بۇگىن مامىر ايىنىڭ ءۇشى - دۇنيەجۇزىلىك ءباسپاسوز بوستاندىعى كۇنى. قازاق باسپاسوزىندە ەركىندىك بار ما، بولسا قاي دەڭگەيدە دەگەنگە ءبىر ءسات وي جۇگىرتىپ بارىمىزدى بازارلاپ، جوعىمىزدى تۇگەندەيتىن كۇن. وسىمىزدىڭ ءوزى ايتەۋىر، از با، كوپ پە ءسوز ەركىندىگىنىڭ بولعانى عوي. ەگەر ەشتەڭە جوق بولسا، ونداي اڭگىمەنىڭ دە قوزعالماسى ايدان انىق ەمەس پە.

حالىق جازۋشىسى، كورنەكتى پۋبليتسيست مۇحتار ماعاۋين ءوزىنىڭ زارلى تولعاۋ دەپ اتاعان «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» اتتى ماقالاسىنىڭ «قازاق ءتىلدى ءباسپاسوز» دەگەن بولىمىندە: «قازاق ءتىلدى جۋرناليستەرىمىز اپ-انىق نارسەنىڭ ءوزىن بۇلدىراتىپ جىبەرەدى، كوركەمدەيمىن، ورنەكتەيمىن دەپ، مۇلدە بۇلدىرەدى». تۇپتەپ كەلگەندە، وسىنىڭ ءبارى ادەپكى ساۋاتتىڭ تومەندىگىنەن...ەركىن ءسوزدىڭ پاراساتتى، وتكىر، ءمان-ماڭىزدى، بۇگىندى تەرەڭىنەن قامتىپ، بولاشاقتى ناقتى باعدارلاعان يگى قاسيەتتەرىنە ۇمتىلۋدىڭ ورنىنا، باتىستا سارجاعال اتالاتىن باسىلىمداردىڭ بىلعانىش ادەتتەرىنە بەيىمدەلىپ كەتتى. ناتيجەسىندە، ۇلتتىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنەن تىسقارى قالىپ وتىر. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ تەرىسكە ويىسىپ، اقىر ءتۇبى بۇگىنگى، ءارى دارمەنسىز، ءارى قاتەرلى قالپىن تاپتى» - دەپ ماسەلەگە باسقاشا قىرىنان كەلەدى. پروفەسسوردىڭ پايىمداۋىنشا، ون ءۇش جىل بويعى قازاق باسپاسوزىندەگى ەڭ نەگىزگى سارىن - ءبىر جاعىنان جىلىمشى ماداق، جورەۋكە جاعىمپازدىق جانە وعان كەرىسىنشە، بالاعات، سوگىس. ماداقتالاتىن - بيلىك باسىندا وتىرعاندار، - دەپ وي تۇيەدى.

بۇگىن مامىر ايىنىڭ ءۇشى - دۇنيەجۇزىلىك ءباسپاسوز بوستاندىعى كۇنى. قازاق باسپاسوزىندە ەركىندىك بار ما، بولسا قاي دەڭگەيدە دەگەنگە ءبىر ءسات وي جۇگىرتىپ بارىمىزدى بازارلاپ، جوعىمىزدى تۇگەندەيتىن كۇن. وسىمىزدىڭ ءوزى ايتەۋىر، از با، كوپ پە ءسوز ەركىندىگىنىڭ بولعانى عوي. ەگەر ەشتەڭە جوق بولسا، ونداي اڭگىمەنىڭ دە قوزعالماسى ايدان انىق ەمەس پە.

حالىق جازۋشىسى، كورنەكتى پۋبليتسيست مۇحتار ماعاۋين ءوزىنىڭ زارلى تولعاۋ دەپ اتاعان «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» اتتى ماقالاسىنىڭ «قازاق ءتىلدى ءباسپاسوز» دەگەن بولىمىندە: «قازاق ءتىلدى جۋرناليستەرىمىز اپ-انىق نارسەنىڭ ءوزىن بۇلدىراتىپ جىبەرەدى، كوركەمدەيمىن، ورنەكتەيمىن دەپ، مۇلدە بۇلدىرەدى». تۇپتەپ كەلگەندە، وسىنىڭ ءبارى ادەپكى ساۋاتتىڭ تومەندىگىنەن...ەركىن ءسوزدىڭ پاراساتتى، وتكىر، ءمان-ماڭىزدى، بۇگىندى تەرەڭىنەن قامتىپ، بولاشاقتى ناقتى باعدارلاعان يگى قاسيەتتەرىنە ۇمتىلۋدىڭ ورنىنا، باتىستا سارجاعال اتالاتىن باسىلىمداردىڭ بىلعانىش ادەتتەرىنە بەيىمدەلىپ كەتتى. ناتيجەسىندە، ۇلتتىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنەن تىسقارى قالىپ وتىر. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ تەرىسكە ويىسىپ، اقىر ءتۇبى بۇگىنگى، ءارى دارمەنسىز، ءارى قاتەرلى قالپىن تاپتى» - دەپ ماسەلەگە باسقاشا قىرىنان كەلەدى. پروفەسسوردىڭ پايىمداۋىنشا، ون ءۇش جىل بويعى قازاق باسپاسوزىندەگى ەڭ نەگىزگى سارىن - ءبىر جاعىنان جىلىمشى ماداق، جورەۋكە جاعىمپازدىق جانە وعان كەرىسىنشە، بالاعات، سوگىس. ماداقتالاتىن - بيلىك باسىندا وتىرعاندار، - دەپ وي تۇيەدى.

ارينە، اعامىز ايتقانداي، قازاق گازەتتەرىندە ونداي كەمشىلىكتەردىڭ ءالى دە بارى راس. الايدا، ول جەكەلەگەن شىعارماشىلىق يەلەرىنىڭ بارىنە ءتان ەمەس. مۇنداي پايىمنىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپكەر بولىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءوزى اينالىپ كەلگەندە،  شىنايى تاۋەلسىز، بەيتاراپ ءباسپاسوزدىڭ قالىپتاسپاۋىندا بولسا كەرەك.

قالاي دەسەك تە، قازاقستان تاۋەلسىزدىك الىپ، دەموكراتيالىق جۋرناليستيكانىڭ نەگىزى قالانعان كەزدەن باستاپ ءباسپاسوز بوستاندىعى كورىنىس تاپتى.  مارات قابانباي، مۇحتار ماعاۋين، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، سەيداحمەت قۇتتىقادام، ساپا مەكەباەۆ، ءشارىپ قۇراقباەۆ، جۇسىپبەك قورعاسبەك، تۇرسىنجان شاپاي، مىرزان كەنجەباي، ەرمۇرات باپي، ءامىرجان قوسانوۆ، اقاس ءتاجۋتوۆ، داۋرەن قۋات، وراز الىمبەكوۆ، باقىتجان  قوسبارماقوۆ، جۇلدىز ءابىلدا، ەرەنعايىپ قۋاتايۇلى سىندى ەركىن ويلى تاۋەلسىز  جۋرناليستەردىڭ جازۋ شەبەرلىكتەرىندە پايدا بولعان ەركىندىك پەن ساپالىق ىلگەرىلەۋشىلىك  جانرلاردىڭ ايىرماشىلىقتارىن مەيلىنشە ازايتىپ، ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە ءسىڭىپ كەتۋىنە جول اشتى.

مەرزىمدى باسپاسوزدە ءارتۇرلى جانرلاردىڭ سيپاتىن كورسەتەتىن ارالاس تۇرپاتتاعى ماتەريال ءدال وسى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا كوبەيدى. سونىمەن قاتار بۇرىنعىداي جانرلاردىڭ بەلگىلى توپتارىنا جاتقىزا سالۋعا كەلمەيتىن نەمەسە بارىنە ورتاق سيپاتتا جازىلاتىن تۋىندىلار دا جاسالىپ كەلدى.

سونىمەن قاتار باق بەيتاراپتىققا بەيىمدەلىپ، جۋرناليستەر قاۋىمى ءۇشىن شىعارماشىلىق بوستاندىقتىڭ ناقتى كورىنىستكە اينالۋى جۋرناليستيكا جانرلارىنىڭ مازمۇنىن تەرەڭدەتۋمەن بىرگە فورماسى مەن تاسىلىنە دە  ايتارلىقتاي ىقپال ەتتى. ونىڭ سىرتىندا جۋرناليستەر مەن زەرتتەۋشى-عالىمداردىڭ جانر اتتى ۇعىمعا وزگەشە تۇرعىدان قاراي باستاعانى تاعى بار. جۋرناليستيكانىڭ كۇندەلىكتى تاجىريبەسىندە جانرلار تازا قالپىندا دارالانۋدى قويدى. كەرىسىنشە، جانرلار ءبىر-بىرىنەن تۋىنداعان نەمەسە ميداي ارالاسقان گيبريد تۇرپاتتا كەزدەسىپ جاتادى. سوندىقتان، جانرلاردى انىقتاعاننىڭ وزىندە ءدال قاي ءتۇرىنىڭ باسىم ءتۇسىپ جاتقانىمەن ساناسۋعا تۋرا كەلەتىن جاعداي تۋدى.

توتاليتارلىق ءتارتىپتىڭ كۇيرەۋى قازاق قوعامىنىڭ بارلىق سالاسىندا، اسىرەسە، ءباسپاسوز نارىعىندا ەلەۋلى وزگەرىستەردىڭ ەنۋىنە ىقپال ەتتى. كوممۋنيستىك يدەولوگيادان بوساعان كەڭىستىكتى پىكىراۋاندىعى مەن جاريالىلىق جايلاپ، تسەنزۋرانىڭ ورنىن باق دەربەستىگىنىڭ باسۋىنا مۇمكىندىك تۋدى. بۇل ۇردىستە قازاقستان ورتا ازيا ەلدەرى اراسىندا عانا كوشباسشىعا اينالدى.

الايدا، جاڭا اقپاراتتىق سانانى قالىپتاستىرۋ ءۇردىسى كۇردەلى جاعدايعا، قيىندىق پەن كەدەرگىلەرگە تاپ بولىپ وتىرعانىن قازىرگى قازاقستان جۋرناليستيكاسىنىڭ ءومىرى ايعاقتاۋدا. بۇرىنعى پوزيتسيالارى مەن باعىت-باعدارلارىنا ءبىرجولاتا كوز جازعان تاۋەلسىز ەلدەردىڭ بارلىعىنىڭ جۋرناليستيكاسى ءۇشىن ورتاق ماسەلەلەر مىنالار بولدى:

1)                  اقپارات نارىعىن ءتيىمدى ءارى وڭتايلى ۇيلەستىرۋ;

2)                  تاۋەلسىز ءباسپاسوزدى شىنايى مازمۇنىنا ساي قۇرۋ;

3)                  اقپارات قۇرالدارىنىڭ دەربەستىگىن قامتاماسىز ەتۋ;

4)                  باق جۇيەسىنىڭ قۇقىقتىق احۋالىن دۇرىس قالىپتاستىرۋ;

5)                  اقپارات قۇرالدارىن جۋرناليست ماماندارمەن قامتاماسىز ەتۋ.

اتالمىش پروبلەمادا قارقىندى بولماسا دا بەلگىلى دەڭگەيدە العا جىلجۋ بار. قىسقا مەرزىم ىشىندە اقپارات قۇرالدارىنىڭ سانى كۇرت ءوستى، بۇگىندە رەسمي تىركەلگەن 7000-عا جۋىق باق-تىڭ 2500-گە جۋىعى تۇراقتى جۇمىس ىستەپ وتىر. ونىڭ 80 پايىزىنىڭ مەملەكەتتىك ەمەس نىساندا بولۋى اقپارات قۇرالدارىنىڭ دەربەستىگى شىنايى كورىنىسكە اينالعاندىعىنىڭ بەلگىسى دەۋگە نەگىز بار. ولاردىڭ اراسىنداعى «جاس الاش»، «دات» جوباسى بويىنشا جارىققا شىققان جانە شىعىپ كەلە جاتقان گازەتتەر، «قازاقستان»، «سۆوبودا سلوۆا»، «ۆرەميا» سەكىلدى تاۋەلسىز ويلى، وپپوزيتسيالىق ۇستانىمداعى گازەتتەر جۇرت نازارىن كوبىرەك اۋداراتىنى جاسىرىن ەمەس. سونداي-اق، «تۇركىستان»، «التىن وردا» (م. اقداۋلەتۇلى، د.قۋات باسقارعان تۇستاعى), «جاس قازاق» (ت.ەشەنۇلى، د.قۋات باسقارعان تۇستاعى), «ايقىن» (جۋرناليست ا.كوشكەنوۆا، ك.تاسبولات ت.س.س) سىندى گازەتتەر جەكەلەگەن جۋرناليستەرىنىڭ ءوز دەڭگەيىندەگى دەربەستىگىمەن، بەيتاراپ باعىتتاعى ەركىن ويلارىمەن، سالماقتى ساليقالى پىكىرلەرىمەن وقىرمانداردىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ كەلدى. مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ سىرتىندا جەكەمەنشىك تەلە، راديوارنالاردىڭ سانى ءوسىپ، قارقىندى دامۋ باعىتى بايقالعانىمەن ازىرشە باسپاسوزبەن باسەكەگە تۇسۋگە قابىلەتتى ەمەس.

قازاقستانداعى ەركىن اقپارات اعىنىنداعى جالپى ءۇردىس باق-تىڭ ىشكى مازمۇنىنان بۇرىن سىرتقى كەلبەتىنە باسىمدىق بەرۋگە اۋەستەنىپ بارادى. سان جاعىنان ءبىر-بىرىنە دەس بەرمەگەن ءباسپاسوز ەندى وزگە ەلدەرمەن بىرلەسىپ قازاق-ورىس، قازاق-تۇرىك سيپاتىنداعى («يزۆەستيا-قازاقستان»، «ايف-قازاقستان»، «قازاقستان-Zaman») ۇلگىگە كوشتى. ەلەكتروندىق اقپارات قۇرالدار («ەۋرازيا»، «31-ستس»، «ينتەرفاكس-قازاقستان»، «رۋسسكي راديو-ازيا») اراسىندا دا وسىنداي ءۇردىس ەنىپ، اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا نارىعىن قالىپتاستىردى جانە ونىڭ ءوزى بۇگىنگە دەيىن بىرنەشە كەزەڭ بويىنشا دامىدى. دەگەنمەن، مۇنىڭ ءوزى ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىن ساقتاپ قالۋعا، رەسەيلىك نەو وتارلاۋدىڭ جىمىسقى ارەكەتىن قالىپتاستىرۋعا اسەر ەتىپ وتىر.

قازاقستان ءباسپاسوزى سالاسىنداعى رەفورمالىق وزگەرىستەر ودان بۇرىنىراقتا وتكەن شىعىس ەۋروپا ەلدەرىندەگى جاعدايلارمەن توركىندەس بولدى. العاشقى كەزەڭدە ءدال سونداعىداي قازاقستاندا دا باق ەلدىڭ ساياسي ءومىرىن جاڭارتۋدا الدىڭعى ورىندا بولىپ، جەتەكشى ءرول اتقاردى. ءارتۇرلى كوزقاراستاردىڭ مىنبەرى، بۇقارانىڭ ءۇنى بولۋ ارقىلى باق جاڭا ساياسي قوزعالىستار مەن پارتيالاردىڭ پايدا بولۋىنا ەلەۋلى ىقپال ەتتى. بۇل باق نارىعىنداعى دامۋدىڭ ءۇشىنىشى كەزەڭى بولاتىن. ءدال وسىنداي ءۇردىس ماجارستان، چەحيا، پولشا سەكىلدى ەلدەردە ءارتۇرلى دەڭگەيدە جوعارىداعىداي جۇرىلگەن ەدى.

اتالمىش جايلاردىڭ ءبارى قازاقستاندا تاۋەلسىز ءباسپاسوزدىڭ پايدا بولۋىنا يگى ىقپال ەتكەنىمەن بوستاندىقتىڭ تۇراقتانۋىنا، قالىپتاسقان ءۇردىستىڭ ارى قاراي قارقىندى جۇرىلۋىنە سەنىمدى تەتىك بولا المادى.                                         كەيدە مەرزىمدى باسپاسوزدە ۇساق-تۇيەكتى دابىرايتۋعا، ۇلتتىق سانانى لايلاۋعا تىرىسۋشىلىقتىڭ بوي كورسەتۋى ءسوز بوستاندىعىن جەكە مۇددەگە پايدالانۋدى كوزدەۋدەن تۋعان ارەكەتتەر بولاتىن. تاريحتا كىم بولعانى بەيمالىم «باتىرلاردى»، «دانىشپانداردى» دارىپتەۋشىلىك، قازىرگى كۇنى كوزى ءتىرى بىرەۋلەردى دە جەر-كوككە سىيعىزباي، ءجون-جوسىقسىز ماداقتاۋ، ءتىپتى تابىندىرۋعا تىرىسۋشىلىق بەلەڭ الدى.

كەيبىر جۋرناليستەر بيلىك يەلەرىنىڭ داۋ-دامايلارىنا، كۇرەس-قايشىلىقتارىنا سىلتەيتىن قولشوقپارىنا اينالعانى دا بار. مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە، باق دامۋىنداعى جاڭا بەتبۇرىستىڭ باستاۋى ەدى. ناتيجەسىندە، كوپتەگەن گازەتتەر ءىس قىزمەتتەرىن وزگەرتىپ، جاڭارتتى، كەيبىرى جۇمىستارىن ءبىرجولاتا توقتاتتى. ال، مەملەكەتتىك نىسانداعى گازەت-جۋرنالداردىڭ تارالىمى ازايدى. ونداعان جۋرناليستەر ءارتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى ءوز كاسىپتەرىنەن قول ۇزۋگە ءماجبۇر بولدى.

وزدەرىنىڭ بايىرعى ساياساتتارى مەن باعىتتارىنان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتقان گازەت، جۋرنالدار نارىق ەكونوميكاسىنا، جاڭا جاعدايعا، زامان تالابىنا بەيىمدەلىپ، ءىس قىزمەتتەرىن جاڭالاۋعا بەلسەندى قادام جاسادى. باق جۇيەسىندەگى اۋمالى-توكپەلى جاعداي جۋرناليست ماماندارىن ىرىكتەۋ ساياساتىنا دا ەلەۋلى ىقپال ەتتى. جاڭا جاعدايعا لايىق تىڭ سەرپىنمەن، وزىق يدەيامەن، جاڭاشا تاسىلمەن جۇمىس ىستەيتىن، تاۋەلسىز ءباسپاسوز ماماندارى تالاپ ەتىلە باستادى. جۋرناليست دايارلايتىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ سانى 26-عا جەتكەن كەزى بولدى. كەيىن ازايعاننىڭ وزىندە بۇل سان 17-18 - دەن تۇسپەدى. بارلىق وبلىس ورتالىقتارى مەن كەيبىر شاعىن قالالارداعى وقۋ ورىندارىنىڭ ءوزى جۋرناليست دايارلاۋعا تىرىسۋلارىنىڭ سالدارىنان ساپاسىز، قازىرگى جۋرناليستيكانىڭ تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە المايتىن باق قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوبەيۋىنە اسەر ەتىپ وتىر.

ماتەريالدىق بازالارى سىن كوتەرمەيتىن، ءدارىس وقيتىن ماماندارى جەتكىلىكسىز ۋنيۆەرسيتەتتەردە جۋرناليستيكا بولىمدەرى مەن فاكۋلتەت اشىلۋى ونسىز دا جاعدايى ءماز ەمەس قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ احۋالىن ءتىپتى اۋىرلاتىپ جىبەردى. دەسەك تە، ۋاقىت سىنى، نارىقتىڭ قاتال زاڭى ءبارىن وزىنە لايىق ورىندارىنا قويا باستاعان جالپى ءۇردىس الدا جۋرناليست دايارلايتىن جوو-دى دا اينالىپ وتپەسى انىق.

نارىقتىق ەكونوميكا قاتىناسىنىڭ جەتىستىگى مەن كەمشىلىگى باق مازمۇنىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگىن ەرەكشە اتاپ ايتقان ءجون. ول ءۇشىن وتكەننەن ساباق الۋدىڭ ارتىقتىعى جوق. ايتالىق، توتاليتار قوعامداعى باق سۇرعىلت ماداق پەن قۇرعاق اقپاراتپەن جۇرتتى مەزى ەتىپ، جوقشىلىقتى، كەدەيشىلىكتى ماعىناسىز ناسيحاتتاۋىنىڭ سالدارىنان جۋرناليستيكانىڭ بەدەلىن تۇسىرگەنى بەلگىلى. ولاي بولسا، حالىق اراسىندا «اش تا جاپ» دەپ اتالىپ كەتكەن بىرەر ءىرى تارالىمدى گازەت تۋرا سول توقىراۋ كەزەڭىندەگى جۇرىسىنەن جاڭىلماي برەجنەۆتىك قالپىنا قايتا ءتۇستى. ولاردىڭ جاعىمپازدانا دارىپتەۋگە ءسوز تاپپاي  «ءسىز بىرەۋ، قالعانىمىز تىرەۋ» دەپ جىرلاعان اۋەندەرى بۇگىننىڭ وزىندە ءازىل اڭگىمەنىڭ تۇزدىعىنا اينالىپ ۇلگەردى. ونداي جارامساق گازەتتىڭ بيلىككە قانداي ىقپالى بولماق.

قازىرگى اقپارات نارىعى باق جۇيەسىن، ونىڭ قۇرىلىمىن ۋاقىت تالابىنا ساي وزگەرتۋدى تالاپ ەتىپ وتىر جانە ونىڭ ءوزى جۋرناليستيكانىڭ بولاشاعىن انىقتاۋشى، شەشۋشى فاكتور ەكەندىگى انىق. قوعامدىق وي، پىكىردىڭ كۇشتى قارۋى بولىپ تابىلاتىن باق كىمنىڭ قولىندا بولۋى كەرەك دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەندە مەملەكەت، ۇكىمەتتىڭ مونوپوليالىق قۇقىعىن شەكتەۋ، تاۋەلسىز ءباسپاسوزدى شىنايى مازمۇنىنا ساي دامىتۋ دەپ قانا قاراۋ جەتكىلىكسىز. ونى قازاقستان جۋرناليستيكاسىنىڭ بولاشىعىمەن تىعىز بايلانىستىرۋدىڭ ماڭىزى زور.

قازىرگى قازاقستان راديو، تەلەۆيزياسى شىعارماشىلىعىنىڭ مازمۇنى مەن ساپاسى جاعىنان مەرزىمدى باسپاسوزبەن باسەكەلەسەتىن جاعدايعا جەتە العان جوق. سوعان قاراماستان بيلىك گازەتتەن گورى تەلەۆيزيا باعدارلامالارىنا كوبىرەك باقىلاۋ جاساۋعا تىرىسادى. الايدا، مۇنىڭ ءوزى ۋاقىتشا قۇبىلىس. جالپى باق-قا باقىلاۋ جاساۋ ءۇشىن تىرىسۋشىلىقتىڭ ءوزى بيلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ شىنايى كورىنىسى. مۇنداي كۇرەس سوڭعى جىلدارى ءبىرشاما كۇش الىپ كەلەدى. پارتيا جەتەكشىلەرى، ۇكىمەت بيلەۋشىلەرى بەلگىلى ءبىر ءباسپاسوز، اقپارات ۇيىمىن ءوز يدەولوگياسىنىڭ قۇرالى ەتكىسى كەلەدى. ءوز مۇددەسىن، كوزقاراسىن باق ارقىلى قورعاتۋعا، ونى ءوز ساياساتىن ناسيحاتتايتىن مىنبەر ەتۋگە تىرىسادى. وسىنداي قىزۋ باسەكەلەس تۇسىندا ءباسپاسوز بوستاندىعى ماسەلەسىن كىم دۇرىس ءارى ءتيىمدى كوتەرە بىلەدى سول عانا اقپارات نارىعىندا ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن تابا الادى. الايدا، بۇل ماسەلەنىڭ ءدال قازىر وڭايلىقپەن شەشىلە قويماسىن قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى دامۋ كەسكىن-كەلبەتى انىق كورسەتۋدە.

قازاقستاندا شىنايى باق مونوپولياسى قاشان بولادى، ەۋروپانىڭ پوستسوتسياليستىك ەلدەرى - ماجارستان، پولشا، چەحيانىڭ اقپارات نارىعىنداعى سەكىلدى شەت ەلدىك ءىرى مەديا-كونتسەرندەر قازاقستانعا ەنۋگە مۇددەلى مە؟ بۇگىندە شىعىس ەۋروپا مەديا نارىعىنىڭ تەڭ جارتىسىنىڭ شەت ەلدىك ينۆەستورلارىنىڭ قۇزىرىنا قاراستى ەكەنى بەلگىلى. اتتارى الەمگە ايگىلى حەرست، شپرينگەر، بەرتەلسمان، ماركار كونتسەرندەرى بۇرىنعى كوممۋنيستىك پارتيالاردىڭ تاڭداۋلى ءباسپاسوزىن، كۇندەلىكتى گازەتتەرمەن قاتار كەيبىر جەرگىلىكتى باسىلىمداردى دا الدەقاشان ساتىپ العان.

قازىرگى قازاقستان ءباسپاسوزى، اقپاراتى نارىعىندا جوعارىدا اتالعان ءۇردىس دەندەپ ەنىپ كەتپەسە دە شەت ەلدىك باق ىقپالى بەلگىلى دەڭگەيدە اڭعارىلىپ وتىر. ونىڭ ناقتى مىسالى رەتىندە قازاق-ورىس، قازاق-تۇرىك بىرلەسكەن ءباسپاسوزدى، «31 ارنانىڭ» رەسەيلىك «ستس»-كە اكتسياسىن بەرۋىن اتاپ ايتۋعا بولادى. «كاراۆان» اكتسيونەرلىك قوعامى بىرنەشە باسىلىمدى قاتار شىعارۋعا، ەلدىڭ اقپارات نارىعىندا ءوز مونوپولياسىن جاساۋعا تىرىسىپ ءجۇر. الايدا، مۇنىڭ ءبارى تەك باستاما عانا ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

بۇگىنگى تاڭدا  كەيبىر تاۋەلسىز باسىلىمدار بۇقارانىڭ ساناسىنا مەملەكتتىك جانە ءىرى ساياسي پارتيالاردىڭ گازەتتەرىنەن ارتىق ىقپال ەتە الاتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. باق-تىڭ سانى ارتىپ، ولاردىڭ 80 پايىزى مەملەكەتتىك ەمەس نىساندا بولۋى ازات جۋرناليستيكا جايىندا وپتيميستىك ويعا جەتەلەگەنىمەن ونىڭ تەك ساندىق كورسەتكىش عانا ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت. ەگەر وعان باق قىزمەتىن، ماقالالار مەن ەفير باعدارلامالارىنىڭ مازمۇنىنا ۇكىمەت تاراپىنان جانە ساياسي، بيزنەس توپتارىنان كورسەتىلەتىن تىكەلەي، جاناما تۇردەگى قىسىمداردى قوسساق، مۇلدە باسقاشا كورىنىسكە تاپ بولامىز.

بالاما اقپارات تاراتقان ءباسپاسوزدىڭ جۋرناليستەرى ءتۇرلى قىسىمدارعا ۇشىراپ كەلگەنى جاسىرىن ەمەس. ولاردىڭ اراسىندا سوققىعا جىعىلدارى، تۇتقىنعا الىنىپ، قىلمىس ءىس قوزعالعاندارى، باس بوستاندىقتارىنان ايىرىلعاندارى بار. كوزقاراسى ءۇشىن قىسىمعا ۇشىراعانداردىڭ اراسىندا جۋرناليست التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ   تاپسىرىسپەن ءولتىرىلۋى - تاۋەلسىز قازاق ءباسپاسوزى تاريحىنداعى ەڭ اۋىر قاسىرەت بولىپ وتىر.

بارلىق باق-تىڭ سەكسەن پايىزى مەملەكەتتىك ەمەس نىساندا دەگەن رەسمي دەرەكتى مويىنداۋعا بولار ەدى، ەگەر ولار دەربەس تىرشىلىك ەتىپ جاتسا. الايدا، ونىڭ ءىرى ساياسي، بيزنەس توپتارىنىڭ يەلىگىندە، ياعني، مەملەكەت قاراۋىنان شىعىپ قالتالى، ءال-اۋحاتى مىقتى، قولىندا بيلىگى بار ادامداردىڭ قۇزىرىنا وتكەن باق ەكەندىكتەرىن ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. قازاقستانداعى ءىرى بيزنەس ۇكىمەتپەن تىعىز بايلانىستى عانا جاسالاتىنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. ولاي بولسا، مەملەكەتتىك ەمەس باق دەگەنىمىزدىڭ ءوزى شىن مانىندە ۇكىمەتتىڭ باقىلاۋىنداعىلاردان ەش ايىرماسى جوق نىسان بولىپ شىعادى. وبلىستاردا تاۋەلسىز ءباسپاسوز اتاۋلى قالماعان. پاۆلودار، قاراعاندى قالالارىندا بۇرىن شىعارىلىپ كەلگەن تاۋەلسىز باعىتىنداعى گازەتتەر بۇگىندە تۇگەلدەي جابىلعان. ول از بولعانداي قاراعاندىداعى «سانا»، «سوروكا» سەكىلدى تاۋەلسىز گازەتتەرگە جەرگىلىكتى بيلىكتەن بۇرىن وبلىستىق گازەتتەگى ءوز ارىپتەستەرى شۇيلىگىپ، تەزىرەك جابىلۋىنا مۇددەلى بولعان.

بۇگىندە ءىس جۇزىندە جەرگىلىكتى بيلىك يەلەرى مەنشىك نىسانىنا قاراماستان بارلىق ءباسپاسوزدى قاتاڭ باقىلايدى. ونداعى جۋرناليستەردىڭ شىعارماشىلىق بوستاندىعى مۇلدە سىن كوتەرمەيدى. ال، استانا مەن الماتىداعى جاعداي كوش ىلگەرى. وندا وزگەلەرمەن سالىستىرعاندا باق سان جاعىنان كوپ. بيزنەس، ەكونوميكالىق ءارتۇرلى توپتاردىڭ ءباسپاسوز سالاسىنا قارجى قۇيۋعا كەڭ مۇمكىندىكتەرى بار.

تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق جايت - قازاق جۋرناليستەرى وزدەرىن قورعاۋعا دارمەنسىز جانە ونىڭ قۇىقتىق نەگىزدەرىن، جاي-جاپسارىن بىلە بەرمەيدى. سونداي-اق، جۋرناليستەر كۇش بىرىكتىرىپ، ىنتىماقتاسا الماي وتىر. وسىنىڭ ءوزى رەسمي بيلىكتىڭ استامشىلدىعىنا، بىلگەنىن ىستەۋلەرىنە  مۇمكىندىك بەرۋمەن قاتار جۋرناليستيكانى اسىرەسە، تاۋەلسىز ءباسپاسوزدى مەنسىنبەۋىنە جول اشاتىن بىردەن ءبىر فاكتور. جۋرناليستەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايلارى تومەن، جالاقىلارى از بولعاندىقتان قالتالىلارعا كىرىپتارلىعى باسىم، ءتىپتى بايلاردىڭ سويىلىن سوعۋعا دەيىن يتەرمەلەيتىن جايى بار.

وپپوزيتسيالىق گازەتتەر قازاقستاندا ساياسي جۇيە قاتالداندى، ءبىر وتباسى بيلىگى شەكتەن شىعىپ بارادى دەپ سىنعا الۋدا. قالاي بولعاندا دا ەڭ باستىسى جۋرناليستەردىڭ ساناسىن وياتۋ ارقىلى تاۋەلسىز ءباسپاسوزدىڭ ماڭىزدىلىعىن، اسا قۇندى رۋحاني بايلىق ەكەنىن جالپى جۇرتقا ءتۇسىندىرۋدىڭ ءمانى زور بولماق. وعان جۋرناليستەردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگى، شىعارماشىلىق قابىلەتتىلىكتەرى مەن تاجىريبەلەرىنىڭ ءرولى ايتارلىقتاي. وكىنىشكە قاراي قازاق جۋرناليستەرىنىڭ شەبەرلىكتەرى، تىڭ كورىنىستەردى سەزىنۋ، جاڭاشا ويلاۋ قابىلەتتەرى تالاپقا ساي كەلمەي وتىر. تاۋەلسىز ءباسپاسوزدى دامىتۋعا تۇساۋ بولىپ وتىرعان تاعى ءبىر فاكتور وسى.

قازاقستان جۋرناليستەر وداعى، وزگە دە كاسىبي ۇيىمدار جۋرناليستەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا، ولاردى قولداۋعا، كومەكتەسۋگە كەلگەندە السىزدىك تانىتىپ وتىر. سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ باق جۇيەسىندە قۇقىقتىق قولايى ورتا قالىپتاسقان جوق. قازىرگى قولدانىستاعى زاڭ اكتىلەردى جەتىلدىرۋ قاجەتتىلىگى ومىردەن تۋىنداۋدا. الايدا، ۇكىمەت شەنەۋنىكتەرىنىڭ بالاما اقپارات تاراتاتىن تاۋەلسىز ءباسپاسوزدى تۇنشىقتىرۋعا بارىن سالىپ كىرىسۋلەرى ولاردىڭ جالپى شىندىقتان، باق-تان ولەردەي قورقاتىندىقتارىن بىلدىرسە كەرەك. بۇل - جۋرناليستيكا ءۇشىن قۋانارلىق جاعداي. تاۋەلسىز ءباسپاسوز رەسمي بيلىككە ىقپال ەتە الادى، قوزعالىسسىز قاتىپ-سەنىپ قالعان بيۋروكراتيانىڭ ءوزىن جىلى ورنىنان تۇرعىزادى ەكەن.

قازاقستان - دۇنيەجۇزى ءباسپاسوز بوستاندىعى كوميتەتىنىڭ ءار جىلداعى ەسەبىندە الەمدەگى تاۋەلسىز ءباسپاسوزى جوق ەلدەردىڭ الدىڭعى قاتارىندا تۇرعانىمەن تاۋەلسىز دەربەس باق-تى دامىتۋعا، جۋرناليستەر قاۋىمنىڭ ءباسپاسوز بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەستە كۇش بىرىكتىرۋگە دەگەن تالپىنىستاردىڭ، العاشقى قادامداردىڭ جاسالىپ جاتقانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

«اباي-اقپارات»