ادەتتە ەسىم حان تۇسىنداعى مەملەكەت تاريحىنا كوز جۇگىرتسەڭىز جيىرما جىلعا سوزىلعان قازاق-بۇحار سوعىسىن، ويراتتارمەن قاقتىعىستى جانە تۇرسىن حاننىڭ بۇلىگى تۋرالى وقيسىز. الايدا ءسىز «جالعان ابدىعاپپار» تۋرالى ەستىپ كوردىڭىز بە؟

تاۋەكەل حانىمىزدىڭ ورتا ازيا جورىعى بارىمىزگە جاقسى تانىس. بۇحارا تۇبىندەگى ۇرىستا اۋىر جارالانعان حان ءحال ۇستىندە تاشكەنتكە جەتكىزىلىپ، سوندا باقيلىق ساپارعا اتتاندى. اعاسىنىڭ قايعىسىنان قان جۇتقان ەس-مۇحامەد اسكەردەگى بيلىكتى ءوز قولىنا الدى.

سونىمەن، ماسكەۋدە بوريس گودۋنوۆ، ال تۇركىستاندا ەسىم حان تاققا وتىردى. الايدا ارتىنشا بەس-التى جىلدان كەيىن گودۋنوۆ دۇنيەدەن ءوتىپ تاقتى ونىڭ ۇلى II  فيودور يەلەندى. بىراق بۇل جاس جىگىتتىڭ تاعدىرى تراگەديامەن اياقتالىپ، بيلىگى بىرنەشە ايلارعا عانا سوزىلدى. ءبىر قىزىعى وسى تۇستا ەكى مەملەكەتتە دە «جالعان پاتشالار» پايدا بولا كەتتى.

سوعىس ءالى ءجۇرىپ جاتتى. ال بيلىك باسىنا كەلگەن ەسىمنىڭ الدىندا قوردالانعان ماسەلەلەر كوبەيدى. شىعىستا ويراتتار ۇدايى قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇردى، ەدىل مەن جايىقتاعى جۇت، نوعايلاردىڭ قازاقتان ءبولىنىپ كوشىپ كەتۋى. ەندى مىنە بۇحار تاعىنا جايعاسقان باقي-مۇحامەدتىڭ اسكەرى قازاق جەرىنە كەلە جاتىر. 20 جىلعا سوزىلعان قازاق-بۇحار سوعىسىنىڭ العاشقى ەپيزودتارى وسىلاي باستالعان ەدى.

بۇحار ءامىرى جايدان-جاي شابۋىلعا شىققان جوق. بۇل باقي-مۇحامەد دەگەن ادام ساراي توڭكەرىسىنەن كەيىن بيلىككە كەلگەن. جاستىعىنا قاراماي ءبىزدىڭ تاۋەكەل حانىمىزعا ايتارلىقتاي قارسىلىق كورسەتىپ، قامالىن قورعاپ قالعانى جانە بار. بۇحاردا شايبانيلەر اۋلەتى جويىلىپ، ەندى جاڭا اۋلەت، اشتارحانيلەر (ورىستار استراحاندى جاۋلاپ العاندا قاشىپ كەلگەن حاندار تۇقىمى) بيلىگى ورنادى.  باقي-مۇحامەدتىڭ ۇكىلى ءۇمىتى بار ەدى. ءامىرشىنىڭ بۇل ءۇمىتى ءۇي ىشىنە ءۇي تىگۋگە ارەكەتتەنگەن قاراقالپاق بيلەۋشىسى «جالعان ابدىعاپپار» بولاتىن. ايتپەسە، كەشە عانا ويسىراي جەڭىلىپ، بۇحاراعا قاشقان وزبەكتەردە قازاقتارعا قارسى جورىققا شىعاتىن الەۋەتتى كۇش جوق ەدى.

اراسى بىرنەشە جىل عانا ايىرماشىلىعى بار دەمەسەڭىز، رەسەيدە «جالعان دميتري»، ال قازاق حاندىعىندا «جالعان ابدىعاپپار» پايدا بولدى. بۇل ۋاقىتتا ەكى مەملەكەت گۇلدەنۋ شاعىنا اياق باسقان-دى. رەسەي اينالاسىنداعى شاعىن كنيازدىقتاردى بىرىكتىرىپ، قازان، استراحان مەن ءسىبىردى جاۋلاعاندا، قازاق حاندىعى رۋ-تايپالاردىڭ باسىن قوسىپ، قاراقالپاق، قىرعىز بەن نوعايدى، سىبىردەن بولىنگەن قازاق رۋلارىن ەندى قول استىنا بىرىكتىرگەن تۇستا وسىنداي شىرعالاڭعا تاپ بولدى.

سونىمەن «جالعان پاتشالار» التىن تاققا قونجيا كەتتى. جالعان دميتري ماسكەۋدى، ال جالعان ابدىعاپپار تۇركىستاندى بيلەدى. ال قاراپايىم حالىق زاڭدى پاتشانىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنە الماي دال بولدى. جالعان پاتشالاردىڭ حالىقتى وزىنە سەندىرە ءبىلۋى ويىن جۇرىستەرىن مۇلدە شاتاستىرىپ جىبەردى. ابدىعاپپار دەگەن بۇل ادام قاراقالپاق ورتاسىنان شىققان، سىر بويىنداعى ۇساق بيلەۋشىلەردىڭ ءبىرى ەدى. جەرگىلىكتى حالىققا ءوزىن شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىمىن دەپ تانىستىرعان ول جالعىز تۇركىستاندى ەمەس، تاشكەنتپەن قوسا سايرامدى دا قاراتتى. ال ەسىم حان وزىنە تيەسىلى بيلىكتى الا الماي، بار ۋاقىتىن سىرتقى جاۋمەن كۇرەسۋگە جۇمسادى. ەسىمنىڭ سىرتقى جاۋلارمەن كۇرەسۋگە كۇشىن سارپ ەتۋى  جالعان ابدىعاپپاردىڭ جانىنا مايداي جاقتى. وسىلايشا ماسكەۋ مەن تۇركىستان سارايى «جالعان پاتشالار» مەكەنىنە اينالدى. ەندى قايتپەك كەرەك دەگەن وي ەكى ەلدى دە مازالادى. وسىنى پايدالانعان كورشى ەلدەر قاۋىپ توندىرە باستادى. رەسەيگە پولشا قىسىم كورسەتسە، قازاق حاندىعىنا بۇحار اسكەرى باسىپ كىردى. ەسىڭىزدە مە، وسىدان 17 جىلداي بۇرىن تاۋەكەل حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى وراز-مۇحامەد ورىستارعا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، ماسكەۋگە جونەلتىلگەن ەدى عوي. مىنە، سول حانزادامىز جات ەلدە تاققا كوتەرىلىپ، قاسىم قالاسىنىڭ حانى اتاندى. ەسىم حان قازاق جەرىندە «جالعان ابدىعاپپارمەن» كۇرەسىپ جاتسا، نەمەرە ءىنىسى وراز-مۇحامەد رەسەيدە جالعان دميتريمەن ارپالىستى. تاعى دا ۇقساستىق پا؟

سامارقاننان اۋىر اسكەرمەن شىققان وزبەكتەر تاشكەنتكە بەتتەيدى. بۇل كەزدە تاشكەنتتە قازاق سۇلتانى كەلدى-مۇحامەد بيلىك ەتىپ وتىرعان-دى. تاشكەنت ءامىرشىسى قالىڭ ەلدى شاقىرىپ ۇلگەرمەيدى نەمەسە قاجەت دەپ تاپپاسا كەرەك. وزىنە تيەسىلى قازاق، قۇراما، قىرعىز بەن قاتاعاننان اسكەر جيناپ سوعىسقا ازىرلەندى. ەكى جاقتىڭ اسكەرى ايعىر-جار دەگەن جەردە كەزدەسىپ، بۇحار اسكەرى تىم-تىراقاي قاشتى. وكشەلەي قۋعان قازاق قوسىندارى سامارقانعا دەيىن توپەلەپ، ۇلكەن ولجامەن تاشكەنتكە قايتىپ ورالادى. بۇل جيىرما جىلعا سوزىلعان قازاق-بۇحار سوعىسىنىڭ تەك باستاماسى بولاتىن.

«مەنى قۇم باسادى، سۋ شايادى دەپ قورىقپا. ەگەر سەن راسىمەن جاقۇت بولساڭ، ءتۇبى جارقىرايسىڭ»

شىعىس دانالىعى

ارادا بىرنەشە جىل وتپەي جاتىپ قاراپايىم حالىق شىنايى جاقۇتتى كورىپ، ال «جالعان پاتشالاردىڭ» بەتى اشىلا باستادى. ەسىم حان جالعان ابدىعاپپاردىڭ دالالىق قوسىنا باسىپ كىرىپ، قىلىشپەن شاۋىپ ءولتىردى. ارادا ءبىر جىل وتپەي جاتىپ  وزىن IV يۆاننىڭ كىشى ۇلىمىن دەپ تانىستىرعان جالعان دميتري دە اجال قۇشتى. رەسەيدە كەيىننەن بىرنەشە جالعان دميتريلەر بولعانىمەن ولار رەسمي تاققا وتىرمادى. قازاق ورداسىنا قايتادان وردا-ەجەن، ال رەسەيدە رومانوۆتار اۋلەتى بيلىك باسىنا كەلدى. وسى وقيعادان كەيىن ارال مەن سىردى مەكەندەگەن قاراقالپاقتار ەسىم حانعا تولىق تاۋەلدىلىككە ءتۇستى. بۇل ءبىز كەلتىرگەن ءبىر عانا وقيعا.

ويلاپ قاراساڭىز، مەكتەپ وقۋلىقتارى «كسرو» مەن «بولشەۆيككە» تولىپ تۇر. وعان اپارىپ، بىتپەيتىن «پلەنۋم-سەزدى» جابىستىرا بەرگەنشە، اش بالاداي جاۋتەڭدەگەن حاندىق كەزەڭنىڭ كەمىس-قۇتىعىن تۇگەندەيتىن كەز كەلگەن سياقتى.

بۇل ءبىزدىڭ، قازاقتىڭ تاريحى. بۇل ءۇشىن ەشقانداي مەملەكەت باس قاتىرمايدى. الدە سول باياعىشا اركىمگە ءبىر تەلمەڭدەپ، «شەتەلدىك عالىمدار نە دەيدى ەكەن» دەپ سولاردىڭ اۋزىن باعىپ ءجۇرمىز بە؟

رىسبەك رامازانۇلى

Abai.kz