بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى  باس اسسامبلەياسى 2019 جىلدى حالىقارالىق بايىرعى تىلدەر جىلى دەپ جاريالادى. ماقساتى –جويىلىپ بارا جاتقان تىلدەرگە جاھاننىڭ نازارىن اۋدارۋ. جانە، الەمدەگى بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن وسى تىلدەردىڭ دامۋىنا جاعداي جاساۋ.

www.ethnologue.com  سايتىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، بۇگىندە الەم بويىنشا 7097 ءتىل بار. زاماناۋي بايلانىستىڭ قارقىندى ءوسۋىنىڭ سالدارىنان، ورتاشا ەسەپپەن ەكى اپتادا ءبىر ءتىلدىڭ دامۋى باياۋلايتىن كورىنەدى. ال، بۇگىندە الەمنىڭ 400 دەن استام تىلىنە جويىلۋ قاۋپى تونگەن.

سول قاۋىپتى تىلدەر ساناتىندا كەيبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ دا تىلدەرى بار. بۇگىندە، بۇل ساناتقا 40 تان استام ءتىل كىرەدى. ال، ولاردىڭ تەك التاۋى عانا (قازاق، تۇرىك، وزبەك، قىرعىز، ءازىربايجان، تۇركىمەن) مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىن العان. بۇدان بولەك، كونە قىپشاق تىلىنە جاتاتىن قۇمىق، قاراشاي-بالقار، تاتار، باشقۇرت، نوعاي، قاراقالپاق سياقتى تىلدەر بار. بۇل تىلدەردى قولداناتىنداردىڭ سانى 70 مىڭنان – 6,5 ملن.ارالىعىندا. ال، قارايىم تىلىندە نەبارى 40 ادام سويلەيدى. ياعني، از ۋاقىتتا جويىلادى دەگەن ءسوز.

امانقوس مەكتەپتەگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، تۇركىتانۋشى:

تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە كوپتەگەن تىلدەر جويىلىپ كەتتى. سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە قانشا ءتىل جويىلدى. ويتكەنى ولار كىشى حالىقتاردىڭ تىلدەرىنىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن جوق. مۇنداي قاۋىپ قازىر دە جوق ەمەس. ماسەلەن، ءبىزدىڭ سولتۇستىكتەگى ساقا، تۋۆا، حاقاس سياقتى تۇركىتىلدەس اعايىنداردىڭ تىلدەرى جوعالىپ جاتىر. سەبەبى، ولاردىڭ قوعامدىق ورتاداعى مۇمكىندىگى شامالى. اسىرەسە، ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالى ولاردىڭ سانىن جىلدان-جىلعا ازايتىپ بارا جاتىر. ول تۇگىلى، ورىستىڭ ءتىلى تاۋەلسىز ەل بولعان ءبىزدىڭ تىلىمىزگە دە قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇر. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ بيلىك وسىنداي كەلەڭسىزدىككە جول بەرىپ وتىر.

نەگىزىنەن، ءوز تىلىمىزدەگى ارحايزمدەر ء–بىزدىڭ ەجەلگى مادەنيەتىمىزدى كورسەتەدى. ءبىز قازىر كۇندەلىكتى قولدانىپ جۇرگەن سوزدەرىمىزدىڭ كوپشىلىگى باسقا تىلدەن ەنگەن. ال، ءبىزدىڭ ءتول رۋحاني مادەنيەتىمىزگە قاتىستى سوزدەردى باسقا بىرەۋلەر قولدانىپ ءجۇر. ونداي دا پارادوكس بار. مىسالى ءبىز “ۇكىمەت” دەيمىز. سول ءسوز ءبىزدىڭ ەجەلگى تىلىمىزدە ء“تور” دەگەن ءسوز. موڭعولدار ءالى كۇنگە دەيىن “ۇكىمەتتى”-  ء“تور” دەيدى. ءبىز “تورگە شىق” دەيمىز عوي، توراعا دەيمىز. سول ءسوز ءبىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىمىزگە قاجەتتى، ءبىزدىڭ ەجەلگى مەملەكەتتىگىمىزدىڭ سارقىتى سياقتى ءسوز ەدى. بىراق، ءبىز ونى قولدانبايمىز. ونىڭ ورنىنا ارابتىڭ ۇكىمەت دەگەن ءسوزىن قولدانامىز. وسى سياقتى مىسالدار كوپ.

قازىر، ءبىزدىڭ مەكتەپتەردە نەمىس ءتىلىن وقىتادى، اعىلشىن، ورىس، ەندى قىتاي ءتىلىن وقىتايىن دەپ جاتىر. بىراق، ءبىزدىڭ ءبىلىم-عىلىم مينيسترلىگىندە وتىرعاندار - ءوزىمىزدىڭ ءتول مادەنيەتىمىزدى مەكتەپتە وقىتۋعا قۇشتار ەمەس. سوندىقتان قازىرگى بالالار ءوز تاريحىمىزدان حابارسىز. وسىنداي تاۋەلسىز كەزەڭدە ءوز تامىرىڭا بويلاي الماساڭ، سەنىڭ مادەنيەتىڭ باسقا كىمگە كەرەك؟

سوندىقتان، ءبىز ەجەلگى تۇركى جازۋلارىن ءبىلۋىمىز كەرەك. ول بۇتكىل تۇركى الەمىن بىرىكتىرەدى. ال، ءبىز بىرىككەندە عانا ۇلكەن كۇش بولامىز. ءبىزدى رەسەي مەن قىتايدىڭ قىسپاعىنان سول  300 ملن.نان استام تۇرىكتەردىڭ بىرىگۋى عانا قۇتقارا الادى.بىراق، سونى ءوزىمىزدىڭ كەيبىر باۋىرلارىمىز تۇسىنبەي ءجۇر.

ءتۇيىن.

حالىقارالىق بايىرعى تىلدەر مەرەكەسىنىڭ رەسمي اشىلۋى 28 قاڭتار كۇنى فرانتسيا استاناسى پاريجدە وتەدى. وعان بۇۇ نىڭ اگەنتتىكتەرى، شەنەۋنىكتەرمەن قاتار، بايىرعى حالىق وكىلدەرى، ازاماتتىق قوعام بەلسەندىلەرى مەن جۋرناليستەر قاتىسپاق. ال، بۇل شاراداعى تۇركى حالىقتارى تىلدەرىنىڭ الار ورنى مەن ماڭىزى قانداي بولارى ازىرگە بەلگىسىز.

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz