وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن قازاق ارىستارى "قازاعىم قالاي ەل بولادى؟"  دەپ بار ءبىلىمىن، كۇش-جىگەرىن، قاجىر-قايراتىن سارپ ەتتى. كەيىننەن ارالارىنا سۇرقيا ساياسات ارقىلى جىك تۇسكەننەن سوڭ اۋىزبىرلىكتەن ايرىلدى. سونىڭ سالدارىنان تالاي وعلاندارىمىز ناقاقتان قۇربان بولدى، اقىرىندا ارماندا كەتتى. "قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن سول زوبالاڭ ەندى قايتالانباسا ەكەن" دەگەن نيەتپەن وسى وسى ماقالانى جازۋعا بەل بايلادىم.

قازىرگى جاعدايدى بايىپتاپ قاراساڭ، بۇرقىراعان اقپارات اعىنىنا بايلانىستى قوعامداعى قايشىلىقتارعا، مەملەكەت باسشىسىنا دەگەن كوزقاراستار وزگەرگەن . بۇرىن پرەزيدەنت ساياساتىن داتتاپ وتىراتىندار، قازىر كەرى كوزقاراسقا اۋىسقان، نە كەرىسىنشە، بۇرىن پرەزيدەنتتى، ونىڭ ساياساتىن قولداعان، ال قازىر داتتاپ جۇرگەندەر دە ارامىزدا بارشىلىق. ارينە، اركىمنىڭ ءوز كوزقاراسى بار، بىرەۋدى ودان تايدىرۋ قيىننىڭ قيىنى.

كۇنشىلدەردىڭ نەمەسە باستى ىرىتكى سالعىشتاردىڭ قازاق مەملەكەتىندەگى قازىرگى جاعدايدى ناشار ەتىپ كورسەتۋى قانشالىقتى شىندىق؟

سول قازاقتىڭ بولاشاعىن ويلاعىشسىماق كۇنشىلدەردىڭ (ابليازوۆ جانە نە جەردىڭ استىنان شىققانى، نە كوكتەن تۇسكەنى، نەمەسە بار-جوعى بەلگىسىز ساياسي قۋىرشاق ەرجان تۋرگۋمباي سەكىلدىلەر) وزدەرىنىڭ ىستەرى تازا ما، بايلىققا تازا ءجۇرىپ جەتتى مە، قازاققا جاقسىلىق جاسادى ما، رينات زايىتوۆتىڭ سوزىمەن ايتساق «قازاقستاندا ءبىر قورا سالىپ پا؟»، جەتى دۇنيەگە جار سالىپ ايتىپ جاتقاندارى شىندىققا قانشالىقتى جاناسادى دەگەن سياقتى زاڭدى سۇراقتار تۋىندايدى.

ابليازوۆتى 2-ءشى لەنين دەسەدى، سولاي دا شىعار. لەنين شەتەلدە وتىرىپ سوعىستان قانسىراعان يمپەرياليست-اگرەسسور رەسەي پاتشالىعىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى. ال ابليازوۆ ءۇزىلىپ كەتە جازداپ بارىپ ەگەمەندىككە قول جەتكىزگەن، سوسىن مەملەكەت رەتىندە ەندى گۇلدەنە باستاعان قازاق مەملەكەتىن قۇلاتپاق. قازىر ءۇيدىڭ سىرتىندا ءۇرىپ ءجۇر. ءبىز پاتشالىق رەسەي سياقتى قانسىراعان مەملەكەت ەمەسپىز، گۇلدەنىپ جاتقان مەملەكەتپىز، حالىقارالىق قاۋىمداستىق تا بۇرىنعىداي ەمەس، ەڭ باستىسى اتا-بابامىز ارمانداعان، حالىق رەتىندە جويىلىپ كەتە جازداپ بارىپ قولىمىز جەتكەن ەگەمەندىكتەن ايرىلعىمىز كەلمەيتىن ەلمىز. ارينە، قازاقتىڭ ىشىندە اركىمنىڭ ايتقانىنا ەرىپ، ءىستىڭ بايىبىنا بارماي شاتاسىپ جۇرگەندەر دە جەتكىلىكتى. بىراق زامان باسقا، حالىق تا باياعىداي قاراڭعى ەمەس. ايتقاندى سولاي ەكەن دەپ قابىلداي سالمايتىن، ىزدەنىپ، تەكسەرىپ، تاريحقا، قوعام دامۋىنا كوز جۇگىرتىپ، سارالاپ، اقىل تارازىسىنا سالىپ، ءوز كوزقاراسىن انىقتايتىندار ولاردان دا كوپ دەپ ەسەپتەيمىن. باستىسى، كەڭەس زامانىندا تىرشىلىك ەتكەن اعا بۋىن وكىلدەرى سياقتى ەمەس، جاستاردىڭ اراسىندا الەۋمەتتىك جەلىلەردەن تۇسەتىن قاۋەسەتتەر سونشالىقتى تاراتىلمايدى جانە ولارعا اسا ءمان بەرىلمەيدى.

ارينە، كۇنشىلدەر نەشە ءتۇرلى الىپ-قاشپا اڭگىمەلەردى تاراتادى، ال قازىرگى اقپاراتتىڭ تارالۋى ءاپ ساتتە بولعاندىقتان گۋ-گۋ اڭگىمە تولاستاعان ەمەس... ن. نازارباەۆتى دا، ونىڭ اينالاسىن دا، وبلىس، اۋدان، اۋىل اكىمىن دە، قولىندا باردىڭ ءبارىن كۇندەيمىز، كورە المايمىز.

كۇنشىلدىك تۋرالى عىلىمي نەگىزدەگى تولىق ماعلۇماتتى بىلگىڭىز كەلسە، كورنەكتى تۇركولوگ-عالىم نەمات كەلىمبەتوۆتىڭ «كۇنشىلدىك» اتتى حيكايات-ديالوگىن تولىق وقىپ شىعىڭىز.

كوررۋپتسيانى نازارباەۆ جاساپ شىعارعان جوق، ول كەڭەس زامانىنان، ءتىپتى ودان دا ەرتە قازاققا جابىسقان اۋرۋ دەپ ەسەپتەيمىن. مىسالى، ۇلى اباي دا قازاق ورتاسىنداعى وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەرمەن الىسىپ وتكەن. جالپى العاندا ءبارىمىز پەندەمىز، «ادامنىڭ كۇنى اداممەن» دەگەن قاعيدانى دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى، بۇل كوررۋپتسيانىڭ نەگىزى ەمەس پە؟ باتىستىڭ دامىعان ەلدەرىندەگىدەي زاڭعا تولىق باعىناتىن ەلگە اينالۋ ءبىز ءۇشىن وتە قيىن بولىپ تۇر. سەبەبى بىزدە «ادامنىڭ كۇنى اداممەن». اكىم بولا قالسام، ءوز جاقىندارىمدى جۇمىسقا تارتام، بالانىڭ وقۋىندا پروبلەما بولىپ قالسا، تانىس ىزدەيمىن، جۇمىسقا تۇرۋ ءۇشىن دە، اۋىرىپ قالسام دا تانىس ىزدەيمىن، بىردەمەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن پارا بەرەمىن... كوررۋپتسيانى ۇلكەندى-كىشىلى قولىندا بىردەمە بارلاردان باستاپ بارلىعىمىز جاساپ جاتىرمىز، قانشاما مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ءىستى بولىپ، سوتتالىپ جاتىر، بىراق ۇرپاق اۋىسپاي زاڭعا تولىق باعىنۋشىلىققا جەتە المايتىندايمىز...

بىزدە باتىستىڭ دامىعان مەملەكەتتەرىندەگىدەي نەگە بولمايدى دەيمىز، ولاردىڭ وسى جەتىستىككە قانشاما عاسىرلار بويىنداعى دامۋ ارقىلى جەتكەن كونە مەملەكەتتەر ەكەنىن ەسكەرمەيمىز. ايتار بولسام، مەن بارعان شەتەلدەردىڭ ىشىندە مەملەكەت بيلىگىن جەردەن الىپ-جەرگە سالۋ تمد ەلدەرىندە عانا بار سياقتى، الىس شەتەلدەگىلەردىڭ ارقايسىسى ءوز شارۋاسىمەن عانا اينالىسادى، پرەزيدەنت، پارلامەنت سياقتى مەملەكەت بيلىگىندە شارۋاسى تۇرماق شاتاعى دا جوق...

اراب مەملەكەتتەرىندەگىدەي نەگە بولمايدى دەيمىز، ولاردىڭ دا كونە حالىقتار ەكەنىن، وركەنيەتتى ەۋروپالىق كولونيزاتورلار ول ەلدەردە تۇرعىلىقتى تۇرعىن بولماعانىن (وعان اراب ەلدەرىنىڭ تابيعي-كليماتتىق جاعدايى دا سەبەپ بولعان شىعار), بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا جۇمىسقا (مۇناي وندىرۋگە) كەلىپ-كەتىپ قانا وتىرعاندارىن، ارابتار ەگەمەندىك العاندا ولاردىڭ جەرىن بىردەن بوساتقانىن، حالقىنىڭ تۇگەلدەي دەرلىك ارابتار بولعانىن، ءوزارا جانجال تۋىنداي باستاسا ءبىرىن-ءبىرى سابىرعا شاقىراتىن يماندى ۇلت ەكەنىن ەسكەرمەيمىز.

ءتىپتى، اراب مەملەكەتتەرىندە ولار مۇلدە جۇمىس ىستەمەيدى ەكەن، بەس ۋاقىت نامازىن وقيتىندارى دا، وقىمايتىندارى دا توبەگە تۇكىرىپ جاتادى ەكەن، اقشا قالتاسىنا وزدىگىنەن قۇيىلىپ جاتادى ەكەن دەسەدى. قاي ۋاقىتتا دا، قاي مەملەكەتتە دە بولسىن تىرلىك ىستەمەگەننىڭ اش قالاتىنىن جاقسى بىلەتىن ارابتار بەكەر جاتپاعان بولار، ءوز ىسىمەن اينالىسىپ، بالا-شاعاسىن اسىراپ جاتقان بولار. ءبىز «ويپىرماي، ارابتارداعى سياقتى ءبىزدىڭ قىرۋار بايلىعىمىز (مەملەكەتتىڭ بايلىعى) قالتامىزعا وزىنەن-ءوزى قۇيىلىپ جاتسا كەرەمەت بولاتىن ەدى، مەملەكەتىمىز دە قارىشتاپ العا باسار ەدى. ءبىز بولساق اش-جالاڭاش ءجۇرمىز، مەملەكەت تۇرالاپ جاتىر» - دەگەنگە دەيىن بارىپ جاتىر. سوندا، ونسىز دا جۇمىسىن قاتىرمايتىن قازاق تۇك ىستەمەي جاتپاق پا؟ ۇلى اباي «تاماعى توقتىق، قايعىسى جوقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن» دەگەن. باتىس ەلدەرىندەگى ونداي ازعىندار تۋرالى ەستىپ-ءبىلىپ ءجۇرمىز.

ال بىزدەگى جاعداي قالاي؟ ءبىزدى ورىس-اگرەسسورلار قىردى، قىرىپ قانا قويماي ءتىرى قالعانىمىزدى شۇرايلى جەرلەرىمىزدەن ىقتىرىپ شىعاردى، وزدەرى قونىستاندى، اشارشىلىققا ۇشىراتتى، ءبىزدىڭ سانىمىز مۇلدە ازايدى، ولار قارقىنداپ كوبەيدى. قالالارعا ءارتۇرلى جەلەۋلەرمەن قازاقتاردى كىرگىزبەدى، سوندىقتان ونداعى قازاقتار سانى مۇلدە از بولدى. كوپۇلتتى رەسپۋبليكامىز ەگەمەندىك العان تۇستا انا ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىن الۋىنىڭ ءوزى وڭايعا سوقپادى!

ەستەرىڭىزدە بولسا، نۇرسۇلتان نازارباەۆ 70-كە جەتپەي تۇرعان كەزدە «ەي، شال – كەت!» دەپ دەمونستراتسياعا شىققاندار دا بولدى. مەملەكەت باسشىسى تۇرماق كەزكەلگەن جاسى ۇلكەن ادامعا ولاي سويلەۋدىڭ ءوزى تەكسىزدىك، سەبەبى قازاق ۇلكەندى سىيلاعان. وسى جەردە ەرجان تۋرگۋمباي دەگەن تەكسىزدىڭ ۇرىسقان قاتىندارشا پرەزيدەنتتىڭ ادرەسىنە اۋزىنا كەلگەنىن وتتاعانىن ەستەرىڭىزگە سالعىم كەلەدى.

ول تەكسىزدىڭ دە، قىرعىزستاننىڭ پرەزيدەنتى بولعان، پرەزيدەنتتىكتەن كەتەرىندە ءوزىنىڭ بۇدان ارى دارمەنسىز بولاتىنىن سەزگەندىكتەن، ۇپاي جيناۋ ءۇشىن جانە كۇنشىلدىكتەن قازاقستان، قازاق، نازارباەۆ اتتارىنا جاماندىقتى جابىستىرماق بولعان اتامباەۆتىڭ دا وتتاعاندارىن ەستىپ «ءاي قانداي كەرەمەت باتىر، شىندىقتى ايتىپ سالدى» دەپ ايىزى قانعانداردى كوردىك. ورەسى تومەندەر، باسقاشا ايتساق تەكسىزدەر عانا سولاي سويلەيتىنىن ەسكەرمەيمىز!؟

«ەل اش-جالاڭاش» دەيتىندەر، تىرلىك ىستەمەي «الما ءپىس، اۋزىما ءتۇس» - دەپ جاتقاندارعا راسىندا جانى اشىسا كومەكتەسسىن، ۇدايى كومەكتەسىپ تۇرسىن، كىم «قوي!» دەيدى؟!

شىندىعىنا كەلسەك، قاراپايىم حالىق، قاي-قايسىمىز بولسىن ءوز قۇلقىنىمىزدىڭ قامىمەن، كۇنكورىسپەن ءجۇرمىز، مەملەكەت دامۋىنا بايلانىستى ماسەلەلەردى شەشىپ جاتقان جوقپىز، ءسويتىپ وتىرىپ سىنايمىز. سىنايتىندار قاتارىندا ءۇش-ءتورت ادامنان تۇراتىن وتباسىن دۇرىس باسقارا الماي وتىرعاندار دا جەتكىلىكتى.

قازاقتىڭ، قازاق مەملەكەتىنىڭ قامىن ويلاعان ادام ن. نازارباەۆتاي-اق بولسىن. بۇعان دەيىن ەلىمىزدىڭ زاماناۋي مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنا، حالىقارالىق ارەنادا سىڭىرگەن ۇشان-تەڭىز ەڭبەگىن ءتىزىپ ايتپاساق تا، بۇكىلوداقتىق سەزدە قاسقايىپ تۇرىپ (سولجەنيتسيننىڭ جازعانىنا بايلانىستى), «كازاحستان نيكوگدا نە بۋدەت چيم-تو پودبريۋشەم» دەگەنى ەستەرىڭىزدە بولار؟! سول كەزدە بۇل بۇكىل قازاقتىڭ ايىزىن قاندىرعان، دوستارى سۇيىنگەن، جاۋلارى كۇيىنگەن ناعىز ەرلىك ەدى. ن. نازارباەۆ مەملەكەتتىك تۋرالى، م. شاحانوۆ جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى ءار قازاقتىڭ كوكەيىندەگىنى بۇكىل وداققا جاريا ەتتى، ءسويتىپ ولار قازاق دەگەن حالىقتىڭ بار ەكەنىن، قازاقتىڭ كىم ەكەنىن دۇنيە جۇزىنە تانىتتى!

ەلىمنىڭ جاستارى زامانا تالابىنا ساي ءبىلىمنىڭ يەلەرى بولسىن، قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا ەڭبەكتەرىن ءسىڭىرسىن دەپ «بولاشاق» باعدارلاماسىن جاساعانى كورەگەندىك ەمەس پە؟!

مەملەكەتتىكتىڭ باستى نىشانى - مىعىم شەكاراسى بولۋى ءتيىس ەكەنىن ەسكەرىپ، تمد ەلدەرى اراسىندا وسى ماسەلەنى شەشۋدى العاشقى بولىپ قولىنا العانى قازاقتىڭ قامىن ويلاعانى ەمەس پە؟

استانانى كوشىرۋ تۋرالى شەشىمگە باسقالار تۇرماق جانىنداعى مەملەكەتتىك قىزمەتتەگىلەردىڭ ءوزى كۇمانمەن قاراعانى، ەل اش-جالاڭاش بولىپ تۇرعاندا قاي قارجىسىنا قالا سالايىن دەپ جاتىر دەپ كەكەسىنگە تولى ماتەريالدى بۇرقىراتقاندار دا بولدى. كەيىن جوسپارلاردىڭ ىسكە اسقانىنا جالپى قازاق قانا ەمەس، سولاردىڭ ءوزى ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ جاتقانى كوز الدىمىزدا ءوتىپ جاتىر.

دارىندى تەلەجۋرناليست دانا نۇرجىگىتتىڭ «دارا جول» تەلەباعدارلاماسىندا ەكى قوعامدىق فورماتسيادا ءومىر ءسۇرىپ كورگەن، قازىرگى قازاقتىڭ دارىندى اقىندارىنىڭ ءبىرى نەسىپبەك ايتۇلى جاڭا استانا سالىناتىنى تۋرالى شەشىمدى ەستىگەندە قاتتى قۋانعانى، جالپى بۇل يدەيا احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، قانىش ساتپاەۆتاردىڭ دا ويلارىندا بولعانى، سونى ن. نازارباەۆتىڭ ىرگەمىزدى بەكىتۋدە كەتكەن ەسەنى قايتارۋدى كورەگەندىكپەن ءارى كومەڭگەرلىكپەن جۇزەگە اسىرعانى تۋرالى ايتقان ەدى.

ن. نازارباەۆتىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ: بولاشاققا باعدار» باعدارلامالىق ماقالاسىن وقىپ پا ەدىڭىز؟ كوز جۇگىرتىپ قاراپ شىقپاڭىز، زەيىن قويىپ، ءارى تولىق وقىڭىز. تۇنىپ تۇرعان حالقىنىڭ قامىن ويلاعان تولعاۋلار...

كايسىمىزعا سونداي اۋقىمدى ويلار كەلدى، حالقىمىز ءۇشىن قانداي ەڭبەك سىڭىردىك؟ حالىقتىڭ قامىن ويلاپ، جوعىن جوقتاپ، زامانا كوشىنەن قالىپ قالماۋىن قاراستىراتىن ادامدار تاريحتا كۇندە تۋمايدى. ول كىسىنى وسىنداي اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە، ءبارىن جالماپ جاتقان جاھاندانۋ زامانىندا، قازاقتىڭ باعىنا دۇنيەگە كەلگەن كوشباسشى دەپ ەسەپتەيمىن.

سپورتشىلار ەلدىڭ اتىن دۇنيەگە پاش ەتەتىندەرىن ەسكەرىپ، كوپتەگەن سپورت تۇرلەرىنەن جارىستار ۇيىمداستىرىپ (پرەزيدەنت كۋبوكتارى), ولارعا قولداۋ كورسەتىپ، ونەر جانە ءبىلىم دارىندارىنا دا بار مۇمكىندىكتەردى جاساپ، بەرەتىن ءبىلىمى دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدەگى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىن اشىپ جاتقانىن، ياعني قارجىلاندىرىپ جاتقانىن، ت.ب. قازاقتىڭ بولاشاعىنا باعىتتالعان كەلەلى ىستەرىن سوقىر-كەرەڭ بولماساق كورۋگە، باعالاۋعا ءتيىسپىز.

ءابىش كەكىلباەۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ سىندى مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ تانىم-ءبىلىمى دە، اقىل-پاراساتى دا ءسىز بەن ءبىز سياقتى قاراپايىم قازاقتان الدەقايدا جوعارى ەكەنى داۋ تۋدىرمايتىن شىعار. سول قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارى ن. نازارباەۆقا جاعىمپازدانۋ ءۇشىن ەمەس، جانىندا ءجۇرىپ قيىننان جول تاۋىپ وتىراتىن اقىلىنا، پاراساتتىلىعىنا، كورەگەندىگىنە ءتانتى بولعاندىقتان دارىپتەدى دەپ ەسەپتەيمىن. وسى جەردە ايگىلى سپورتشىمىز ءامين تۇياقوۆتىڭ ءابىش كەكىلباەۆ پرەزيدەنتتىڭ قولىن سۇيگەندە بولعان حالىق اراسىنداعى شۋعا بايلانىستى ايتقانىن كەلتىرگىم كەلەدى: «ول كىسىنىڭ پرەزيدەنتتىڭ قولىن ءسۇيۋى ەشقانداي جاعىمپازدىق ەمەس، ول باتىس قازاقستاندىقتاردىڭ وتە جاقسى كورگەن ادامعا قوشەمەت كورسەتۋ، ريزاشىلدىعىن ءبىلدىرۋ عۇرپىنىڭ كورىنىسى».

تاقتا ۇزاق وتىر دەيمىز. گۇلدەنىپ تۇرعان اراب ەلدەرىنىڭ ۇزاق وتىرعان باسشىلارىن، مىسالى س. حۋسسەيندى وسى جەلەۋمەن يمپەرياليست-اگرەسسورلار قۇرتتى، سيريا حالقىن تەنتىرەتىپ جىبەردى. ولارعا سول ەلدەردىڭ بايلىعى كەرەك بولدى، حالقىنىڭ قامى، دەموكراتيا دەگەندەرى بوس ءسوز عانا. الپاۋىتتاردىڭ اقشاسىمەن بۇلىك ۇيىمداستىرعان ىشتەن شىققان جاۋلار ەلىن توناتتىردى، مەملەكەتتىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرۋعا كومەكتەستى، بايىپ الدى. زارداپ شەككەن، قىرىلعان، قالعاندارى بوسىپ كەتكەن قاراپايىم حالىق!

قازاقستان دەگەن مەملەكەت بار ەكەنىن دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىققا پاش ەتۋ جولىندا قاجىرلى ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان، حالقىنىڭ قامىن ويلاعان، بۇكىل بولمىسى تۇنىپ تۇرعان يدەيا، قاي ماسەلە بولسىن اسىعىستىق جاساماي بايىبىنا بارىپ قانا، مەملەكەت مۇددەسىنە ساي ەتىپ قانا شەشىم قابىلدايتىن كەمەڭگەر، كەرەك دەسەڭ ايلاكەر، دەنساۋلىعى جارامدى باسشى كىمنىڭ تاقياسىنا تار بولىپ تۇر ەكەن؟!

ن. نازارباەۆ سوناۋ نارىقتىق ەكونوميكاعا ەندى كوشكەن كەزدە-اق بىلاي دەدى: «ءبىز ءوز بايلارىمىزدى جاساۋىمىز كەرەك، ول بايلار حالىقتى جۇمىس ورىندارىمەن قامتاماسىز ەتەدى، ولاردىڭ اقشاسى مەملەكەتكە جۇمىس ىستەيدى، سول ارقىلى ەكونوميكامىز كوتەرىلەدى. قاي مەملەكەتتىڭ بولسىن تىرەگى سول ەلدىڭ بايلارى».

مەملەكەت باسشىسى بولعانىمەن، ول كىسى دە پەندە, اينالاسىنىڭ بايۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. قۇراندا دا سولاي جازىلعان دەسەدى: «ادام جاقسىلىقتى ءبىرىنشى وزىنە جاساۋى كەرەك، سوسىن بالا-شاعاسىنا، جاقىندارىنا، تامىر-تانىستارىنا...».

"قىزدارى بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىن ساتىپ الىپ جاتىر، تۋعان-تۋىستارى دا ءبارىن باسىپ، تارتىپ الىپ جاتىر" دەگەن اڭگىمەلەر ەل اراسىندا ءجيى ايتىلادى... جوعارى وقۋ ورىندارىن العان بولسا، اقشا دا سالىپ، سول مەكەمەنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسىپ جاتقان دا بولار، سوندا جۇمىس ىستەيتىندەر ەڭبەكاقىسىن الىپ وتىرعان بولار. نازارباەۆتىڭ قىزدارى جاي بايلىققا مالشىنىپ قانا وتىرعان جوق، مەملەكەتتىك، قوعامدىق جۇمىستارمەن اينالىسىپ، بيزنەسى ارقىلى ەلدى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ ءجۇر. تالايلاردىڭ بايلىققا ماستانىپ، باسىنا قونعان باقتى كوتەرە الماي، بولدىم-تولدىم دەپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، قىلمىسكەرگە اينالىپ كەتكەنى دە بەلگىلى...

ولار بولماسا ولاردىڭ ورنىندا ءبارىبىر ءسىز بەن ءبىز سياقتى قاراپايىم ادامدار ەمەس، باسقا بايلار بولار ەدى. ودان بىزگە كەلىپ-كەتىپ جاتقان نە بار؟!

قازىر تەك نازارباەۆتىڭ اينالاسى عانا ەمەس، قولىندا بار ۇلكەندى-كىشىلى بيلىكتەگىلەر دە سولاي ىستەپ جاتقانىنا كۋامىز (جەر بولسىن، بازار بولسىن، ساۋدا ورىندارى ت.ب. بولسىن). بىراق ول جۇمىستاردى دا جۇرگىزە بىلگەندەر جۇرگىزەدى، نارىقتىق ەكونوميكا ءىس جۇرگىزە الماعانداردى سىرتقا تەۋىپ شىعاراتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى.

قازاقستان بايلارىنىڭ تىزىمىندە ن. نازارباەۆتىڭ كۇيەۋ بالاسى مەن قىزى 1-ءشى بولىپ تۇر ەكەن. تۇرسىن، ودان ءسىز بەن بىزگە كەلىپ كەتىپ جاتقان نە بار؟! جوق، الدە 2-3 ورىندارداعى كيم نە شوديەۆ سولاردىڭ ورنىندا بولسا ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىز كونشيتىن بە ەدى؟! مۇمكىن قازاقتىڭ 1-ءشى بولىپ تۇرعانىنا قۋانۋىمىز كەرەك شىعار؟ ماعان سالساڭ، قازاقستان بايلارىنىڭ ءتىزىمى تەك قازاقتاردان تۇرۋىن قالار ەدىم. اتام قازاق «ادامنان ادام كەم ەمەس، ءناسىبى بىراق تەڭ ەمەس» - دەيدى.

قاي باسشى بولسىن، ءوزىنىڭ ويعا العان ماقساتىن ورىنداۋ جولىندا كوپتەگەن كەلەڭسىزدىكتەرگە تاپ تولادى، سەبەبى بەس ساۋساق بىردەي ەمەس. مەملەكەتتە تىنىشتىقتى ساقتاۋ ءۇشىن قاتالدىق تا قاجەت بولادى.

ارانداتۋعا ۇشىراعان جاڭاوزەن مۇنايشىلارى قاي كۇنى ەرەۋىلگە شىقتى، ەسىڭىزدە بولار؟! قازاق مەملەكەتىنىڭ ەگەمەندىگىن تويلاۋ كۇنى! ارانداتۋشىلار سول مەرەكە كۇنىنە تۋرالادى، ال سولار اڭقاۋ قازاقتىڭ قامىن ويلاعاندار ما؟ ارينە، جوق!

قۇلسارىعا ءۇش جىل قاتارىنان ىسساپارمەن بارىپ ءجۇردىم. مەن، جوعارى وقۋ ورنىنىڭ وقىتۋشىسى، سول كەزدە (2009-2011 جىلدارى) 75 مىڭ تەڭگە ايلىق الاتىن ەدىم. كەن ورنىندا جاي وپەراتور بولىپ ىستەيتىندەردىڭ ايىنا 10 كۇن ىستەپ الاتىن ايلىعى 120 مىڭ. ولار 120 مىڭ تەڭگەنى 10 كۇن ىستەپ تاپسا، مەن 75 مىڭ تەڭگەنى كۇندىز ساباق بەرىپ، كەشكە ۇيدە ساباققا دايىندالىپ، ءبىر اي ىستەگەن جۇمىس ناتيجەسىندە الامىن. مەنىڭ سونداي ايلىق الاتىنىما ولار سەنبەدى، وزدەرىنىڭ ايلىقتارىن وتە از دەپ ەسەپتەدى. نەگە؟ ارانداتۋشىلار سەندەر مۇنايدىڭ ۇستىندە وتىرىپ بۇدان الدەقايدا كوپ الۋعا تيىسسىڭدەر. بار اقشانى بيلىك قالتاسىنا سالىپ جاتىر دەگەن جانە اراب ەلدەرى تۋرالى مىسالدار كەلتىرىپ ۇگىتتەدى. ارانداتۋشىلاردىڭ ارقاسىندا كوتەرىلگەن حالىقتى جاعداي ۋشىعىپ كەتپەي تۇرعاندا باسۋعا تۋرا كەلدى. ولاي بولماعاندا ءورت قاۋلايتىن ەدى، ول قازاققا كەرەك پە ەدى؟ تۇسىنگىسى كەلمەيتىندەردى سولاي باسقاننان باسقا جول جوق، ۇشقىنداي باستاعاندا، جالىنداپ، لاپىلداپ جانباي تۇرعاندا ءوشىرۋ كەرەك بولدى.

جەردى ساتۋ-ساتپاۋ تۋرالى ماسەلە «قر جەر تۋرالى زاڭى»(2002), «قر جەر كودەكسى» (2003) شىقپاستان بۇرىن كوپ تالقىلانعان ەدى. شەشىم قابىلداندى، جەردى ەشكىم وزىمەن كوتەرىپ الىپ كەتپەيدى دەگەن ەسەپپەن ساتىلاتىن بولدى. سول، ساتۋعا بولاتىن جەكە مەنشىكتەگى جەر قورى 2%-عا دا جەتپەيتىنىن بىرەۋ بىلەدى، بىرەۋ بىلمەيدى. شىندىعىندا، سونشالىقتى پروبلەما بولعان جوق ەدى. بار بولعانى، بۇرىن جەر شەتەلدىكتەرگە 10 جىلعا جالعا بەرىلەتىن بولسا، ەندى، جالعا جەر بەرىڭدەرشى دەپ كەزەكتە تۇرعان شەتەلدىكتەر بولماعاندىقتان جانە از ۋاقىتقا جالعا العاندار جەردى ءبۇلدىرىپ تاستاپ كەتپەۋى ءۇشىن جالعا بەرۋدى 20 جىلعا سوزۋعا شەشىم قابىلدانعان ەدى. وسىعان بايلانىستى ميتينگكە بارعاندار جالدانىپ شىققاندار ەكەنى بەلگىلى بولدى.

قازىر دە كەي ساياساتكەرلەر جەر مۇلدە ەشكىمگە ساتىلماسىن دەپ ءجۇر. پوپۋليزم ءۇشىن بە، الدە قايتادان زاڭ قابىلداتۋ ءۇشىن بە؟ جەر ساتىلىپ جاتقالى 15 جىلدان استى. جەر ساتىلاتىن بولعاندىقتان قانشاما قازاق قالادان، قالا ماڭىنان جەر الىپ، ءۇي سالدى، قايتا الىپ، قايتا ساتتى، ياعني قاجەتتى تىرلىگىن ىستەدى. ونى دا ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك شىعار.

نازارباەۆتىڭ اتى اەروپورتقا، كوشەگە بەرىلىپ جاتقانى ت.ب. تۋرالى دا اڭگىمە كوپ. بۇرىن مەن دە مۇنى دۇرىس ەمەس دەپ ەسەپتەيتىنمىن. قازىر وي وزگەردى: كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قايتىس بولعان اتاقتى ادامداردىڭ «اتىن ماڭگىلىككە قالدىرۋ ءۇشىن» دەپ كوشەنىڭ، قالانىڭ، مەكتەپتىڭ اتىن بەرىپ جاتاتىن، كەيىن ولاردى قارالاپ، اتىن ءوشىرۋ باستالدى. نەگە سىڭىرگەن ەڭبەگى بار ادامعا ءتىرى كەزىندە قوشەمەت كورسەتپەسكە، سول ارقىلى ونى مارقايتپاسقا. كوزى تىرىسىندە ەڭبەگى ەسكەرىلگەنىن كورۋ عانيبەت ەمەس پە! ولگەننەن كەيىن ماقتادىڭ نە، داتتادىڭ نە؟!

باستىسى، ەلباسى ءوز ۇلتىنىڭ، ءوز مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىن ويلايتىن ەر ەكەنىن كۇنشىلدەر قانشا داتتاپ جاتقانىنا كاراماستان دالەلدەپ قويعان. ال، كۇنشىل ادام مۇڭشىل، ازاپ شەككىڭ كەلمەسە كۇنشىل بولما.

كەمشىلىكتەر دە، ۇرلىقتار دا بولىپ جاتقانىمەن، قازىرگى قازاقستانداعى كەز كەلگەن اۋقىمدى ءىستى جەكە ادام دا ەمەس، قۇرى ايقايدىڭ ادامدارى دا ەمەس، ماماندار كومانداسى دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبەلەردى جان-جاقتى زەرتتەپ، بۇرىنعى جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى ەسكەرە وتىرىپ جۇزەگە اسىرىپ جاتىر.

ءبىز وزىق مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن، «قازاق - ۇلى حالىق» دەگەن دارەجەگە جەتۋ ءۇشىن، مەملەكەتىمىز گۇلدەنە ءتۇسىپ، قوعامىمىزدا وڭ وزگەرىستەر بولىپ تۇرۋى ءۇشىن، ياعني ەگەمەندىگىمىزدىڭ باياندى بولۋى ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟!

بار قازاق قازىرگى تاڭداعى بوس بايبالامشىلدار مەن زارجاقتاردىڭ قاۋەسەتتەرىن ەلەڭ قىلماي، سوزگە ەرگىشتىكتى قويىپ، قاشان دا بولسىن ءار ماسەلەگە بايىپپەن قاراپ، پاراساتتى شەشىمدەر قابىلداۋى ءتيىس. ارينە، بيلىك كەيدە شەكتەن شىعىپ كەتۋى مۇمكىن، وعان ەلدىڭ بار ەكەنىن، حالىقتىڭ قامىن ويلاۋ كەرەك ەكەنىن مەزگىل-مەزگىل ەسكە ءتۇسىرىپ وتىرۋ دا قاجەت بولار. جۇمىس ىستەمەگەن عانا قاتەلەسپەيدى، ال جۇمىس بارىسىندا شارۋانىڭ كەي تۇستارى ەسكەرىلمەي قالاتىنى، قاتەلىكتەر بولاتىنى بەلگىلى.

ورىس حالقىمەن قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز، ولاردىڭ جاقسى دا جامان دا قاسيەتتەرىن وزىمىزگە سىڭىرگەنبىز. ەندىگى ورىستان الۋعا ءتيىستى قاسيەتتەر - وتانشىلدىق پەن ۇلتتىق نامىس. وتانشىلدىق پەن ۇلتتىق نامىستى جوعارى دارەجەگە جەتكىزۋ جەكە باسىمىزدىڭ ەنشىسىندە.

اتا-بابامىز كەلەشەك ۇرپاقتىڭ رۋحاني ازىق ەتۋىنە، تىرشىلىكتىڭ قاي قىرىنىڭ بولسىن شەشىمىن تابۋعا سەپتىگى تيەتىن ماقال-ماتەلدەردى، ناقىل سوزدەردى، وي-تولعاۋلاردى اسىل مۇرا ەتىپ قالدىرعان. ولارعا ۇلى ابايدىڭ «قارا سوزدەرىن» قوسايىق. مىنە، ءبىز وسىنداي بايلىقتىڭ مۇراگەرىمىز. سول بايلىقتان ءنار الۋعا ءتيىسپىز.

قالاي بولعاندا دا سانانى وزگەرتۋگە، ءتىلدى، ۇلتتىق نامىستى، ءپاتريوتيزمدى دامىتۋعا قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ ءبىلىمى مەن تانىمى جەتكىلىكتى. ەگەمەندىك زامانىندا دۇنيەگە كەلىپ، قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان دارىندى ۇل-قىزدارىمىز بار، مەملەكەتتىك قۇرىلىم بەكىگەن، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتا الىپ وتىرعان ورنىمىز بار. كەمشىلىكتەرىمىز بولعانىمەن، جاقسى جاقتارىمىز دا جەتكىلىكتى. قازاق سياقتى دارحان، باۋىرمال ءارى «اللانىڭ بەرگەنىنە ءتاۋبا» دەيتىن حالىقتى، ءوزىنىڭ پەيىلىنە قاراي، اللا دا قولدايدى. سوندىقتان مەن ءوز ەلىمدى بولاشاعى زور، مۇراتقا جەتۋگە الەۋەتى بار حالىق دەپ ەسەپتەيمىن.

قاپار ۇسەن

Abai.kz