيالىم جوق تا ەمەس. باسقا ۇلتتاردىڭ زيالىسى قازاقتارعا قاراعاندا نەگە ازىراق قىرىلدى؟ ويلاڭىزدارشى، مۇنى بىرەۋلەر يوسيف كوكە ءستاليننىڭ «ءور» قازاقتارعا دەگەن جەككورىنىش سەزىمىمەن، ونىڭ قازاق زيالىسىنا دەگەن وشپەندىلىگىمەن تۇسىندىرەدى. مەنىڭشە، ءوز السىزدىگىمىزدى اقتاۋ ءۇشىن نە ءبىر سەبەپتەر تاۋىپ الۋعا بولاتىن سياقتى.. ال، شىندىعىنا كەلسەك، سوۆەت باسشىلىعىنىڭ قازاق حالقىنا ەرەكشە شۇيىلەتىندەي، باسقالاردان گورى  بولەك قىرسىعاتىنداي  سەبەبى بولا قويعان جوق. قويدان جۋاس حالقىمىز پاتشا قۇلادى دەپ، قازان بۇزارلىق قىلىق كورسەتە قويمادى.  باي-ماناپتارىمىز وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا قارسى كەڭ اۋقىمدى باس كوتەرۋلەرگە ۇيىتقى بولا قويعان جوق. كىشىگىرىم تولقۋلار بولماسا، كورشى وزبەكتىڭ باسماشىلارى سەكىلدى ۇزاققا سوزىلعان جاپپاي قارسىلىق قوزعالىسى دا بەلەڭ المادى. زيالىلارىمىز ماسكەۋدىڭ جۇيكەسىن قوزدىراتىنداي ەشقانداي جاسىرىن كۇرەس جۇرگىزبەدى. قايتا سوۆەتتىك جۇيە ارقىلى «قاراڭعى» حالقىمىزدىڭ «كوزى اشىلاتىنا» قۋانىپ، جاڭا ۇكىمەتكە بەلسەنە كومەكتەستى. سوندىقتان، «37-ءنىڭ» قازاققا اكەلگەن كەڭ اۋقىمدى قاندى زوبالاڭىنا «ماسكەۋدىڭ وزبىر ساياساتى» عانا ەمەس، تاقىم بۇراۋ، تار قىسپاقتا ءبىر-ءبىرىن ساتۋعا دايار تۇراتىن ۇساق مىنەزىمىز دە ءوز ۇلەسىن قوماقتى قوستى دەۋگە ابدەن بولادى (كوڭىلدەرىڭىزگە ءتيىپ جاتسا،  كەشىرىم  سۇرايمىن).  ال، 86-87-ءشى جىلدارى زامان مۇلدە باسقا بولاتىن. قانشا قۋعىنداسا دا، «جەلتوقسان قوزعالىسىن قولدادىڭ نەمەسە ۇلتتىق مۇددەڭدى قورعادىڭ». دەپ ەشقانداي شەنەۋنىكتى نەمەسە جازۋشى-عالىمدى قابىرعاعا تاقاپ، اتىپ تاستايتىنداي قاتەر بولعان جوق. ءبارىمىز جابىلىپ قورعاعاندا، مارقۇم قايرات رىسقۇلبەكوۆتى دە امان ساقتاپ قالار ەدىك... باستى بىرنەشە قايتارا شاۋىپ السا دا، حالىق ءۇشىن  ەشقانداي «وراقتان» قايمىعۋعا بولمايدى. بىراق، ءوز كەزەگىندە حالىق تا  ءاربىر زيالىسىن، ءاربىر تۇلعاسىن قورعاۋ ءۇشىن قۇشاعىن ايقارا اشىپ، ازاماتى ءۇشىن ەشتەڭەدەن قايتپايتىن ءور مىنەزىن تانىتۋ كەرەك. بىراق، ءبىر قايراتىن ساقتاي الماعان ىنجىق حالىققا نە وكپە ايتاسىڭ؟ «ەركەك توقتى قۇرباندىققا شالىنعالى» جاتقاندا حالىق ارىستاي ازاماتىنا اراشا تۇسە المادى. بىرنەشە ميلليون قازاقتىڭ اراسىنان ءبىر قايراتتىڭ بويىنداعىداي قايرات تابىلمادى.   بۇعا بەرسەڭ سۇعا بەرەدى. 87-88-ءشى جىلدارى ماسكەۋ قازاق ەلىنە بىلگەنىن ىستەدى. بۇرىنىراقتا، ديماش اقساقالمەن امانداسقان قولدارىن ىرىم قىلىپ ەكى اپتا بويى جۋمايتىن قازاقتار، بۇرىنعى باسشىنى جارىسا جامانداسىپ،  گ.كولبيننىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، ورەسى جەتكەنشە جالپاقتاپ جاتتى.  ويلاۋ دەڭگەيى وبلىس كولەمىنەن اسپايتىن ءبىرىنشى سەكرەتار قازاقشا سويلەيمىن دەپ ۋادە بەرگەندە ءبارىمىز، اكەمىز ەكى «جيگۋليدى» قاتار ۇتىپ العانداي قۋانىپ جاتتىق.  سودان بەرى 25 جىل ءوتىپتى. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە سانامىزدا، جان-دۇنيەمىزدە نە وزگەردى؟ وسىعان كىم تارازى قويا الادى؟ باياعى سول «بۇيدالاعان تۇيەدەي» مىنەزىن جوعالتپاعان  شەنەۋنىكتەر، «بارىنا شۇكىر، جوعىنا سابىر» ەتۋشى مومىن حالىق، «كوپ سويلەپ، كوبىك ساپىرعان» (جالتاق) زيالىلار. ايتقان جەردەن اۋلاق، ەرتەڭ  باسقىنشىلار ەل شەتىنە باسىپ كىرسە نەمەسە بۇلىكشىلەردىڭ شاعىن عانا توبى باس قالامىزدىڭ ورتالىعىن باسىپ السا، ەل قورعاۋ ءۇشىن عۇمىرىن قيۋعا دايىن تۇرعان قانداستارمىزدىڭ ءبورى بەت باتىلدىعىن  كورىپ تۇرعان جوقپىن. ارينە، ازىرگە اۋىزبەن وراق ورامىز، ال ىسكە كەلگەندە...  قايدام. ەلىمىزدى وركەندەتۋ مەن بىرىكتىرۋ ءۇشىن كۇش-جىگەرىن سالىپ جاتقان ۇلكەن كىسىگە ماقتاۋ-ماداقتاۋدى توننالاپ توگەتىن شەنەۋنىكتەرىمىز، سول كىسىنىڭ باسىنا قاۋىپ تونسە، ونى اياعىنا دەيىن قورعاۋعا شامالارى جەتە مە ەكەن؟ جوق، الدە اۋەجايدىڭ شەتىندە  الدىن-الا دايىنداپ قويعان ۇشاقتارىنا وتباسىن تىعىپ الىپ،  قارجىلارى ساقتالىپ جاتقان الىس شەتەلدەرگە تايادى ما ەكەن؟ وندا ۇلتتىق گيمندى  كەۋدەسىنە قولىن قويىپ تۇرىپ، قۇيقىلجىتا شىرقايتىن بۇگىنگى شەنەۋنىكتىڭ شەتەلدەگى ابليازوۆ  پەن حراپۋنوۆتاردان قانشالىقتى ايىرماشىلىعى بار؟ مەنى وسى جاعى الاڭداتادى. ءبىز باتىر حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز دەپ ءبوسىپ جاتامىز. قايدا ءبىزدىڭ سول قايسار مىنەزىمىز؟ اتان جىلىك، ارقار ءمۇيىز باتىرلاردىڭ شوبەرەلەرى نەگە ۇيىقتاپ جاتىر؟ تاقيالى كورشىلەرمىز شەكارادان كۇن كورىس قامىمەن ءارى-بەرى وتكەن قانداستارىمىزدى قويان اتقانداي اتىپ تاستاۋدا. تۇك بولماعانداي كەيىپ تانىتامىز. پالاۋ جەگىشتەر ەلىندە قازاقتىڭ ۇلكەن ءبىر وتباسىسىن شيەتتەي بالا-شاعاسىمەن باۋىزداپ قىرىپ كەتەدى. بۇعان جالعىز ءوزى  كۇيىپ-پىسكەن  قالاۋلى امانگەلدى مومىشوۆ قانا. باسقالارى يسلام اكانىڭ تاۋىقتارىن تۇلكى جارىپ  تاستاعانداي بەي-جاي. ازەت بەتتەرىندە، كەيبىر جەكە ۇيىمداردىڭ جۇمىسقا ەۆروپالىق ناسىلدەگى ادامداردى عانا الامىز دەگەن حابارلاندىرۋلارىن كوزىمىز شالادى. كۇركىرەۋى كۇشتى، جاۋارى از قازاقتار بۇعان دا ءمان بەرمەيدى. توعىز قازاق وتىرعان جەرگە ءبىر رەسمي ءتىلدى كەلىمسەك كەلسە، ۇلى ابايدى ۇمىتىپ، ۇلى پۋشكين تىلىندە سايراي باستايمىز. وزگەنىڭ  كوزىنشە ءوز تىلىڭدە سويلەسەڭ، بالاعاتتىڭ تىلىندە سويلەپ جاتقانداي ىڭعايسىز سەزىنەسىڭ. بۇدان كەيىن ءتىلىمىز قۇرىپ بارا جاتىر دەپ ەڭكىلدەپ جىلاۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ جارىماي جاتقان سانامىزدىڭ سيقى وسى، جارىتپاي جاتقان سالامىز قانشاما؟ «عارىشتىق دەرجاۆامىز»، ال سول عارىشتىق تەحنولوگيانى مەڭگەرگەن ماماندارىمىز نەگە از؟ كوسمودرومنىڭ قازاق جەرىنە ورنالاسۋى مەن ەكى باۋىرىمىزدىڭ عارىشتا بولىپ قايتۋى ءبىزدى دەرجاۆا ەتىپ جىبەرمەيدى. (بۇرىن، مايمىلدار مەن يتتەر دە كوككە ۇشتى، قازىر كوبىرەك كوك قاعازى بارلاردىڭ ءبارى ۇشىپ بارىپ كەلىپ جاتقان جوق پا؟) ءبىزدىڭ باستى ماقسات - عارىش كەمەسىنە ءمىنۋ ەمەس، عارىش كەمەسىن جاساۋ بولعاندا عانا العا باسامىز. بولاشاعى بار ەلدىڭ ۇرپاقتارى «مەرسەدەس» كولىگىنە  مىنۋشىلەردىڭ كوپتىگىمەن ماقتانبايدى، «مەرسەدەس» كولىگىن جاساي الاتىنداردىڭ كوپتىگىمەن ماقتانادى. اۆتوماشيناڭىز سىر بەرگەندە بايقايتىن شىعارسىز، بىزدەگى كولىك جوندەۋدىڭ كانىگى شەبەرلەرى دە باسقا حالىقتىڭ وكىلدەرى. قىسقى سپورت تۇرلەرى بويىنشا وتەتىن حالىقارالىق جارىستاردا ەكى-ءۇش قازاق (كەزدەيسوق) چەمپيون بولىپ قالسا، بۇل تابيعات زاڭدىلىعىنان تىس قۇبىلىسقا تەڭ. اق قاردى ومبىلاپ، 14-ءشى ورىندا شاڭعى سۇيرەلەپ كەلە جاتقان قانداسىمىزدى كورسەك، سۇيىكتى ۇكىمەتىمىزدىڭ (قازاقشا تەلەارنا اشۋ جونىندەگى) كەزەكتى ۋادەسىن ەستىگەندەي قاتتى قۋانامىز.  قىسقى ازياداداعى (كەلىمcەكتەر جاساعان) جاقسى كورسەتكىشتەر ناۋقاندىق ناتيجە بولىپ قالماي، (قانى بارلار جالعاستىراتىن) تۇراقتى قۇبىلىسقا اينالسا، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. ادەتتە، قازاقستاننىڭ تۋىن كوتەرگەنى ءۇشىن ەكس-رەسەيلىك (ەكس-قىتايلىق)  قىزدارعا (جىگىتتەرگە) قاتتى ريزا بولىپ،  وڭشەڭ سىرتتىقتار وينايتىن «بارىس» كومانداسىنىڭ كەزەكتى كەزدەسۋىن «جۋ» ءۇشىن، فاررۋح زاكيروۆتىڭ قانداستارى دايىنداعان ءدامدى داستارحانىمەن ەرەكشەلەنەتىن مەيرامحاناعا اسىعامىز. مويىنداي سالايىق، ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاعامدارىمىز دا تالعام مەن سان-الۋاندىلىق جاعىنان ءالى دە بولسا بايىتا ءتۇسۋدى قاجەت ەتەدى. ازىرگە ەشكىممەن باسەكەلەس ەمەسپىز. ەكى ءسوزدىڭ بىرىنە ۇلى شىڭعىسحاندى  قىستىرا بەرەتىن موڭعول باۋىرلار سياقتى، داستارحان جايلى اڭگىمە قوزعاساق، قازى مەن قىمىزدى ايتا بەرەمىز، دامدە دە، باسقادا دا  ودان بولەك ماقتانىشىمىز جوق. كوشە-كوشەنىڭ ءبارىن جاۋلاپ العان باسقا ۇلتتاردىڭ ءدامحانالارىندا ءبىرى وزبەكتىڭ، ءبىرى نەمىستىڭ، تاعى ءبىرى قىتايدىڭ ۇلتتىق كيىمىن كيىم الىپ، ءلابباي تاقسىرلىق كەيىپپەن قىزمەت ەتىپ جۇرگەن قازاق قىزدارىن كورگەندە، تابەتىم قاشىپ كەتەدى.. نە ايتارسىز، نارىق زامانى. ءبارى دە ورىندى. بىراق، ىشىڭىزدەن بولسا دا شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، الگى قارىنداستاردى كورگەندە، ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىز شىم ەتپەي مە؟ قالعان-قۇتقان، توت باسقان نامىسسىماعىڭىز ويانباي ما، اعايىن؟ جوق الدە، «نامىس-قامىستان» گورى ورەكەڭنىڭ اراعى مەن شەتەلدىڭ شارابىنا تويىپ الىپ، «ءبىزدىڭ قازەكەڭ الەمدەگى ەڭ كۇشتى حالىق» ەكەندىگىن ايتىپ ماقتانۋ، جۇرەككە  جاعىمدىراق تيە مە؟ عافۋ، قاتەلەسىپپىن، ءسىز ءۇشىن «قازاقتىڭ مىقتىلىعى» ەكىنشى ورىندا ەكەن عوي. قالاي عانا ۇمىتىپ كەتتىم؟ ال، ءسىزدىڭ شىققان تەگىڭىز جاتاتىن (ۇلى، ورتا، كىشى) ءجۇزدىڭ - ەڭ سۋپەر ءجۇز، ءسىز ءونىپ شىققان رۋدىڭ «دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ اقىلدى، ەڭ ادىلەتتى جانە ەڭ جۇرەك جۇتقان رۋ» ەكەندىگىن ۇمىتىپ كەتىپپىن. ارينە، بۇل جايلى «تاريحي شىندىقتى» تەك ءسىز عانا جاقسى بىلەسىز. تاريحتا قالا تۇگىلى كوشە سالىپ كورمەگەن حالقىمىزعا، اۋزىڭىزبەن وتىرار مەن سىعاناقتى سالدىرىپ، ءال-ءفارابيدى پەن بەيبارىستى قازاق ەتىپ، بەسبارماقتى دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ءدامدى تاعام ەكەندىگىن جىرلاپ ايتا بەرگەننەن نە شىعادى؟ وندا ءتۇسىندىرىڭىزشى، اتا-بابامىز سۋپەرقۇرىلىسشى بولسا، نەگە وسى كۇنگە دەيىن كەز-كەلگەن عيمارات قۇرىلىسىنا، مەيلى ول ۇلكەن ءۇي بولسىن، دۇكەن نەمەسە مەشىت بولسىن، «ۇيرەنگەن»  وزبەگىمىزدى جالدايمىز؟ باس قالامىزداعى كۇردەلى قۇرىلىستاردى ء(بارىن دەرلىك) نەگە ءوزىمىز ەمەس، تۇرىك تۋىستار سالادى؟ ەستەرىڭىزدە شىعار، كۇزدە باس قالامىزدىڭ باس الاڭىندا فۋتبولدان «قازاقستان» مەن «تۇركيا» كوماندالارى كەزدەستى. جەڭبەسە دە، ءوز الاڭىندا تىم قۇرىعاندا تەڭ وينايتىن شىعار دەگەن ۇكىلى ۇمىتپەن 9 جاستاعى ۇلىمدى ەرتىپ باردىم. جينالعان (وپتيميست) جۇرتپەن بىرگە ۇلىم دا قازاقستان دەپ ايعايلاپ، ەلىمىزدىڭ كىشكەنتاي جالاۋشاسىن جەلبىرەتىپ، شابىت شاقىرىپ، جەلپىنىپ تۇردى. بۇكىل ستاديوندا بىرنەشە مىڭ ادام قازاقستان دەپ ايعايلاعاندا جانە گيمن ويناعاندا بويىڭدى ۇلكەن ءبىر كۇش-قۋات پەن شاتتىق بيلەيدى عوي، اسەرى وزگەشە. بىراق، قۋانىشىمىز ۇزاققا بارمادى. ەسەپ: 0-2-گە جەتكەندە، ۇلىم «قايتايىقشى» دەدى. قايتتىق. ەكەۋمىزدىڭ دە ۇنجىرعامىز (كەيبىر زيالى تۇلعالاردىڭ بەدەلى سياقتى) ءتۇسىپ كەتكەن. ۇيگە جەتىپ، تەلەديداردىڭ ەكى ءتىلدى باعدارلاماسىنا ۇڭىلسەك، ەسەپ 0-3-كە ۇلعايىپتى. بالامنىڭ قاتتى مازاسى كەتىپ، كوپكە دەيىن وزىنە-ءوزى كەلە الماي ءجۇردى. ءبىر كەزدە سىرىن اشتى. «پاپا،-دەيدى ول، مەن  قازاقستاندى بۇكىل الەم بويىنشا وتە مىقتى ەل دەپ سەنەتىنمىن، ونى ەشقاشان ەشكىمنەن جەڭىلمەيدى دەپ ويلايتىنمىن. ال، مىناۋ ناعىز ماسقارا عوي!». سول كەزدە  عانا ءمان-جايدى (ونىڭ بالاڭ ويىن) ەپتەپ بولسا دا تۇسىنگەندەي بولدىم. جالپى، مەنىڭ دە، ونىڭ دا  فۋتبولعا دەگەن قۇمارلىعى شامالى.  دوستارىمىزدىڭ ۇسىنىسىمەن وسىدان ەكى-ءۇش  جىل بۇرىن عوي دەيمىن، الماتىدا حالىقارالىق فۋتبول كەزدەسۋىنە باردىق.   «قازاقستان»-«اندوررا» فۋتبول قۇرامالارىنىڭ كەزدەسۋى 3-0 ەسەبىندە بولدى عوي دەيمىن، ءبىزدىڭ قۇرامانىڭ ايقىن باسىمدىلىعىمەن اياقتالدى. سارىاعاش قالاسىنىڭ دەڭگەيىندەگى كوماندانى ۇتقانىمىزعا، برازيليانىڭ قۇراماسىن تالقانداعانداي  ءماز بولدىق. ودان كەيىن فۋتبول ويىنىنا اسا قىزىقپاعان سوڭ، باسقا كەزدەسۋلەرگە دە، تەلەديدارداعى ويىندارعا دا نازار سالماعانبىز. ۇلىمنىڭ، سودان كەيىنگى تاماشالاعان جارىسى وسى قازاقتار مەن تۇرىكتەردىن ويىنى بولاتىن.  ءسىرا، «اندوررانىڭ» اسەرىن جوعالتپاعان ۇلىما مەكتەپتەگى ۇستازدارىنىڭ پاتريوتتىق اڭگىمەلەرى قوسىلىپ، قازاقستان ءسوزى (ەل رەتىندە دە، كوماندا رەتىندە دە)  الەمدەگى ەڭ مىقتى ۇعىمعا اينالسا كەرەك-ءتى. ال، تۇركيامەن كەزدەسۋدەن كەيىن قاتتى ءتۇڭىلىپ كەتتى. اتالمىش ويىننىڭ ونىڭ پاتريوتتىق سەزىمىنە قانشالىقتى نۇقسان كەلتىرگەنىن دە بىلمەيمىن. ءيا، قاتتى ۇياتتى بولعانىمىز راس. بىراق، ويلاپ قاراساق، سونشالىقتى قاپالاناتىنداي ەشتەڭە جوق قوي. شىندىعىندا، ءبىز قانداي ناتيجە كۇتىپ ەدىك؟  جالعان نامىستى جىرتىپ ايعايلايتىنداي نە بولىپ قالىپتى سونشا؟ رەسمي تۇردە قازاقستان قۇراما كومانداسى ەكەنى دە راس، بىراق، وندا   جۇگىرىپ جۇرگەن قازاقتىڭ سانى ەكى-ۇشەۋ اق...  (قازىر فۋتبول قۇراماسى باس باپكەرىنىڭ اتى-ءجونى  قازاقشا بولسا، ول بالاعات ءسوز سياقتى ىڭعايسىز ەستىلەتىن سياقتى)  ال، بۇعان نەگە نامىستانبايسىزدار؟ فۋتبول جارىسى ءوتىپ جاتقان (وسى ءبىر الىپ تا) ادەمى الاڭنىڭ قۇرىلىسىن سالعان دا قازاقتار ەمەس قوي.  تىپتى، فۋتبولشىلار كيگەن سپورتتىق كيىم دە بىزدە تىگىلمەگەن. بۇل ءسىزدى ەشقانداي ويلارعا جەتەلەمەي مە؟ سول ءتۇنى ءبىر-ەكى شۋماق جازىپ، تانىستارىما سمس-پەن جىبەردىم. مازمۇنى شامامەن بىلاي:

«بار نامىستى، تابانعا جيىپ الىپ،

باسقالارعا توڭقايىپ، سيىنالىق.

تۇرىك سالعان الاڭدا دالباڭدايمىز،

تۇرىك تىككەن دامبالدى، كيىپ الىپ».

وزدەرىڭىز كۋا بولىپ جۇرگەن شىعارسىزدار، الماتى مەن استانانىڭ كوشەلەرىندە قاپتاعان وزبەك-ۇيعىر كۋحنيالارى. ال، تاشكەنتتە قانشا قازاق كۋحنياسى بار ەكەن، ءبىلدىڭىز بە؟ وزبەكستاندا، ءوز اعامىز وزبەكتىڭ قاي  قىزى قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمىمەن ءجۇر؟ ماقتانشاق قازاقتىڭ كۇن سايىن ءوتىپ جاتاتىن تويىنىڭ بارىندە، تاقيالى كورشىمىزدىڭ بوي قىزدىرار ءانى مەن ءبيى وينالىپ جاتادى..  «ياللا» مەن وزبەك ەستراداسىنىڭ جۇلدىزدارى اپتا سايىن قازاقستاندا. قازاق ءانشىسىنىڭ مىڭ تەڭگەلىك كونتسەرتىنە اقشاسىن قيمايتىن قازاق، رەسەيدىڭ جۇلدىزدارىنىڭ 30 مىڭدىق  بيلەتىن تالاسىپ الىپ جاتادى.  بۇل كەلەڭسىز قۇبىلىستى كىم تۋدىرىپ وتىر؟ ولار ما، جوق ءوزىمىز بە؟   ارى قاراي سوزباي-اق قويالىق. بىتپەيدى. بۇل مىسالدار باسقا حالىقتىڭ ءارتۇرلى كاسىپتەگى، ونەردەگى  مىقتىلىعىن عانا بىلدىرمەيدى، ەڭ باستىسى، ءوزىمىزدىڭ السىزدىگىمىزدى، داراقىلىعىمىزدى، دارىنسىزدىعىمىزدى ايقىندايدى. كەمشىن تۇستارىمىزدىڭ كوپتىگىن اڭعارتادى. كەيدە قازاقستاندا ەمەس، شەتەلدە تۇرىپ جاتقانداي اسەر الاسىڭ؟ تازا قازاقشا سويلەيتىن ءبىر دە ءبىر تەلەارنا جوق. قازاقشا باسىلىمدار، ءتورتىنشى توقالدان تۋعان بالالار سياقتى. بيلىكتىڭ كوزقاراسى بويىنشا، ولار جالتاق، ىنجىق، ءبىلىمسىز، وزىنە-ءوزى سەنىمسىز. بيلىكتىڭ پىكىرى دۇرىس ەمەس دەپ، ەكى بولمەلىك تار پاتەردىڭ كۋحنياسىنداعى ەسكى ستولدى ۇرعىلاۋعا بولادى. بىراق، ايەلىڭ مەن بالا-شاعاڭ عانا كۋا بولا الاتىن وسى ءبىر «باتىرلىعىڭىزدان» سوڭ بىردەڭە وزگەرە مە؟  مىقتى جۋرناليست  بولساڭىز، وندا نەگە جالاقىڭىز تومەن، وندا نەگە ەكى ءتىلدى  ساياساتكەرلەر مەن بيزنەسمەندەر سۇقباتىن ءبىرىنشى سىزگە ەمەس، ءسىزدىڭ ارتىڭىزدا تۇرعان ءورىستىلدى تىلشىگە بەرۋگە ۇمتىلادى؟ مىقتى باسىلىم بولساڭىز، وندا نەگە تارالىمىڭىز وتە ماردىمسىز، وندا نەگە سىزدەرگە جارناما بەرۋشىلەر كەلمەيدى؟  «بالاپان» تەلەارناسى اشىلعاندا ەكىنشى تاۋەلسىزدىگىمىزگە قولىمىز جەتكەندەي ءماز-مايرەم بولدىق. «كەۋدەسىن ەشكىمگە تاپتاتپايتىن حالقى بار» تاۋەلسىز ەلدە وسىنداي كورىنىستىڭ بولۋىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن  قانداي دەڭگەيدەگى دىلمارلىق كەرەك؟ «اۋىل ءيتىنىڭ قۇيرىعى قايقى» بىراق، قۇداي ساقتاسىن، ەكىنشى جەلتوقسان قايتالانباسىن دەپ تىلەيىك. وجەت جاستارىمىزدى تاعدىر تالكەگىنە تاپسىرىپ، قايراتتى جىگىتتەرىمىزدى اتىپ-اسۋعا ءوز قولىمىزبەن بەرىپ، بەت-بەتىمىزبەن تىم-تىراقاي قاشىپ كەتسەك، كەيبىر  ءىشتار كورشىلەرىمىزدەن قاتتى ۇيات بولادى. (86-شى جىلعى). جەلتوقساننىڭ العاشقى جارتىسىنا دەيىن ديماش اقساقالدى پايعامبار ساناپ، ال ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، ونى پالەسى جۇعىپ كەتەر زياندى زەينەتكەر رەتىندە قابىلداعان شەنەۋنىكتەردىڭ وپاسىزدىعى مىنا  جاڭا زاماندا جالعاسىن تاپپايدى دەپ ايتا الامىز با؟ ولاردىڭ قازىرگى «ءىزباسارلارى» ءوز  ۇستازدارىنان ەكى ەسە اسىپ ءتۇسىپ، بۇگىنگى نۇردىڭ ءبارىن ەرتەڭ قۇرعا اينالدىرماسىنا كىم كەپىل؟  بۇرىن بارلىعىن (جىگەرسىزدىگىمىزدى،  جالتاقتىعىمىزدى، جاعىمپازدىعىمىزدى، ساتقىندىعىمىزدى، جۇزگە بولىنۋشىلىگىمىزدى) ماسكەۋگە جاپتىق، ال ەندى كىمدى ايىپتايدى ەكەنبىز؟  «التى باتپان، الا اۋىز" ەلدى "جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرىپ" بىرىكتىرىپ وتىرعان ءبىر كىسىنىڭ بەدەلى ارقاسىندا، ازىرگە، قازاقتاردىڭ «الار دەمى  ءبىر توبەدەن سوعىپ تۇر». «ۇلكەيۋدەن» ءۇمىتى بار كىسىلەر «سول دەمدى» ودان ءارى سوققىزا الا ما؟  ارامىزدان، ەلدىڭ باسىن قوسا الاتىن قاسيەتى بار ادامدار كوپتەپ شىقسا دەپ تىلەيىك! ال، وزگەرىستەرگە مۇمكىندىك بەرەتىن قازىرگىدەي ىڭعايلى ۋاقىتتا، شامامىز جەتكەنشە ۇلتتىق سانامىزدى، حالىقتىق ساپامىزدى تۇزەپ العانىمىز اقىل بولار ەدى. اراق-شاراپ ىشكەننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ ماسكۇنەمگە، يماندى بولعاننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ             بىردەمە...يتكە» اينالمايىق. ال، ورتاسىن تابا الامىز با وسى؟ ءبىز «ورىس» ەمەسپىز، "اراب» تا بولمايىق دەگىڭ كەلەدى. سىناساق - جاماندامايىق، ماقتاساق -جالامايىق دەگىڭ كەلەدى. تويدى ماقتانۋ ءۇشىن ەمەس، قۋانىش ءۇشىن ىستەۋ كەرەك دەگىڭ كەلەدى. دەي المايسىڭ. ايتساڭ، وزىڭە تيەدى. بىراق، سويلەمەسەڭ (جازباساڭ) ءسوز اتاسى ولەدى. ايتپاساڭ - ەستىمەيتىن ساڭىراۋلار كوپ، اشپاساڭ - كورمەيتىن سوقىرلار كوپ. سوڭعى كەزدە مەنىڭ باسىما  قازاقتاردىڭ ماڭدايىنا جازىلعان اي جەلتوقسان با دەگەن ەرسىلەۋ وي كەلىپ ءجۇر. ويتكەنى، ىشكى جان-دۇنيەمىز قىسى-جازى  توڭىپ جۇرەدى.

ايتپاقشى،  1986-شى جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە بۇل اۆتورسىماقتىڭ ءوزى قايدا ءجۇرىپتى نەمەسە قاي  بۇرىشتا تىعىلىپ  وتىرىپتى دەگەن ساۋال ويىڭىزدى مازالاسا، جاۋاپ بەرۋگە دايىنمىن: اسكەر قاتارىنان (رسفسر-ءدىڭ ورتالىق وڭىرىنەن، پوەزدبەن) ورالىپ كەلە جاتىپ، كەشىگىپ قالدىم. سول كەزدەرى  الماتىدا بولعان دوستارىمنىڭ كوبى اتالمىش وقيعاعا قاتىستى. (وكىنىشكە قاراي، كوبىسى قۋعىنعا ۇشىرادى، سوتتالدى،  اقىر سوڭىندا ءومىر  ءسۇرۋ ءمانىن جوعالتىپ قايتىس بولىپ كەتكەندەرى دە بار).

«اباي-اقپارات»