قازاندى جەرلەدىك. كەزەك استراحانعا كەلدى. نەگىزىندە قازان تاتارلارى ماسكەۋ ءۇشىن الدەقايدا قۋاتتى قارسىلاس بولدى. ۇلىق مۇحامەدتىڭ كەزىنەن ساناعاندا ءجۇز جىلدام استام ۋاقىت ارىستانداي ارپالىستى. سونىڭ 40 جىلىندا قازان تاتارلارى ماسكەۋ اسكەرىنەن باسىم ءتۇسىپ، سالىق الىپ وتىردى. ءتىپتى ماسكەۋ كنيازى II ءۆاسيليدى تۇتقىنداعانى بەلگىلى.

ال استراحان...

وسىدان تۋرا 4 جىل بۇرىن قازان تاتارلارىنىڭ كەسىلگەن باسى ەدىلمەن اعىپ استراحانعا جەتكەندە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ زارەلەرى ءزار تۇبىنە كەتتى. انا جاقتا قازان كۇل-تالقان بولىپ جاتقاندا دەربىش ءالي، يامۋرچى، اقكوبەك دەگەن بيلەۋشىلەر تاققا تالاستى. ولاردىڭ قىرقىسىنا جەرگىلىكتى نوعاي مىرزالارى كومەكتەسىپ وتىردى. ولاردىڭ كوبى ماسكەۋ بيلىگىمەن ساناسىپ، بەيبىت تۇرۋعا تالپىندى. مۇنى جازبا دەرەكتەر راستايدى. قازان تراگەدياسى ءوز ەلىنە تونەرىن ول سول كەزدەن-اق تولىق تۇسىنگەن يامۋرچى ورىس كوپەستەرى مەن ەلشىلىكتەرىنە شابۋىلدادى. ونىڭ ارەكەتى  جاعىمپاز نوعاي مىرزالارىنىڭ ۇرەيىن ۇشىردى. ءومىرىنىڭ ءمانىن ماسكەۋمەن بايلانىستىرعان مىرزالار IV يۆانعا يامۋرچىنىڭ كوزىن قۇرتىپ، ورىس پارتياسىنىڭ سەنىمدى وكىلى بولادى دەگەن نيەتپەن دەربىش ءاليدىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىندى.

اينالىپ كەلگەندە يامۋرچىنى وزدەرى تاققا وتىرعىزىپ، ەندى ماسكەۋگە قارسى شىققاسىن تاقتان ءتۇسىرۋى ازاتتىق جولىندا كۇرەسكەردىڭ رۋحىن سىندىرعان ەدى. ەندى ونىڭ قولداۋشىلارى ساۋساقپەن سانارلىق قانا. بۇكىل استراحان حاندىعىنىڭ حالقى نەبارى 100  مىڭ شاماسىندا بولسا، ونىڭ جارتىسىنان كوبى ەگىنشىلەر مەن بالىقشىلار. اسكەر سانى ءارى كەتسە 5000 ادام. مۇنىڭ تەڭ جارتىسى ماسكەۋلىك مىرزالار جاعىنا شىعىپ كەتتى. وسىنداي جاعدايعا قاراماستان IV يۆاننىڭ جىبەرگەن يۋري شەمياكينا باستاعان 30 000 ورىس اسكەرىمەن شايقاسىپ، جەڭىلىس تاپتى. بىراق شايقاستا ولمەدى، كىشى نوعاي مىرزالارىنىڭ قولىنان اجال قۇشتى. ايەلى تۇتقىنعا ءتۇسىپ، بالاسى حريستيانشا شوقىنىپ، «پەتر» دەگەن ەسىم الدى.

ال دەربىش ءالي تاققا وتىرىپ، ماسكەۋ بيلىگىن مويىنداپ، 3 مىڭ ەدىل بالىعىن بەرىپ، جان ساقتادى. ارادا ەكى جىل وتپەي جاتىپ استراحانعا ورىس ارمياسى قايتا كەلدى. بۇل جولى سالىقپەن قۇتىلا الماسىن بىلگەن دەربىش ءالي مەن ونىڭ جاقتاستارى قالانى تاستاپ قاشتى. قالا اياۋسىز تونالىپ، بۇل جەر ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ يەلىگى دەپ جاريالاندى. ال دەربىش ءاليدىڭ تاعدىرى سافا گەرەيدەن ءسال وزگەشەلەۋ اياقتالدى. ەلىنەن ايرىلىپ، بەزىپ كەتسە دە دىنىنەن ايىرىلماعان ول الدىمەن ازاۋ قالاسىنا، ودان ءارى مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى مەكەنى مەككەگە جەتتى.

مۇمكىن ول ءوز حاندىعىنىڭ حريستياندار قولىنا وتكەنىن، ەندى حالقى دىنىنەن بەزىپ، شوقىناتىنىن اراب جۇرتىنا ايتقان بولار. ال ارابتار بولسا ورىستىڭ نە ەكەنىن، يۆان گروزنىيدىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيتىن. سەبەبى يۆان گروزنىي ماساتتانا قاققان شىركەۋ قوڭىراۋلارى كاۆكازدان ءارى اسپاي ءۇنى وشەتىن.  دەربىش ءاليدىڭ كوزىمەن كورگەن ۇيىلگەن باستار، سۋ بەتىندە قالقىپ جۇرگەن ءولى دەنەلەر ارابتارعا قيال عاجايىپ ەرتەگىدەي ەستىلگەن بولار.

ال كوزى اشىق وقىمىستىلار سارعايعان باعدات كىتاپتارىن اقتارىپ جىبەرىپ بۇرىنعى حاليفات كەزىندەگى يبن فادلاننىڭ ساياحاتتارىن ەسكە الاتىن. يت تۇمسىعى باتپايتىن ورىستىڭ نۋ ورمانى. اياقتارىنا جابايى اڭ تەرىسىن وراپ الىپ، كۇركەنى مەكەندەگەن ورىستار  بۇگىن مىنا دەربىش ءالي ايتىپ وتىرعان ورىسقا مۇلدە ۇقساس ەمەس. كەزىندە ارابتار دۇنيەنىڭ ەڭ سولتۇستىگى دەپ اتاعان قازان، قاجىلاردىڭ ساپارجايى قاجى-تارحان ەندى جوق.

ەندى تەك ماسكەۋ عانا بار.

«ماۋەلى داراق ساياسىندا وتىرىپ، ەرتەگىنىڭ نەشە سۇلەيىن تىڭداپ وسكەن ارابتار الدارىندا وتىرعان مىنا ادام حان بولىپ، كەزىندە التىن تاقتا وتىرعانىن سىلەكەيى شۇبىرىپ تىڭداپ وتىر.“مىڭ ءبىر ءتۇن” ەرتەگىلەرىندە ايتىلاتىن سيقىرلى جۇزىكتىڭ كومەگىمەن قايتا ەلىن باسقارىپ، بارشا مۇراتىنا جەتەدى دەپ قيالدادى.

الايدا دەربىش ءاليدى ەشقانداي سيقىرلى جۇزىك قۇتقارا المايتىن. سەبەبى «مىڭ ءبىر ءتۇن» دەگەنىمىز جاي عانا ەرتەگى. ال دەربىش ءاليدىڭ ەرتەگىسى كوزگە جاس اكەلەتىن، تۋعان جەرىنىڭ توپىراعىنا زار قىلاتىن ەرتەگى... جاي عانا ەرتەگى...»

استراحاننىڭ سوڭعى حانى دەربىش ءالي ەلىنەن جىراقتا، تۋعان جەرىنىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى بۇيىرماعان كۇيى مەككە قالاسىندا  دۇنيەدەن ءوتتى.

رىسبەك رامازانۇلى

Abai.kz