گۇلجاۋحار كوكەباەۆا - . ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاقىرىبىنا قاتىستى كوپ زەرتتەۋ جۇرگىزگەن مامان. گەرمانيا، پولشا ارحيۆتەرىندە جۇمىس جاساعان.

- گۇلجاۋحار اپاي، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بىتكەنىنە 20 جىل وتەر وتپەستەن تاعى ءبىر الاپات سوعىستىڭ قايتالانۋىنا نە تۇرتكى بولدى؟
- ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ناقتى سەبەپتەردەن تۋىندادى ال، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ شىعۋ سەبەبى مۇلدە بولەك. كوپتەگەن بەدەلدى تاريحشىلار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ شىعۋ سەبەبىنىڭ العىشارتتارى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە قالىپتاستى دە ايتادى. ءبىز ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەكى ساياسي وداقتىڭ، ياعني انتانتا مەن ۇشتىك وداقتىڭ سوعىسقانىن بىلەمىز.

گۇلجاۋحار كوكەباەۆا - . ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاقىرىبىنا قاتىستى كوپ زەرتتەۋ جۇرگىزگەن مامان. گەرمانيا، پولشا ارحيۆتەرىندە جۇمىس جاساعان.

- گۇلجاۋحار اپاي، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بىتكەنىنە 20 جىل وتەر وتپەستەن تاعى ءبىر الاپات سوعىستىڭ قايتالانۋىنا نە تۇرتكى بولدى؟
- ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ناقتى سەبەپتەردەن تۋىندادى ال، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ شىعۋ سەبەبى مۇلدە بولەك. كوپتەگەن بەدەلدى تاريحشىلار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ شىعۋ سەبەبىنىڭ العىشارتتارى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە قالىپتاستى دە ايتادى. ءبىز ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەكى ساياسي وداقتىڭ، ياعني انتانتا مەن ۇشتىك وداقتىڭ سوعىسقانىن بىلەمىز.

ناتيجەسىندە انتانتا جەڭدى دە ۇشتىك وداقتىڭ ءتۇپ قازىعى بولعان گەرمانياعا وتە اۋىر شارتتار قويىلدى. اۋىر تالاپتار مەن نامىسقا تيەتىن مىندەتتەمەلەر، رەپاراتسيا حالىقتىڭ شامىنا ءتيىپ، گەرمانيادا شوۆينيستىك، اسىرە ۇلتشىل توپتاردىڭ قۇرىلۋىنا مۇرىندىق بولدى. اسىرە ۇلتشىلدىقتىڭ، شوۆينيستىك يدەيالاردىڭ جۇرت اراسىندا كەڭ تاراپ كەتۋىنە ەڭ الدىمەن وسى جەڭىلىستى سوعىس جاعداي جاسادى.
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان قاتتى زارداپ شەككەن گەرمانيا مەن اۆسترو-ۆەنگريادا جانە رەسەيدە ساياسي-الەۋمەتتىك سىلكىنىس، توڭكەرىستەر باستالىپ كەتتى. مۇنىڭ اقىرى ءارتۇرلى ساياسي توپتاردىڭ ۇكىمەت باسىنا كەلۋىمەن تىندى. اتاپ-ايتقاندا ماسەلەن گەرمانيادا دەموكراتيالىق ۆەيمار رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. بىراق، بۇل ءالجۋاز ۇكىمەت العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ زورلىقشىل ساياسي كۇشتەردىڭ اراسىنداعى كوكپار لاعىنا اينالىپ كەتتى. جاس رەسپۋبليكا ەكى جاقتان فاشيستىك جانە راديكالدى كوممۋنيستىك توپتاردىڭ تالاسىنىڭ اراسىندا قالدى. وسى ەكى جاقتى قىسىم، ىقپالدان ۆەيمار رەسپۋبليكاسى اياققا تۇرىپ كەتە المادى. اقىرىندا فاشيستىك يدەيالار كەڭىنەن تارالىپ، ۇلتشىلداردىڭ بيلىككە پارلامەنتتىك سايلاۋ ارقىلى زاڭدى تۇردە كەلۋىنە سەبەپ بولدى. فاشيزم قالاي بيلىك مىنبەرىنە كوتەرىلدى، سولاي كەك الۋ، ءوش الۋ، سوعىستى قايتا باستاۋ، ايىرىلىپ قالعان جەرلەردى تارتىپ الۋ سىقىلدى ماقساتتارىن تۋ قىلىپ جەلبىرەتتى.
سوعىستان كەيىن سايابىرسىعان حالىقارالىق قاتىناستار دا ۋشىعىپ كەلە جاتتى. 30 جىلداردىڭ ورتا شەنىندە گەرمانيا، جاپونيا، يتاليا سەكىلدى ەلدەردىڭ جاقىنداسا باستاۋى الەمگە سوعىس قاۋپىن ءتوندىردى. ەندى سوعىستى قالامايتىن ەلدەرگە دە ءبىر-بىرىمەن ىمىرالاسىپ، قورعانۋ شارالارىن كۇشەيتۋدەن باسقا امال قالماي بارا جاتتى.
باسىندا كەڭەس وداعى ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك ۇيىمىن قۇرۋ تۋرالى وتە جاقسى يدەيا ۇسىندى. ونىڭ الدىندا فرانتسيا وزىنە وداقتاس ىزدەپ ەۆروپانىڭ كوپ ەلىمەن كەلىسىمشارت جاساسقان بولاتىن. بۇل كەزدە ءبىزدىڭ كەڭەستىك ديپلوماتيا توقىراي بەردى. ويتكەنى، اتىشۋلى ۇشتىك: گەرمانيا مەن يتاليا، جاپونيا ءوز باسقىنشىلىق ارەكەتتەرىن باستاپ كەتكەن كەز-ءتىن. يتاليا ەفيوپياعا، گەرمانيا رەين وبلىسىنا اسكەر ەنگىزىپ جاتتى. جاپونيا .ازيادا اشىق تۇردە باسقىنشىلىق جاساۋعا كىرىستى. تاپ وسىنداي شەشۋشى ساتتە ولارعا قارسى ەلدەر تەجەۋسىز باقتالاستارىنا قارسى تىزە قوسىپ قيىلداۋدىڭ ورىنىنا وزدەرى الاۋىزدىق تانىتىپ الدى.
- وسى ءتىل تابىسپاۋ نەدەن بولدى؟
- ول ءۇشىن «1938-39 جىلدارداعى حالىقارالىق ساياسي داعدارىس» دەگەن اتپەن تاريحتا قالعان ءبىر قۇبىلىسقا نازار اۋدارۋىمىز قاجەت. وسىنشاما ماسشتابتى قامتيتىن وقيعا 1938 جىلعى ميۋنحەن كەلىسىمىنەن باستالادى دا، 23-تامىزداعى نوۆسترەك فاكتىسىنە ۇلاسىپ، اقىرى 1-قىركۇيەككە، ياعني سوعىستىڭ باستالۋىنا تىرەلدى. وسى ەكى ارالىقتاعى وقيعالاردى تالدايتىن بولساق، ءبىز سوعىستىڭ قارساڭىندا كىم قانداي پوزيتسيا ۇستانعانىن كورگەندەي بولامىز. عالامدىق باۋىرقىرعىنعا سەبەپتى كىنالىلەردىڭ دە سۇلباسىن انىعىراق بايقاي باستايمىز.
وقيعا 1938 جىلى وتكەن ميۋنحەن كەلىسىمىندە انگليا مەن فرانتسيانىڭ گەرمانياعا چەحوسلوۆاكيانى بولشەكتەۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ قويعانىنان باستالعانداي. نەگىزىنەن بۇل اعىلشىندار مەن فرانتسيا ۇكىمەتىنىڭ ۇلكەن ءبىر قاتەلىگى بولدى. ويتكەنى، چەحوسلوۆاكيا تەرريتورياسىنىڭ بەستەن ءبىرىن، حالقىنىڭ تورتتەن ءبىرىن قۇرايتىن، اسكەري جەڭىل جانە اۋىر ونەركاسىبى شوعىرلانا ورنالاسقان ستراتەگيالىق وبلىستىڭ ءبىرىن گەرمانيانىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى. ال بۇل ارەكەت ونىڭ وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگىن ارتتىرىپ، ارانىن اشىپ جىبەردى. گەرمانيا سول ساياساتتان باستاپ بوپسا مەن كۇشتىك ادىستەرگە جۇگىنۋگە كوشتى. ونىڭ گەوساياساتىندا بۇل باعىت باتىس ەۋروپادا فرانتسيا مەن بەلگياعا قاتىستى ورىستەسە، شىعىسىندا پولشا جانە چەحوسلوۆاكياعا، سولتۇستىك-شىعىستا پريبالتيكاعا بايلانىستى بولدى. ايتسە دە گەرمان باسشىلىعى ساقتىقتى ۇمىتقان جوق. ولار شىعىس جورىعىن جاساماس بۇرىن تۇڭعىش قۇرباندىعى بولۋعا ءتيىس چەحوسلوۆاكيانى ابدەن زەرتتەدى. ساراپشىلارى ءبىراۋىزدان «چەحتار 2-3 اپتانىڭ ىشىندە باسىپ الاتىن مەملەكەت ەمەس» دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. چەحوسلوۆاكيا سوعىستىڭ قارساڭىندا ەكونوميكالىق دامۋى بويىنشا دامىعان وندىققا كىرگەن مەملەكتتەردىڭ ءبىرى ەدى. چەحيا ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋى جونىنەن كەزىندە اۆسترو-ۆەنگريا يمپەرياسىندا ەڭ دامىعان اۋدان بولعان. سوندىقتان ەكونوميكالىق تۇرعىدان چەحوسلوۆاكيانى سوعىسپاي باسىپ الۋ كەرەك بولدى. ال ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ مىڭجىلدىقتار پراكتيكاسىنان وتكەن ەسكى قاندى ءادىس بار. ول - چەحوسلوۆاكيانى بولشەكتەۋ ەدى. سوسىن پروتەكتوراتقا اينالدىرۋ. ول شاقتا چەح جەرىندە نەمىستەر كوپ تۇردى. بۇل تۇرعىدا نەمىسى باسىم سۋدەت وبلىسى ساياسات قۇرالى رەتىندە پايدالانىلدى. گەرمانيا سول نەمىستەردىڭ قۇقىعىن قورعايمىز دەگەن سىلتاۋمەن سىنالاپ ەنۋ تاسىلىنە كوشتى. اسىرەسە، ولارعا نەگىزىنەن نەمىس مۇددەسىن كوزدەگەن نەمىستەردىڭ ۇلتتىق پارتياسى كوپ سەپ بولدى. سول ۇلتتىق نەمىس پارتياسى ۇنەمى ۇلتتىق اۆتونوميا سۇراپ نەمەسە نەمىستەردىڭ قۇقىعى ەسكەرىلمەدى دەپ قايتا-قايتا چەحوسلوۆاكيانىڭ ۇكىمەتىنە حات، پەتيتسيا جىبەرىپ جاتتى. ءبىر جاعىنان بۇل ماسەلە گەرمانياداعى نسداپ پارتياسىنا تىرەلەدى. سەبەبى، ولاردى ادەبيەتپەن، قاراجاتپەن نسداپ پارتياسى قامتاماسىز ەتىپ وتىراتىن. ولار «ءوز قۇقىعىمىزدى قورعايمىز، چەحوسلوۆاكيا نەمىستەردى تومەندەتىپ وتىر. وسى جونىنەن چەحوسلوۆاكيا بىزدەردى قاناعاتتاندىرمايدى» دەگەن مالىمدەمەلەر جاساۋمەن بولدى. ال انگليا مەن فرانتسيا «بۇل چەحوسلوۆاكيانىڭ ەگەمەندىگىن بۇزادى-اۋ، مۇنى ءوزى شەشۋى كەرەك» دەگەن جوق. گەرمانياعا ءوزى سۇرانىپ تۇرعان الگىندەگىدەي نەمىستىك بولىكتەردى ەرىكتى قوسىپ بەردى. اركىم ءوز باسىن قورعاپ، ءوزى امان قالۋ ءۇشىن وزگەنى قۇربانعا جىبەرەدى دەگەن وسى عوي. مۇنى كەيىن كەڭەس تاريحناماسىندا «پەيىلدەندىرۋ ساياساتى» دەپ اتاپ كەتتى. الايدا، گەرمانيا كوپ ۇزاماي-اق وزگەنىڭ مالىنا كەلگەندە ۇلەستىرگىش ەكى اتىمتاي جومارتىڭ پىكىرىن ەسكەرمەيتىندەي دارەجەگە جەتتى. الماندار 1938 جىلدىڭ ناۋرىزىندا چەحوسلوۆاكيانى باسىپ الدى. ەندى كۇشەيگەن گەرمانيانى مايدا-شۇيدەمەن الداندىرا المايتىن ەدى.
- 1939 جىلى 1-قىركۇيەكتە گەرمانيا پولشاعا شابۋىل جاسادى. قازىرگى كەزدە مۇنى كەڭەس وداعىمەن كەلىسىلىپ جاسالعان باسقىنشىلىق دەپ باعالاپ جاتىر. بۇل ءسوزدىڭ قانشالىقتى جانى بار؟ جالپى، كەڭەس اسكەرى قاي ۋاقىتتان باستاپ پولشاعا كىردى؟
- قىركۇيەكتىڭ 17-سىنەن باستاپ كىردى. وعان دەيىن بىلاي بولدى: گەرمان ارمياسى ۆارشاۆانى تىزە بۇكتىرگەلى جاتقاندا ريببەنتروپ شۋلەنبۋرگكە قايتا-قايتا تاپسىرما بەرىپ، «كەڭەس اسكەرى قاي جاقتان كەلەدى، تەز انىقتاڭدار» دەگەندەي بۇيرىقتاردى بوراتتى. سودان كەيىن شۋلەنبۋرگتىڭ ريببەنتروپقا جىبەرگەن حاتى دا بار. وندا ول قىزىلداردىڭ ءازىر كىرە المايتىنىن ايتادى. «ويتكەنى ونى نەگىزدەيتىن ءبىر سىلتاۋ كەرەك. ول سىلتاۋ ارقىلى ءبىزدىڭ ۆارشاۆانى الۋىمىز مۇمكىن» دەدى. ول قانداي سىلتاۋ؟ ودان كەيىن كەڭەس اسكەرى ۆارشاۆاعا كىرىپ، ۆارشاۆانىڭ ىشىندە شايقاستار ءجۇرىپ جاتقان كەزدە عانا 16-قىركۇيەكتە تۇندە پولشانىڭ ەلشىسىنە نوتا تاپسىرادى. وندا «پولياك ۇكىمەتى ءوزىنىڭ حالقىن قورعاماي تاستاپ كەتتى، ال ءبىز قانداستارىمىزدى، بەلورۋس، ۋكراينداردى قورعاۋعا ءتيىستىمىز» دەپ جازىلدى. سوندىقتان كەڭەس اسكەرى پولشا جەرىنە وتەدى دەپ حابارلاندى.
اقيقاتىندا پولياك ۇكىمەتى حالقىن تاستاپ قاشىپ كەتكەن جوق ەدى. نەمىستەر ۆارشاۆاعا باسىپ كىرگەندە پولياك ۇكىمەتى استانا قاسىنداعى ءبىر قاۋىپسىز مەكەنگە ورىن اۋىستىرعان بولاتىن. ءبىر مەملەكەتكە باسقىنشىلار كەلگەندە بەلگىلى ءبىر قاۋىپسىز جەرگە ۇكىمەت كوشىپ كەتەتىنى بار. بۇل زاڭدى دا. ۆارشاۆا ۇكىمەتى قاشىپ كەتكەن جوق. سول ورىننان ەلدى باسقارىپ وتىردى. ولار پولياك اسكەرىنىڭ قولباسشىسىنا «ەرتەڭ كەڭەس اسكەرى كەلگەن كەزدە قارسىلاسىپ وق اتپاڭدار» دەگەن حابار جىبەردى. «ەگەر وزدەرى قارۋ جۇمساسا، جاۋاپ بەرىڭدەر» دەدى. قاراپ وتىرساڭىز، كەڭەس اسكەرى كىرىپ كەلگەندە ولاردىڭ كوپشىلىگى قارسىلىق تا كورسەتپەدى. تەك قىزىلدار قارۋ جۇمساعان كەزدە جاۋاپ بەردى. بىراق كەيبىر ەرجۇرەك اسكەري بولىمدەر كەڭەستەردى قارۋمەن قارسى الىپ، جەرىن قورعاۋ ءۇشىن قان توكتى. دەسە دە كوپشىلىكتىڭ اتى - كوپشىلىك. كوممۋنيستەر كوزدەگەن ايماعىن جىلدام جايلاپ الدى. كەڭەس اسكەرى گەرمانيامەن الدىن الا جاساسقان قۇپيا حاتتامادا بەلگىلەنگەن شەكارا سىزىعىنان اتتاپ تا كەتتى. ۆارشاۆانى العاننان كەيىن برەست قالاسىندا كەڭەس اسكەرى مەن نەمىس اسكەرىنىڭ جەڭىس پارادى بولدى. وسىدان كەيىن ولار ءبىر-بىرىمەن تۇتقىندار الماستى. نەمىستەر ءوزىنىڭ قولىنداعى تۇتقىنداردىڭ شىعىس جاعىندا تۇراتىندارىن كەڭەس ەلىنە بەردى، ولار باتىس شەكارادا تۇراتىن تۇتقىنداردى نەمىستەرگە بەردى. نەمىس اسكەرلەرى شەگىنىپ، باتىس ايماعىنا جىلجىپ باردى. بەلورۋستار مەن ۋكراينداردى كەڭەس وداعى سولتۇستىك شىعىس ايماققا كوشىردى.
وسى 17-قىركۇيەكتەگى باسىپ كىرۋگە نەگىزگى سەبەپ ۋكرايندار مەن بەلورۋستاردى قورعاۋ ەمەس، كەڭەس وداعىنىڭ وزگە حالىقتارعا قىسىم جاساۋعا دەگەن نيەتتە بولعانىن كورەمىز. ايتپەسە، سوعىس بولماسا تۇتقىندار قايدان كەلەدى دەگەندى ايتقىمىز كەلەدى. وق اتىلىپ، قىسىم كورسەتىلىپ جاتسا، ول نەگە سوعىس بولمايدى؟
ءبىزدىڭ تاريحنامادا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس 1941 جىلى 22-ماۋسىمنان باستاۋ الادى عوي. ال، نەگىزىنەن ۇلى سوعىستى 1939 جىلدىڭ 17-قىركۇيەگىنەن باستاۋعا بولادى. ارينە، ەگەر تاريحقا وبەكتيۆتى عىلىمي تۇرعىدان قارايتىن بولساق قانا. البەتتە تاريحقا يدەولوگيا، ساياسي تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، وندا 17-قىركۇيەكتى ەشكىم قولدامايدى. ال، بىراق، سول كۇنى نوتا تاپسىرىلدى عوي. ياعني، باسىپ كىرەتىندىگى حابارلادى. ماسەلە، ءبىر ەلدى قورعاۋدا ەمەس، ەگەمەندى ەلدىڭ شەكاراسىن بۇزىپ كىرۋدە. بۇل سوعىس باستالدى دەگەن ءسوز.
- مۇنىڭ قازىر رەسمي تۇردە مويىندالماسىن بىلە تۇرساق تا، سىزدەن تاعى ءبىر نارسە سۇراعىمىز كەلىپ وتىر. جالپى وسى ويىڭىزدى كۋالاندىراتىن سونى دايەكتەمەلەر بار ما؟
- رەسمي تۇردە مويىندالعان جوق. بىراق وسىنداي دايەكتىڭ بارى راس. رەسەيدى تۇسىنۋگە بولادى. ويتكەنى ولار كسرو-نىڭ تىكەلەي مۇراگەرى. ال ءبىزدىڭ قايعىمىز، ول سوعىستا قازاقتىڭ ۇل-قىزدارىنىڭ قانى توگىلدى. ءبىز ساياساتقا ارالاسقان جوقپىز. بۇل ءبىر انىق ماسەلە. سوعىستىڭ الدانداعى، سوعىس تۇسىنداعى ساياساتتى ايتامىز. ءبىز ساياساتقا ارالاسپاعاندىقتان دا مۇراگەر بوپ سانالمايمىز. سوندىقتان دا ءبىز ساياسات پەن يدەولوگيانى قويىپ، عىلىمي تۇرعىدان قارايمىز. ەگەر عىلىمي تۇرعىدان قارايتىن بولساق، ءبىز «كەڭەس وداعى سوعىسقا 17-قىركۇيەك كۇنى ارالاستى» دەپ باتىل ايتۋعا ءتيىسپىز.
- كسرو-نىڭ تاعى قانداي تەرريتوريالىق دامەسى بولدى؟
- پولشادان كەيىنگى اۋىر ماسەلەنىڭ ءبىرى ليتۆا ماسەلەسى بولدى. 23-تامىزداعى كەلىسىم بويىنشا ول گەرمانيا ىقپالىندا بولۋى كەرەك ەدى. ال كەڭەس وداعى ليتۆانى وزىنە العىسى كەلدى. اقىرى كەلىستى. كوپ ۇزاماي فينليانديامەن سوعىستىق. ءبىراز جەرلەرىن تارتىپ الدىق. فينليانديامەن سوعىستى دا جەكە سوعىس دەپ الۋعا بولمايدى. ول ءوزىنىڭ ۋاقىتى مەن ماقساتى بويىنشا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنا كىرۋ كەرەك. ودان كەيىن ءبىز پريبالتيكانى قوسىپ الدىق. وسى جەردە قىنجىلاتىن ءبىر نارسە بار، شىندىعىندا كەڭەس وداعى كوپ نارسەنى گەرمانيامەن اقىلداسىپ شەشىپ وتىردى.
1940 جىلى گەرمانيا مامىردا باتىس جورىعىن ۇيىمداسىرىپ، باتىس ەۆروپانىنىڭ كوپ ەلىن، سونداي-اق فرانتسيانى جارىم جارتىلاي باسىپ الدى. الىنباعان انگليا عانا قالدى. سول تريۋمفتى شاقتا، ياعني 1940 جىلدىڭ 27-قىركۇيەگىندە گەرمانيانىڭ باستاماسىمەن يتاليانىڭ، جاپونيانىڭ دۇنيە ءجۇزىن ءبولىسۋ تۋرالى ۇشتىك پاكتىسىنە قول قويىلدى.
- بۇعان نەگە كسرو كىرمەي قالدى؟
- قازان ايىندا كەڭەس وداعىنا وسى «ۇشتىك پاكتىگى» قوسىلۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسالىندى. تىپتەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن بەرلينگە كەلۋگە شاقىرىلدى. ىزىنشە 12-13-قاراشادا م.مولوتوۆ باستاعان دەلەگاتسيا بەرلينگە كەلىپ، گيتلەرمەن، ريببەنتروپپەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. قادىرمەندى ەلشى گيتلەرمەن ەكى رەت، ريببەنتروپپەن ەكى رەت سويلەستى. شۋلەنبۋرگپەن دە كەلىسسوز جۇرگىزدى. ۇشتىك پاكتىگە قوسىلاتىن بولسا، قانداي شارتتارمەن قوسىلۋ كەرەك، ولار قانداي ۇسىنىس جاساعان ەدى؟ گەرمان جاعى كسرو-عا ۇلى ازيا كەڭىستىگىنىڭ وڭتۇستىك جاعى بەرىلەدى دەدى. سولتۇستىك جاعى جاپونياعا دەپ شەشتى. ول كەزدە وڭتۇستىك ازيا انگليا مەن فرانتسيانىڭ وتارى ەدى. كسرو-عا ەۆروپادان جەر بەرۋ تۋرالى اڭگىمە بولعان جوق. بىراق مولوتوۆ باتىس پۇشپاقتان دامەلى ەكەنىن اشىق كورسەتتى. قايتا-قايتا كەلىسىم جاساپ، ناقتى نە شەشكەنىن ايتپاي، سويلەسىپ ءجۇرىپ الدى. نەگىزى بۇل كەلىسىمگە كەڭەس وداعى بىردەن تويتارىس بەرۋى كەرەك ەدى. بىردەن تويتارىس بەرمەي بەرلينگە كەلۋ ساياسي تۇرعىدان ۇلكەن قاتەلىك ەدى، ءتىپتى وتە وعاش ساياسات-تىن.
- سوعىسۋشى ەلدەردىڭ سوعىس سيپاتى جونىندە نە ايتاسىز؟
- گەرمانيا باسىپ العان بارلىق جەرلەر ءۇشىن، كسرو-نىڭ دا باسىپ العان ايماقتارداعى حالىقتار ءۇشىن جانە اسا تەپەرىش كورمەسە دە انگليا ەلىن بومبالاعانى ءۇشىن بۇل سوعىستى ەگەمەندىگىن، وتانىن قورعاۋ دەپ بىلەدى. ال گەرمانيا، يتاليا، جاپونيا ءۇشىن بۇل - باسقىنشىلىق سوعىس.
- ال، ءبىز ءۇشىن بۇل سوعىستى قالاي اتاعان دۇرىس؟
- «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس» دەپ اتاۋ كەرەك. «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتاۋدىڭ عىلىمي نەگىزى جوق. «وتان سوعىسى» دەپ پولشاعا قاتىستى ايتۋعا بولادى. فرانتسيا دا وتان سوعىسى دەپ اتاۋعا بولادى. ەۆروپا مەملەكەتتەرى وتان سوعىسى دەسە بولادى. بىراق، ولاردىڭ ءبارى وتان سوعىسى دەمەيدى، «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس» دەپ ناقتى اتايدى
«ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتاۋ - رەسەي، كسرو تاريحناماسىندا ايتىلىپ قالعان سالت. ولار كەزىندە ناپولەون جورىق جاساعان كەزدە دە «وتان سوعىسى» دەپ اتاعان. سول كەڭەس، رەسەي تاريحناماسىنداعى سالت بىزگە كەلدى. سولاي ەكەن دەپ تە «ۇلى وتان سوعىسى» دەگەندى الىپ تاستاۋ قازىرگى ارداگەرلەرگە قيانات بولعان بولار ەدى. ءبىز سوعىستى كورگەن جوقپىز. تەك، ەستىدىك. سوعىستان كەلگەن اتا نەمەسە اكە: «وتاندى قورعادىق» دەدى. ول سانامىزعا ءسىڭدى. مورالدىق جاعىنان دۇرىس، ادامگەرشىلىك تەرمين رەتىندە قالسا جارايدى. ال، ەندى بولاشاق ۇرپاق، ءبىزدىڭ بالالارىمىز، ولاردىڭ بالالارى بۇعان قاتىستى جايلاردى عىلىمي كىتاپتان قارايتىن، وقيتىن بولادى. سول كەزدە عىلىمي نەگىزدەگى تەرمين قالىپتاسار دەپ ويلايمىز. مەكتەپتەگى وقۋلىقتارعا «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس» دەگەن تاقىرىپ ەنگىزۋ كەرەك. كەزەڭىمەن ايتا كەلىپ، تەك 1941 جىلعا كەلگەن كەزدە، «1941 جىلى ماۋسىمدا گەرمانيا كسرو-عا شابۋىل جاسادى، ودان كەيىن 1941 جىلدىڭ 22-ماۋسىمىنان 1945 جىلدىڭ 9-مامىرىنا دەيىنگى ارالىقتاعى گەرمانيا مەن كسرو اراسىنداعى سوعىستى كەڭەستىك تاريح عىلىمىندا «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتاۋ قابىلداندى» دەگەن ءبىراۋىز جولدار تۇرۋى كەرەك.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت.

سۇحباتتاسقان:
داۋرەن سەيىتجانۇلى

گۇلجاۋحار كوكەباەۆا, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

«ءۇش قيان» گازەتى

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: ««ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس» دەپ اتاۋ كەرەك. «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتاۋدىڭ عىلىمي نەگىزى جوق»