قىدىرالى ورازۇلى: "قىتايدى زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرىپ جاتىرمىز"
2018 جىل قىزىعى مەن شىجىعى مول تارتىستى ءھام تابىستى جىل بولدى. وتكەن جىلدا ءبىز "ويتتىك، بۇيتتىك" دەپ شىرەنبەسەك تە، قازاق قوعامىندا ەڭ ءبىر قىزۋ تالقى بولعان ماسەلەنى تۇيىندەي كەتكەندى ءجون دەپ تاپتىق. بىلتىر قازاق اقپارات كەڭىستىگىندە ەڭ ءجيى كوتەرىلگەن ماسەلە – قىتايداعى قازاقتاردىڭ ساياسي قۋدالاۋعا ءتۇسىپ، توتەننەن تەپەرىش كورگەنى بولدى. بۇل ماسەلەنى مۇنداعى «اتاجۇرت»، «جەبەۋ»، «ادىرنا»، «ەل اماناتى» قاتارلى بىرنەشە قوعامدىق ۇيىم جارعاق قۇلاعى جاستىق كورمەي ايتىپ جاتتى. شەتتەگى قازاق ماسەلەسى، ونىڭ ىشىندە قىتايداعى ساياسي لاگەرلەرگە توعىتىلعان تۋىسقانداردىڭ جاعدايى جايلى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى ۇزدىكسىز جازىپ وتىردى. «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى قۇرىلعان 10 جىلدىڭ ىشىندە ۇزدىكسىز كوتەرىپ كەلە جاتقان ەكى ماسەلە بولسا، سونىڭ ءبىرى وسى قازاق كوشى ەدى.
ال، وتكەندە رەداكتسيامىزعا «اتاجۇرت» ەرىكتىلەر بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى، قوعام بەلسەندىسى قىدىرالى ورازۇلى ارنايى كەلىپ، سۇحبات بەردى.
جالپى «اتاجۇرت» بىرلەستىگى قاشان جانە نە ماقساتپەن قۇرىلعان؟ «اتاجۇرتتى» كىم قۇردى؟ سەرىكجان ءبىلاشۇلى «اتاجۇرتقا» قالاي جانە قاشان كەلدى؟ «اتاجۇرت» قايدان قارجىلاندىرىلادى؟ ولار وسى ۋاقىتقا دەيىن قانداي شارۋالار اتقاردى؟ كەلەر جىلعا قانداي جوسپارلارى بار؟ وسى اۋانداعى وقىرمان ويىنداعى ءبىراز ساۋالعا ەگجەي-تەگجەيلى جاۋاپ الدىق. وقىپ كورىڭىز...
2020 جىلدان كەيىن قىتايداعى از ۇلتتاردىڭ ۇلتى كۋالىكتە جازىلمايدى
2016 جىلى تامىز ايىندا قىتايدىڭ شىڭجاڭ ايماعىنا بۇرىن تيبەتتى باسقارعان شىڭ شۋاڭ گو دەگەن ادام كەلدى. ول تيبەتتى 5 جىل باسقارعان، قاتىگەز باسشى. ول باسقارۋعا كەلگەننەن باستاپ، شىڭجاڭدا جاعداي وزگەرە باستادى. ول كەلە سالىسىمەن جەر-جەردەگى، اۋدان-اۋدانداعى، قالا-قالاداعى وقۋ ءبىتىرىپ كەلىپ، جۇمىس تاپپاي جۇرگەن جاس ازاماتتاردى 5 جىلدىق كەلىسىمشارتپەن پوليتسياعا قىزمەتكە الدى. اۋدانداردا ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىقتارىن سالا باستادى. ول كەزدە ونىڭ قازىرگىدەي لاگەرگە اينالاتىنىن ەشكىم بىلگەن جوق. كەيىن قىتاي قۇپيا قۇجات ازىرلەنگەن. ول قۇجات بويىنشا 2020 جىلدان باستاپ شىڭجاڭداعى از ۇلتتاردىڭ ۇلتى جەكە كۋالىگىندە جازىلمايدى دەپ كورسەتىلگەن. قۇجاتتا تەك «قىتايلىق» دەپ جازىلا باستايدى.
ءبىز بۇل قۇجاتتى كورگەن سوڭ، 2020 جىلدان كەيىن قازاقتار قازاقستانعا كەلسە، ول ءوزىنىڭ ۇلتىنىڭ قازاق ەكەنىن دالەلدەي الماي، ءبىزدىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن الا المايتىنىن تۇسىندىك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل قۇجات ونداعى جۇرتتى جاپپاي قىتايلاندىرۋ ءۇشىن كەرەك ەكەن. سونىڭ العاشقى قادامى باستالار ءسات جاقىنداپ كەلەدى.
«اتاجۇرت» اۋەلدە «كوش» بولىپ قۇرىلعان
سودان "ونداعى قازاقتى 2020 جىلدان بۇرىن مۇمكىندىگىنشە قازاقستانعا كوشىرىپ الايىق" دەگەن ماقساتپەن ءبىراز ۇلتشىل ازاماتتار بىرىگىپ، «كوش» دەگەن توپتاردى قۇردىق. بۇل 2016 جىلدىڭ قاركۇيەك ايى ەدى.
ول كەزدە قىتايدىڭ «ۆيچات» دەگەن جەلىسى بولدى. ول تۇستا ارعى بەتتەگى قازاقتارمەن ەمىن-ەركىن سويلەسىپ، حات-حابار الماسىپ تۇراتىنبىز. سول «ۆيچاتتا» قىتايداعى 48 اۋدان، 5 قالا بويىنشا «نارىنقول كوشى»، «تاراز كوشى» دەگەن سياقتى ول جاقتاعى جەر اتاۋلارىنا قاتىستى «التاي كوشى»، «ىلە كوشى»، «تارباعاتاي كوشى» دەگەن توپتاردى قۇردىق.
ونداعى ماقساتىمىز دا ايقىن. ءدال سول كەزدە ەلباسىمىزدىڭ وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قونىستاندىرۋدىڭ 2016-2020 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسى شىققان ەدى. وندا وڭتۇستىكتىڭ جۇمىس كۇشىن سولتۇستىككە تارتۋ جانە شەتتەن كەلگەن قانداستاردى سولتۇستىكتىڭ 7 وڭىرىنە قونىستاندىرۋ ماسەلەسى قاراستىرىلعان ەدى.
ءبىز وسى باعدارلامانى بەتكە الا وتىرىپ، قىتايداعى قازاقتارعا ەلباسىنىڭ باعدارلاماسىن ناسيحاتتادىق. «ەگەر قازاقستانعا كوشىپ كەلەر بولساڭ، ساعان ۇكىمەت سولتۇستىكتەگى 7 وبلىستان ەگىن نەمەسە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋ ءۇشىن جەر بەرەدى. كوشىپ كەلۋ، ءۇي الۋ، كاسىپ باستاۋ ءۇشىن قاراجات بەرەدى» دەپ تاپتىشتەپ تۇسىندىردىك.
وسى ماقساتتا، ءبىز اۋەلى بىرنەشە جىگىت بىرىگىپ، سولتۇستىك وبلىستاردى ارالادىق. اتاپ ايتساق، شىعىس قازاقستان، پاۆلودار، پەتروپاۆل جانە اقمولا وبلىستارىنا بارىپ، جەرگىلىكتى باسشىلارعا سول جاقتاعى شەتتەن كەلىپ، ناتيجەلى جۇمىس جاساپ جاتقان ازاماتتاردى كورسەتتىك. ودان سولتۇستىكتىڭ تۇمسا تابيعاتىن، ەش سۋارماسىز-اق، جايقالىپ جاتقان ەگىندى، توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىن ارعى جاقتاعى قازاقتارعا ايتىپ تۇسىندىردىك. كوشكە ۇگىتتەدىك. بۇل 2016 جىل ەدى.
ءبىز ۇگىتتەگەندە دە، «قىتاي قۇرىسىن، قىتايدان قاشىڭدار» دەپ ەمەس، قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ءدال سول كەزدەگى ساياسي باعدارلاماسىنىڭ تيىمدىلىگىن ءتۇسىندىرىپ، مۇمكىندىكتى پايدالانىپ قالۋعا شاقىردىق.
سونىڭ ناتيجەسىندە، 2016 جىلدىڭ قاراشا-جەلتوقسان ايلارىندا 1500 وتاباسى كوشىپ كەلۋگە دايىن بولدى. بۇل 1500 وتباسى تەڭىن بۋىپ-ءتۇيىپ، كوشكە دايىن وتىرعان. سودان ءبىز ناقتى كوشەتىندەردىڭ توبىن قۇردىق. ەندى جالعىز عانا ماسەلە قالدى. جاڭاعى كوشەتىن جۇرتتىڭ بالالارى ساباقتا ەدى. ولار قىستىق نەمەسە جازدىق دەمالىس كەزىندە كوشەتىن بولدى. قىسقى دەمالىس قاڭتاردىڭ ىشىندە باستالادى. ولاردىڭ كەيبىرىندە شەتەلگە شىعاتىن قۇجاتتارى جوق. قىتايدا شەتەلگە شىعاتىن قۇجاتتى بىزدەگىدەي «تسوننان» الا سالمايدى، مىندەتتى تۇردە شەتەلدەن شاقىرتۋ كەرەك. ءبىز سول شاقىرتۋلاردى ۇيىمداستىرىپ بەرىپ وتىردىق.
شىڭ شۋاڭ گو بۇيرىعىمەن قۇجات تاركىلەۋ باستالدى
سودان ونداعى جۇرت قاڭتاردى كۇتەتىن بولدى. ال 2017 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا شىڭ شۋاڭ گو بۇيرىعىمەن، «بارماق بەدەرى ارقىلى قايتا تىركەۋ» دەگەن جەلەۋمەن، تولقۇجاتتاردى جيناۋ باستالدى. سوندا جاڭاعى كوشەتىن كىسىلەر، العاش بولىپ قۇجات تاپسىرعان ەكەن.
باستاپقىدا قۇجاتتاردى ءبىر اپتادا نەمەسە ون كۇندە قايتارىپ بەرەمىز دەپ جيناعانىمەن، ولاي بولمادى. 10 كۇن، 20 كۇن ءتىپتى 1 اي كۇتتى. قۇجاتتار قايتارىلمادى. ءتىپتى، اقپان ايىندا قازاقستانعا جاڭادان كەلىپ، ازاماتتىق الىپ ۇلگەرمەگەن، پەنسيا الىپ ۇلگەرمەگەن كىسىلەردى، قازاقستاندا وقىپ جاتقان ستۋدەنتەردى، قازاقستاننىڭ ىقتيارحاتىن العان ادامداردى دا قۇجاتتى قايتا تىركەمەسە، كۇشىن جوياتىنىن ايتىپ قىتايعا شاقىرتىپ الدى. مۇنداعى جۇرت بالا-شاعالارىن كورشى-قولاڭ، تۋعان-تۋىستارىنا قالدىرىپ، باردى. سول بارعاندار باستاپقىدا ايلاپ قوناق ءۇي جالداپ تۇردى. ال مىنا جاقتا بالا-شالالارى قاراۋسىز قالعان ەدى.
2017 جىلدىڭ ناۋرىزىنان باستاپ حالىقتى لاگەرگە قاماۋ باستالدى
ال 2017 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستاپ، جاڭاعى وزدەرى سالعان لاگەرلەرگە وزدەرى تاعايىنداعان پوليتسەيلەر ارقىلى ادامداردى كىرگىزە باستادى. لاگەرلەرگە كىمدەر كىرگىزىلدى، كىم قازاقستانعا باردى، كىم قازاقستانداعى تۋىستارىمەن تەلەفون ارقىلى، «ۆاتساپ» جەلىسى ارقىلى ءسويلىستى، كىم تەلەفونىنا «ۆاتساپ» ورناتتى، كىم قازاقستاندا وقىپ جاتىر، مىنە سول ازاماتتار العاشقى ساناتتا لاگەرلەرگە قامالدى.
وسى ءوزىڭىز جاقسى بىلەتىن ومىربەك بەگالى دەگەن ازامات 7-ناۋرىز كۇنى العاشقىلاردىڭ قاتارىندا لاگەرگە قامالعان. وسىدان كەيىن، ءبىز سول جاقتاعى بەدەلدى ازاماتتار ارقىلى شىڭجاڭداعى ماسەلەنى بەيجىڭگە جەتكىزۋگە ارەكەت ەتتىك. بىراق، ول كىسىلەردىڭ ءوزى قورىقتى.
ال 2017 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا وسى جاقتاعى ءبىراز ازامات جينالىپ، شىڭجاڭداعى ماسەلەلەردى تاپتىشتەپ حاتقا جازىپ، مۇنداعى جۇرتتىڭ قولىن قويدىرىپ، قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جەتكىزۋدى ويلادىق.
مەن ءوزىم، مەديتسينا سالاسىنىڭ مامانى بولعاندىقتان، ءوز وي-پىكىرىن قوعامعا ايتىپ، اقىلشى بولىپ جۇرگەن اعامىز، عىلىم دوكتورى سوۆەتحان عابباسوۆ اعاعا باردىم. ول كىسىگە بارلىق جاعدايدى ايتىپ ءتۇسىندىردىم. ءبىزدىڭ حاتىمىزدى مينيسترلىككە جەتكىزۋگە كومەكتەسۋىن سۇرادىم. العاشقىدا، سوۆەتحان اعا مەنىڭ سوزىمە سەنە قويعان جوق.
سودان ءبىر كۇنى ۇلكەن جينالىس ۇيىمداستىرىپ، ءبىراز ازاماتتاردى شاقىردىم. ول جيىنعا تۋىستارى قىتاي لاگەرىنە قامالعان ادامداردى دا شاقىرعان ەدىم. بارلىعىن تىڭداپ، كوزى جەتكەن سوڭ سوۆەتحان اعا بىزگە كومەكتەسەتىنىن ايتتى.
2017 جىلدىڭ 10-مامىر كۇنى سوۆەتحان اعا ەكەۋىمىز مينيسترلىككە، استاناعا باردىق. وندا قر ءسىم قىزمەتتىك كەڭسەسىنىڭ باسشىسى باقىتجان ساريەۆ دەگەن كىسىمەن جولىعىپ، قۇجاتتارىمىزدى بەردىك.
قىتايداعى جاعدايدى، ونداعى قازاقتاردىڭ قۇجاتسىز قالعانىن، مىنا جاقتا بالا-شاعالارىنىڭ قاراۋسىز ەكەنىن، ءتىپتى، ول جەردە قازاقستاننىڭ قۇجاتى سانالاتىن ىقتيايرحاتتى العان ادامداردىڭ دا قاماۋدا ەكەنىن ايتتىق. شىڭ شۋاڭ گو قازاقستان ازاماتتارىن دا قاماعان ەدى. سونىڭ ءبىرى جاڭاعى ومىربەك بەگالى بولاتىن.
ءسوزىمىزدى تىڭداپ بولعان مينيسترلىك وكىلى جاعدايدىڭ قيىن ەكەنىن، بۇل ماسەلەنى قىتاي كونسۋلدىعىمەن كەزدەسىپ، انىقتايتىنىن جەتكىزدى. سول كەزدەسۋدەن ءبىر اپتادان سوڭ، قىتايدان دەلەگاتسيا شاقىرتىلاتىنىن ايتتى. دەلەگاتسيانى قىتاي كونسۋلدىعى شاقىرتاتىن ەدى. بۇل كەزدەسۋگە ءبىز دە قاتىساتىن بولدىق.
قىتاي دەلەگاتتارى ارتقى ەسىكپەن شىعىپ كەتكەن...
كەيىن مامىر ايىنىڭ سوڭىندا استاناعا قىتايدان دەلەگاتسيا كەلىپ، ورالماندارمەن كەزدەسىپ جاتىر ەكەن دەگەن اقپار شىقتى. ونى ءبىز ەستىگەن جوقپىز. ماعان ەشكىم حابارلاسقان جوق. ولاردىڭ ويى – وزدەرىن تىڭدايتىن ساناۋلى ادامداردى كىرگىزىپ، الدىن الا دايىندالعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ كەتۋ بولسا كەرەك.
سودان مەن ول جاققا ادام جىبەردىم. ولاردىڭ الماتىعا كەلەتىن-كەلمەيتىنىن ءبىلدىم. ەكى كۇننەن سوڭ الماتىعا كەلەدى ەكەن. جيىن تۇسكى ساعات 14:30-عا بەلگىلەنگەن ەكەن. الماتىداعى كەزدەسۋگە كىمدەردىڭ قاتىساتىنىن بەلگىلى ءبىر ۇيىم تىزىمدەپ جاتىر ەكەن. ءبىز بارىپ، ءوز ويىمىزدى ايتتىق. بىراق ءبىزدى تىزىمگە قوسقان جوق. ولار الدىن الا سەگىز ادامدى دايىنداپ قويعان ەكەن.
بىرەۋى – پەنسيانى توقتاتپاۋ تۋرالى، ەندى بىرەۋى – ىقتيارحاتتى جيناماۋ، تۋرالى ايتادى ەكەن. جالپى سول كەزدە ورازا ۋاعى ەدى. جيىن بولاتىن كۇنى سول جەرگە جۇرتتى جينادىق. حالىق دەلەگاتتارمەن كەزدەسسىن دەدىك. سول ءۇشىن دە: «ەرتەڭ ساعات 12-دە قىتاي كونسۋلىنىڭ الدىندا قىتاي دەلەگاتسياسى حالىقپەن كەزدەسەدى ەكەن. قىتايدا ۇستالعان، قامالعان، پاسپورتتارىنان ايرىلعان ازاماتتاردىڭ تۋىستارىمەن كەزدەسەدى ەكەن» دەگەن حابارلاما تاراتتىق.
سول كۇنى شامامەن 150-دەن اسا ادام جيىلدى. بارلىعىنىڭ ءسوزىن ەستىپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ، قول قويدىرىپ، حات دايىندادىق. «31 ارناسى»، «كتك ارناسى»، «ازاتتىق» كەلىپ ءتۇسىردى. حابار تاراتتى. الگى دەلەگاتسيا ساعات 15:30-دا كەلدى. ءبىزدى كىرگىزگەن جوق.
ءبىزدىڭ تالاپ حاتىمىزدى الدى. «جاۋاپ بەرەمىز» دەدى. ءبىز جاۋابىن كۇتىپ سوڭىنا دەيىن تۇردىق. ءبىز الدىڭعى ەسىكتە كۇتىپ تۇرعاندا، ولار ارتقى ەسىكپەن كەتىپ قاپتى.
«اتاجۇرت» نەگە ەش جەردە تىركەلمەگەن؟
وسى ۋاقىتقا دەيىن ەرىكتى تۇردە جۇمىس جاساپ كەلە جاتقان ءبىز، سول كۇننەن باستاپ «اتاجۇرتتى» رەسمي تىركەتەيىك دەپ شەشتىك. ويتكەنى، زاڭدى قوعامدىق ۇيىم بولماساڭ، جاڭاعىداي كەزدەسۋلەرگە قاتىسا المايدى ەكەنسىڭ... قۇجاتتارىمىزدى جيناپ، تىركەۋگە بەردىك. بۇل 2017 جىلدىڭ مامىرى اياقتالار كەز ەدى.
بىراق، ءبىزدىڭ ارامىزدا ءالى ازاماتتىق الماعان كىسىلەر بولدى دا، ءبىزدى تىركەگەن جوق. كەيىن، انە-مىنە دەپ ءجۇرىپ ۋاقىت تا بولماي كەتتى.
«اتاجۇرت» اقشانى قايدان الدى؟
ءبىز ەڭ باستاپقىدا ءوزارا سەرتتەسكەنبىز. «اتاجۇرتتاعى» جۇمىسىمىز ءۇشىن ەشكىمنەن اقشا سۇرامايمىز دەپ. ەشبىر جۇمىسىمىزدى مىندەتسىنبەيمىز دەدىك. بىزدە «اتاجۇرتتا» 70-تەي جىگىت بولدى. ارقايسىمىز 10 مىڭ تەڭگەدەن شىعارعاندا، 700 مىڭ تەڭگە وڭاي جينالاتىن. ارقايسىمىزدىڭ ءوز كاسىبىمىز بار. وسى ۋاقىتقا دەيىن سولاي كەلدىك.
دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ 5-قۇرىلتايى
سودان كەيىن استانادا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ 5-قۇرىلتايى وتەتىن بولدى. ءبىز سول قۇرىلتايعا قاتىسۋ ءۇشىن قاۋىمداستىققا حات جازدىق. ولار، بۇل ماسەلەنى كىرگىزە المايتىنىن ايتىپ، جاۋاپ بەردى. ويتكەنى، بۇل ەرتە جوسپارلانعان ماسەلە ەكەن. ەندى نە ىستەيمىز؟
ەندەشە كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، ۇندەۋ جاسايىق دەپ شەشتىك. ەڭ ءبىرىنشى رەت 2017 جىلى 20-ماۋسىمدا الماتىدا ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىن وتكىزدىك. وعان ەلگە اتى بەلگىلى اعالارىمىز دۋلات يسابەكوۆ، قابدەش ءجۇمادالوۆ، سوۆەتحان عابباسوۆتار باس بولىپ قاتىستى. وسى ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىن وتكىزگەن كۇنى اقپاراتتى تايۆاننىڭ تەلەارناسى، تۇركيا مەن اقش-تىڭ بىرنەشە اقپارات قۇرالدارى تاراتتى.
قىتايدان كەلەگەن قالامگەرلەر ۇندەمەي قالعاندا، ءومىرحان التىن اعا ايتتى
دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا قىتايداعى جاعدايدى ەڭ قۇرىعاندا ءبىر ادام ەلباسىنا ايتار دەدىك. سەبەبى، قىتايدان كەلگەن دەلەگاتتاردىڭ ىشىندە نەبىر اقىن-جازۋشىلار بولدى. بىراق، كۇتپەگەن جەردەن گەرمانيادان كەلگەن قانداس اعامىز ءومىرحان التىن ايتتى. ءبىز بۇعان شەكسىز قۋاندىق. سول ءۇشىن دە ول كىسىگە شەكسىز العىسىمىزدى ايتامىز...
دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى وتكەن كۇنى قىتايدا پاسپورتتاردى قايتارا باستادى
سول كۇنى قىتايدا تۇنىمەن پاسپورتتاردى قايتارىپ بەرە باستادى. ويتكەنى، قازاقستاندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى ءوتىپ جاتىر. وعان پرەزيزەنت قاتىسۋدا. ماسەلەنى ۋشىقتىرمايىق دەگەن ويلارى بولعان شىعار. جاڭاعى كوشەتىن كىسىلەر پاسپورتتارىن الا سالىپ، ۆيزانىڭ كەزەگىنە تۇردى. ال ۆيزانىڭ كەزەگى قاراشا ايىنا دەيىن سوزىلىپ جاتىر ەكەن. ول كەزدە ماۋسىم-شىلدە ايى ەدى عوي. ۆيزا كەزەگىنە ءالى 4 اي بار. قاراشادا ۆيزا بەرىلسە، بالالارى تاعى ساباققا كىرىپ كەتەدى. بىزگە وسى جاعىنان كومەكتەسىڭىزدەر دەپ حابارلاستى. سول كەزدە ءبىز قىتايداعى كوشەتىن توپتاردىڭ ىشىنەن بەلسەندى ازاماتتاردى جاۋاپتى ەتىپ قويعانبىز. سونىڭ ىشىندە ساۋلەتباي دەگەن بەلسەندى ازامات بولدى.
ساۋلەتبايعا: "كوشۋگە دايىن ازاماتتاردىڭ پاسپورتتارىن جينا دا، ۇرىمجىدەگى كونسۋلدىققا بار. بار دا، بۇل ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاما بويىنشا سولتۇستىك وبلىستارعا كوشىپ باراتىن، ولار ەرتەرەك كوشىپ بارۋى كەرەكتىگىن، ەگەر بالالارى قاراشاعا قالسا، بۇلار كوشە المايتىنىن ايت" دەپ تاپسىرما بەردىم.
ساۋلەتباي ۇرىمجىدەگى كونسۋلدىققا 60 وتباسىنىڭ پاسپورتىن الىپ باردى. ۇزىن-ىرعاسى 200-دەن اسا ادام. سويتكەندە كونسۋلدىقتاعىلار قر ءسىم-نەن "ۆيزا اش" دەگەن ءبىر جاپىراق قاعاز الىپ كەلۋىن سۇراپتى. سودان مىنا جاقتا مەن تاعى استاناعا بارىپ، مينيسترلىككە جولىقتىم. ولار ورالمانداردى قابىلدايتىن وبلىستاردان شىنىمەن قابىلدايتىنى تۋرالى قاعاز سۇراتتى. اقىرى ءبىز وبلىستاردان قاعاز الىپ، ءسىم ارقىلى جىبەردىك.
پاۆلودار وبلىسىنىڭ ۋسپەن دەگەن اۋدانىندا اكىم ورىس جىگىت ەكەن. جالپى پاۆلودار وبلىسىنا 50 كۆوتا بەرىلگەن ەكەن. سونى اۋداندارعا ءبولىپ تاستايدى.
67 وتباسىن كوشىرىپ اكەلدىك
ءسويتىپ، اينالاسى ءبىر اپتادا ولارعا ۆيزا اشىپ بەردى. ولار 5-6 وتباسىنان بىرىگىپ كەلە باستادى. العاش كەلگەن 5 وتباسىن، ءبىرى مايقاپشاعايدان، ءبىرى باقتىدان ءوتىپ كەلگەندەردى جيناپ، پاۆلودارعا اپاردىق. پاۆلوداردىڭ ولگينا دەگەن جەرىنە باردىق. سوسىن، ەكىنشى لەگپەن كەلەتىن 6 وتباسىن ءبىر ۋاقىتتا جينادىق. بارىنە قورعاسپەن كەلىڭدەر دەدىك. ولار: «ءبىزدى كىم كۇتىپ الادى، ءبىزدى قايدا اپارادى، كىم اپارادى» دەگەن سۇراقتار قويدى. ءبىز: «ءيا، ۇكىمەت سىزدەردى كۇتىپ الادى» دەدىك تە، ءبىز ءوزىمىز كۇتىپ الىپ، ءوزىمىز اپاردىق. ءبىز وسىلاي ءبىر كورسەتسەك، ارعى جاقتاعى جۇرت ويانادى دەپ ويلادىق.
سودان، «قازاقستان» ارناسىنا حابارلاستىم. ادەتتە، «كتك»، «31» ارنالارى كەلەتىن دە، ولار كەلمەيتىن. ولارعا وسىنداي مەملەكەتتىك باعدارلامامەن كەلە جاتقانىن، كۇتىپ الىپ، سولتۇستىككە اپاراتىنىمىزدى، ول جاقتا اكىمدەر دە كۇتىپ وتىرعانىن ايتىپ ەدىك، ولار بىزبەن جولعا شىقتى. سول جولى جاپونيانىڭ «نHK» دەگەن تەلەارناسى كەلگەن. ولار حابارلاسىپ، وسى كوشتى ءتۇسىردى. ءسويتىپ، ەڭ العاش جاركەنتتە الدىلارىنان شاشۋ شاشىپ، قارا جوعا بيلەتىپ، كۇتىپ العان ەدىك. جالپى 20 ادام كەلدى. بارلىعى كوزدەرىنە جاس الىپ، قۋانىشتارىندا شەك بولمادى.
ءسويتىپ، ولاردى الماتىعا اكەلىپ، ءبىر كۇن قوناق ۇيدە جاتقىزىپ، ەرتەسى وزدەرىن پويىزبەن، جۇكتەرىن كامازعا ارتىپ، پاۆلودارعا اپاردىق. پاۆلوداردىڭ جۇمىسپەن قامتۋ باسشىسىنا ايتقان ەدىك، ول كىسىلەر 3 گازەلمەن كۇتىپ الدى. بىرەۋىنە جۇك ارتىپ، ەكەۋىنە كىسىلەردى وتىرعىزىپ، اۋىلعا باردىق. ولار كيىز ءۇي تىگىپ، قوي سويىپ، شاشۋ شاشىپ كۇتىپ وتىر ەكەن. ول جەردە كەرەمەت توي بولدى. اكىم سول جەردەگى ۇيلەردى، جەرلەردى كورسەتتى. سودان كەيىن-اق، ارتىنان ادامدار كەلە باستادى.
ءبىز تامىزدىڭ ورتاسىنا دەيىن بارلىعى 67 وتباسىن اپارىپ ورنالاستىردىق. ولاردىڭ كوبى، پاۆلودارعا، سوسىن پەتروپاۆلعا، اقمولاعا، شىعىس قازاقستانعا باردى.
قىتايدا جاعداي قايتا ۋشىقتى
وسىدان كەيىن قىتايداعى جاعداي ۋشىعا باستادى. تامىزدىڭ سوڭى، قىركۇيەكتىڭ باسىنا قاراي پاسپورتتاردى قايتا جينادى. وسىدان باستاپ، ساياسي ۇيرەنۋ لاگەرىنە كىرگىزۋ كۇشەيدى.
2017 جىلدىڭ قازان ايلالارىندا ءبىز ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىن وتكىزدىك. وعان دۋلات يسابەكوۆ، راسۋل جۇمالى اعالار باستاعان زيالى قاۋىم قاتىستى. ونىڭ بارلىعى اقپارات قۇرالدارىندا تارادى.
سول كەزدە ءسىم «شەتتەگى ازاماتتاردى قورعاۋعا بار كۇشىمىزدى سالامىز» دەگەن ەدى. سودان ءبىز ەل-ەلدى، جەر-جەردى ارالاي باستادىق. كىم، قاشان ۇستالدى دەگەن مالەمتتەردى جينادىق. جالپى ارىز جاز دەگەنەن ورالماندار قورقادى. قورقۋىنىڭ جالعىز سەبەبى – قىتايداعى تۋىستارىنا كەسىرى ءتيىپ كەتە دەگەن قاۋىپ قانا.
ارىز جينايدى باستادىق
العاشىندا ءبىز اۋىل اۋىلداردى ارالادىق. كەيىن، تالدىقورعان، سەمەي، وسكەمەن، ءۇرجار، ماقانشى، زايسان دەگەن جەرلەردى ارالاپ ارىز جينادىق. ولارعا ادام قۇقىعى بويىنشا كومەك كورسەتىلەتىنىن، ول ارىزدار سىرتى ىستەر مينيسترلىگىنە دە كەرەك ەكەنىن ايتىپ تۇسىندىردىك. قانشا ادام ۇستالعانىن ولار دا ءبىلۋى كەرەك ەدى. اربىر ارىزدى مينيسترلىككە وزدەرى وتكىزىپ وتىردى. ويتكەنى، ولاردىڭ اتىنان ءبىز جازا المايتىن ەدىك. سوندىقتان ،ءسىم-ءنىڭ ادرەسىن، ەلەكتروندى، پوشتالىق ادرەسىن بەردىك.
مەنىڭ وفيسىمدە ءبىز 2 جىل بويى وسى جۇمىستاردى جاسادىق. وسىلايشا، ءبىز 2017 جىلعا قويعان ماقساتتى ورىندادىق.
2018 جىلعا كەلسەك، ەندى وسى قىتايداعى زۇلىمدىقتى بۇۇ-عا جەتكىزۋدى ماقسات ەتىپ قويدىق. سودان باستاپ ارىزداردىڭ سانىن كەمى 10 مىڭعا جەتكىزۋ ءۇشىن جۇمىس جاسادىق. تاعى دا ەل ارالادىق. بىراق، ارىزىمىزدىڭ سانى ءبىر مىڭعا ازەر تولدى. وسىنىڭ ءوزىن جيناۋ قيىن شارۋا ەكەن. جۇرت قىتايداعى تۋىستارىنا كەسىرى ءتيىپ كەتەدى دەپ، ارىز جازبايدى.
نە كەرەك، ەندى وسى جيناعان 1000 ارىزدى بۇۇ-عا جەتكىزۋ كەرەك بولدى. ويتكەنى، بۇرىنىراقتا ارىز بەرگەن ادامداردىڭ سۇراعى كوبەيدى. ۋاقىت تا ءوتىپ بارادى.
وسى جەردە ايتا كەتەيىك، 2018 جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن، ءوزىڭىز العاش بولىپ كوتەرگەن سايراگۇل ساۋىتباي ماسەلەسى بار عوي... سايراگۇل ساۋىتبايدىڭ ماسەلەسىن، تۇڭعىش رەت وسى «Abai.kz» پورتالىندا ءوزىڭىز جازدىڭىز. وسىنىڭ ارقاسىندا ەل بوپ، جۇرت بوپ سوتتا جەڭدى. سول كەزدە حالىقارالىق ۇيىمدار ارالاستى. سونىڭ ىشىندە ەڭ كوپ ارالاسقان گەرمانيا ەدى. گەرمانيا ەلشىلىگى سايراگۇلدىڭ سوتىنا كەلىپ قاتىستى. گەرمانيا ەلشىلىگىمەن سول كەزدە جاقىن تانىسقانبىز.
2018 جىلى قازان ايىندا گەرمانيادان ەۋروپاعا باراتىن ۆيزا سۇرادىق. ولار ءبىزدىڭ تۋريستىك ۆيزامەن بارا المايتىنىمىزدى، تەك ديپلوماتيالىق كەلىسىم جولىمەن بارا الاتىنىمىزدى ايتتى. ول ءۇشىن سول جاقتاعى ازامات، گەرمانيا ۇكىمەتىنە بارىپ، «وسى ازاماتتار كەلەدى. مەن ول ازاماتتاردىڭ قاراجاتىنا، جاتىن ورنىنا جانە قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپتى بولامىن» دەگەن قولحات بەرۋى كەرەك ەكەن.
ەندى ول جاقتا ءومىرحان التىن اعادان باسقا ەشكىمدى تانىمايمىز. ول كىسىمەن تۋىسقان بولساماق تا، ۇلتتىڭ مۇددەسى جولىندا سونداي ءبىر جاقىن ادامدار بولىپ كەتتىك ەمەس پە؟.
جاڭاعى ارىزداردى الىپ بارۋ ءۇشىن مىنا جاقتان ءۇش ادام، مەن، سەرىكجان ءبىلاشۇلى دەگەن اعامىز جانە قىتايدا لاگەردە وتىرىپ كەلگەن امانجان دەگەن باۋىرىمىز باراتىن بولىپ كەلىستىك.
ول كىسى بيزنەسمەن ەمەس، قاراپايىم قىزمەتكەر عوي. سوندىقتان، ءۇش ادامدى كۇتىپ الۋعا ول كىسىنىڭ مۇمكىندىگى جەتپەيتىنى تۇسىنىكتى. ءبىز ءوز قاراجاتىمىزبەن بارامىز دەدىك. ول ءۇشىن ەندى ءومىرحان اعا وسى جاققا كەلىپ، «مەن كەپىل بولامىن» دەگەن انكەتا تولتىرۋى كەرەك ەكەن.
ءسويتىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى ءومىرحان اعا ءوز جۇمىستارىمەن الماتىعا كەلە قالدى. ءبىز دەرەۋ ەلشىلىككە باردىق. انكەتاسىن تولتىردىق. بۇل 19-قازان ەدى.
سەرىكجان ءبىلاشۇلى نەگە ەۋروپاعا بارمادى؟
ءار ادام جەكە قۇجاتتار جينايدى ەكەن. جەكە كۋالىگىن، بالا-شاعاسىنىڭ كۋالىكتەرىن، قىزمەت ورنىنان جالاقىسى تۋرالى انىقتاما، شوتىنداعى قارجىسى تۋرالى جانە باسىندا ءۇيى بار دەگەن انىقتامالار جيناۋىمىزدى تاپسىردى. سوندا عانا بىزگە قاراشا ايىنىڭ 1-15 ارالىعىنا ۆيزا جازىپ بەرەتىن بولدى. ول ءۇشىن قازان ايىنىڭ 23-24 كۇندەرى ءبىز قۇجاتتاردى تاپسىرىپ بەرۋىمىز كەرەك ەدى. امانجان ەكەۋىمىز ءبىر-ەكى كۇندە قۇجاتتارىمىزدى جينادىق. بىراق، سەرىكجان اعامىز قۇجاتتارىن جيناي المادى. اۋەلى، 3-4 كۇن ءوتتى. كەيىن سەرىكجان اعا ءوزىنىڭ جاعدايلارىنا بايلانىستى ءبىر اپتادا قۇجاتتارىن جيناي المادى. ءبىز ارى كۇتتىك، بەرى كۇتتىك. سوڭىندا، سەرىكجان اعانى 10 كۇندەي كۇتتىك. قازاننىڭ 31-كۇنى سوڭعى كۇن ەدى. سەرىكجان اعانىڭ ارى قاراي كۇتۋ مۇمكىن ەمەس بولدى.
ول كىسى قۇجاتتارىن جيناي الماعان سوڭ، ءبىز امانجان ەكەۋىمىز، 31-قازان كۇنى ۆيزاعا ءوتىنىش بەردىك. ءبىزدىڭ ۆيزامىز قاراشانىڭ 6-كۇنى شىعاتىن ەدى.
31-قازان تۇندە ءومىرحان اعا گەرمانيادان تەلەفون سوقتى. ۆيزالارىمىزدى سۇرادى. ءبىز قۇجاتتاردى كەشىگىپ تاپسىرعانىمىزدى ايتتىق. ول كىسى: «ماعان قازىر گەرمانيانىڭ ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمى حابارلاستى. 5-قاراداشا بۇۇ 31-سەسسياسى اشىلادى. سونىڭ ءبىرىنشى كۇنىن شىڭجاڭداعى ادام قۇقىقتارى ماسەلەسى بويىنشا جينالىسقا ارنايدى ەكەن. سوعان سەندەردى شاقىرىپ جاتىر» دەدى. مەن ءبىزدىڭ ۆيزامىزدىڭ 6-قاراشادا شىعاتىنىن ايتىپ ەدىم، «وندا سەن ەرتەڭ گەرمانيا ەلشىلىگىنە بارىپ، وسى جاعدايدى ايت جانە ماعان پاسپورتتارىڭدى فوتوعا ءتۇسىرىپ جىبەر» دەدى. ەرتەسى مەن تاڭمەن ەلشىلىككە بارىپ ەدىم، ولار كومەكتەسەتىن بولدى. بىزگە ۆيزانى 2-قاراشاعا شىعارىپ بەردى.
الماتى-ىستامبۇل، ىستامبۇل-مولدوۆا، مولدوۆا-جەنەۆا ساپارى تۋرالى...
ءبىز 3-قاراشا كۇنى الماتى-ىستامبۇل، ىستامبۇل-مولدوۆا، مولدوۆا-جەنەۆا باعىتى بويىنشا ۇشۋىمىز كەرەك ەكەن. 5-قاراشا تاڭدا جەنەۆادا بولاتىن جالعىز ۇشاق سول.
ەندى وسى جەردە ايتا كەتەتىنى، بىزدە بۇۇ-عا جازىلعان 1000 ارىز بار ەدى. ءار ارىزىڭ ارتىندا قوسىمشا قاعازدارى بار، بارلىعى 3000 پاراق.
سودان مەن ءومىرحان اعامەن سويلەسىپ، اقىرى بارعان سوڭ، ەۋروپارلامەنتكە دە وسى ارىزداردى تاپسىرىپ كەتۋ تۋرالى ايتىپ ەم، ول كىسى قولدادى. ول جەرگە وسىعان دەيىن ءومىرحان التىن اعا بارعان.
ودان بولەك، فرانتسيانىڭ ستراسبۋرگ قالاسىندا حالىقارالىق سوت بار ەكەن. ول جەردە جەكە ادامدار مەملەكەتتى سوتقا بەرە الادى. كوپ ادام گااگا سوتىمەن شاتاستىرادى. گااگا سوتىندا مەملەكەتتەر مەملەكەتتەردى عانا بەرە الادى. جەكەلەگەن ادام ارىز بەرە المايدى. سوعان دا ارىزدىڭ ءبىر نۇسقاسىن بەرەتىن بولدىق. ءبىز ارىزداردىڭ شاپكاسىن اۋىستىرىپ، كوشىرمە جاسادىق. ءبىزدىڭ جىگىتتەر تاڭعى 5-كە دەيىن كوشىرمە جاسادى. ۇزىن ىرعاسى 9 مىڭداي بەت بولدى.
ىستامبۇلدا امانجاندى پوليتسيا ۇستادى
3-قاراشا كۇنى الماتىدان ىستامبۇلعا ۇشتىق. ىستامبۇلدىڭ اۋەجايىندا كەدەندىك باقىلاۋدان مەن ءوتىپ كەتتىم دە، ارتىمدا تۇرعان امانجاندى پوليتسيا ۇستاپ قالدى. نەگە ۇستاعانىن سۇراپ ەك، ەش سەبەبىن ايتپادى. ءبىرازدان سوڭ، مەنى دە شىعارامىز دەدى. مەن ارىزداردى چەمودانعا سالعام، ول باگاجدا ەدى. سونى ۇستاپ قالماسىن دەپ، دەرەۋ باگاجدان چەموداندى الىپ، سىرتقا شىعاردىم دا قايتىپ كىرەيىن دەسەم كىرگىزبەيدى. ىستامبۇلداعى اعالارىمىز بار، تاڭعى بەسكە دەيىن ىستامبۇلدىڭ اۋەجايىندا، پوليتسيا مەن پروكۋراتۋرادا جۇردىك. سەبەبىن ايتپايدى.
ۇشاق تاڭعى ساعات 8-دە، مالدوۆاعا ۇشۋىمىز كەرەك. مەن امانجاندى ۇستاعان جەرگە بارىپ سۇراپ ەدىم، «امانجاندى قازاقستانعا قايتاردىق» دەدى. تۇركياداعى تانىس كىسىلەرگە حابارلاستىم. ولار انىقتاسا، امانجاندى ءالى قايتارماپتى. مەنىڭ ۇشاعىمنىڭ ۋاقىتى كەلىپ قالدى. قاراسام، ءبىزدىڭ ۇشاق 1 ساعات 40 مينۋت كەشىگىپ جاتىر ەكەن. قايتىپ كەپ سول جەردە شۋ شىعاردىم. «مىنا كىسى بۇۇ-دا ءسوز سويلەيتىن كىسى، ەگەر بوساتپاساڭدار مۇنى الەمدىك باق-تا جاريالايمىن»، دەدىم. شەكاراشى باسشىسىن شاقىردى. ءبىرازدان سوڭ، امانجان شىعىپ مەنىڭ زاتتارىمدى بەردى. ولار: «ءبىز جىبەرە المايمىز» دەدى.
امالسىز مالدوۆا ارقىلى جەنەۆاعا باردىم. تاڭعى سەگىزدە ءومىرحان اعا گەرمانيادان كەلىپ كۇتىپ تۇرعان ەكەن. دەرەۋ ءبىر قوناق ۇيگە ورنالاسىپ، ساعات 11-دە بولاتىن جيىنعا 10-دا باردىق. جول جونەكەي، سويلەيتىن سوزدەرىمدى جازىپ العام.
ءسويتىپ، بۇۇ ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى ۇيىم باسشىلارىنا ءوزىمىزدىڭ ارىزداردى كورسەتتىك. وندا كىم، قايدا تۋعان، پاسپورت نومەرى قانداي، اتى-ءجونى، قاشان ۇستالدى، نە سەبەپپەن ۇستالدى، ونىڭ وتباسى جاعدايى قانداي، اقپاراتتى كىم بەردى، ونىڭ تەلەفوندارى ت.ب. تولىق جازىلعان ەدى. وسىنىڭ بارلىعىن 1 مىڭ ارىزدى جانە ۆيدەو ارىزداردى تۇگەل كورسەتتىك.
بىزگە ءدال وسىنداي فاكتىلەرمەن كەلگەن ەشكىم بولماعىن ايتتى. ولار قازاقتار تەك قازاقستاندا تۇرادى، ۇيعىرلار شىڭجاڭدا تۇرادى. شىڭجاڭداعى پروبلەما تەك ۇيعىرلارعا قاتىستى دەپ ويلايدى ەكەن.
ءبىز شىڭجاڭنىڭ ىلە، التاي، تارباعاتاي دەگەن ءۇش وبلىسى بارىن، ول جەردە 3 ميلليون قازاق تۇراتىنىن، بۇل شىڭجاڭنىڭ 60 پايىز حالقىن قۇرايتىنىن، وندا 100 مىڭداعان ادامنىڭ قامالعانىن ايتتىق.
بۇۇ-دا شىڭجاڭداعى قازاقتار جاعدايىن تۋرالى سويلەدىك
ءبىرازدان سوڭ، جينالىس باستالدى. مودەراتور: «وتە ماڭىزدى قوناعىمىز بار» دەپ، العاشقى ءسوزدى بىزگە، ءومىرحان اعا ەكەۋىمىزگە بەردى. ءومىرحان اعا 5 مينۋت، مەن 8 مينۋت سويلەدىك. شىڭجاڭداعى قازاقتاردىڭ جاعدايىن تولىق ايتتىق. سول جەردە قىتايدىڭ 14 وكىلى وتىردى. بىزدەن كەيىن تايۆان، تيبەت، موڭعول، ۇيعىر، ۆەتنام ت.ب. كەزەك-كەزەگىمەن سويلەدى. ولاردىڭ بارلىعىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ، دالەل سۇراپ وتىرعان قىتايلار بىزگە قارسى ءبىر اۋىز ءسوز ايتا العان جوق.
جەنەۆاداعى ميتينگ. فرانتسيا سوتى. ەۋروپارلامەنت
ەرتەسى بۇۇ-دا قىتاي ادام قۇقىقتارى تۋرالى سويلەيتىن بولدى. جەنەۆا ادمينيستراتسياسى بۇۇ الدىنداعى الاڭدى بەرىپتى. سول جەردە قىتايدان قىسىم كورىپ وتىرعان باسقا ۇلتتار ميتينگ وتكىزبەك ەكەن.
ول جەردە، يندۋستار، تيبەتتەر، ۇيعىرلار، ۆەتنامدار، تايۆاندار، موڭعولدار بار. ءبىز دە بارايىق دەپ شەشتىك. باردىق. سول جەردە امانجان مەن ءومىرحان اعا سويلەدى. امانجان سودان ءبىر كۇن بۇرىن، كەشىگىپ كەلگەن. سول الاڭدا 5 مىڭداي ادام بولسا، سونىڭ ىشىندە لاگەردە وتىرىپ شىققان، لاگەردى ىشىنەن كورگەن جالعىز ادام – امانجان ەدى. وتە كەرەمەت بولدى. بارلىق اقپارات قۇرالدارى امانجاننان سۇحبات الدى. سول جەردە قازاقتاردىڭ دا ۇستالىپ جاتقانىن بۇكىل الەم ءبىلدى.
ءبىزدىڭ بۇۇ جيىنىنا قاتىسۋىمىزعا، جەنەۆادا، پاريجدە وتكەن جيىندارعا قاتىسۋىمىزعا ءومىرحان التىن اعامىز كوپ جۇگىردى.
تۇستەن كەيىن بۇۇ-عا كىردىك. قىتاي «جاڭا ەراداعى ادام قۇقىعىنىڭ دامۋى» دەگەن تاقىرىپتا ۇلكەن كورمە جاساپتى. ول جەردە قىتايداعى بۇكىل ۇلتتاردىڭ كەرەمەت ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن، ۇيعىرداردىڭ الما-ءجۇزىم ەگىپ ءماز بولىپ جۇرگەنىن، قازاقتاردىڭ بي بيلەپ جۇرگەنىن ءتۇسىرىپ، كورمە قويعان ەكەن.
ونى كورگەن ءبىز، «مىناۋ قىتايلار بۇۇ-نى الداۋعا كوشتى» دەپ، فەيسبۋكتە تىكەلەي ەفير جاسادىق. كورمە باسشىلارىنا بارىپ، «مىنانى جاقسى جاساپسىڭدار، بىراق، ءبىر نارسەنى ۇمىتىپسىڭدار» دەدىك. ءسويتىپ تۇرعاندا، ءبىزدى پوليتسيا ۇستادى. نەگە دەسەك، «مىنالار ءتۇسىردى» دەپ شاعىم جاساپتى.
ەندى ول كورمە عوي. وندا تۇسىرۋگە بولمايدى دەگەن ەش بەلگى جوق. ەل سەكىلدى ءبىز دە كورىپ، ءتۇسىرىپ جۇرگەنىمىزدى ايتتىق. ءبىزدىڭ قۇجاتتارىمىزدى الىپ كەتكەن، ءبىرازدان سوڭ، قايتارىپ بەردى.
ارى قاراي، فرانتسياعا باردىق. الگى حالىقارالىق سوتقا قىتاي كىرمەگەن، قول قويماعان ەكەن.
ايتپاقشى، پاريجدە دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ 100 جىلدىعىنا بىرنەشە مەملەكەتتىڭ باسشىلارى جينالىپ جاتقان. سونىڭ ىشىندە دونالد ترامپ تا بار ەدى. ءبىزدىڭ ماقسات ەگەر مۇمكىن بولسا، سول دونالد ترامپقا جولىعىپ قالۋ بولاتىن. ول تۋرالى فەيسبۋكتە دە جازدىق.
سول كۇنى قازاقستانداعى قىتايدىڭ جاڭا سايلانعان ەلشىسى ءبىزدىڭ ءسىم-گە باردى. شىڭجاڭداعى قازاقتار ماسەلەسىن ەكى ەل بىرلەسىپ شەشۋ تۋرالى سويلەسكەن. ەكى كۇننەن كەيىن، ءبىزدىڭ پرەمەر-ءمينيستردى قىتايعا شاقىرتتى. ءبىز بريۋسسەلدە، ەۋروپارلامەنتكە قۇجاتتاردى تاپسىرىپ جاتقان ساتتە، مەنىڭ تەلەفونىما سۇيىنشىلەگەن حابارلار كەلە باستادى. بىرەۋدىڭ اعاسى، بىرەۋدىڭ بالاسى جاڭاعى ساياسي ۇيرەنۋ لاگەرىنەن بوساي باستاپتى. سونىڭ ءبىرى، ءوزىڭىز جاقسى بىلەتىن شىنار دەگەن قارىنداسىمىزدان كەلدى. شىنار كىشكەنە بالاسىمەن قالعان. سول شىناردىڭ كۇيەۋىن دە جىبەرىپتى. ول قازاقستان ەلشىلىگىندە ۆيزا الا الماي تۇر ەكەن. ءومىرحان اعا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە ايتىپ، ۆيزاسىن الدى. شىناردىڭ كۇيەۋى قازىر قازاقستانعا كەلدى.
ءوزىڭىز جازعان اقشيدە تۇراتىن اپانىڭ 13 جاسار قىز دا كەلدى. وسىنداي اقپارلار كوپ بولدى. بىراق ءبىز ونىڭ بارلىعىن جاريالاعامىز كەلمەدى. ويتكەنى «قىتاي وكىمەتىن ءبىز جەڭدىك» دەپ دابىرا قىلساق، ولار دا كەرى بىردەڭە ىستەيدى. سوندىقتان، ءبىز ارتىن كۇتەيىك دەپ قازىرگە دەيىن ۇندەمەي كەلگەنبىز. ەندى اتىن ايتپاسام دا ءبىلىپ، وتىرسىزدار عوي، ءبىر كىسىلەر سۇيىنشىلەپ جاتىر.
وسى جەردە ايتا كەتەتىن جايت، بۇنىڭ بارلىعى حالىقتىڭ ارقاسىندا بولعان شارۋا. بارلىعى حالىقتىڭ تىلەۋى عوي. باردىق. ايتتىق.
وسىلاي بارىپ كەلگەنىمىزدى فەيسبۋكتە ءوزىمىز عانا جازدىق. ءتىپتى، كىشكەنە ءبىر دۇنيەنى الەۋمەتتىك جەلىدە ايعايلاپ، لەكتسيالاپ ايتىپ جۇرگەن ءبىر كىسىلەر دە ءۇنسىز قالدى.
بۇۇ-دا قازاقتار ماسەلەسىن كوتەرۋ قىتايعا ۇلكەن سوققى بولدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادامدار كوشىپ كەلىپ جاتىر. ەندى ولاردىڭ ارقايسىسىن اقپاراتقا شىعارىپ، شۋلاتساق، قىتاي تاعى قىرسىعىپ، كەسىرىمىز قالعاندارىنا ءتيۋى مۇمكىن دەپ، ۇندەمەدىك. قازىر، اللاعا شۇكىر جاقسى جاعىنا كەلە جاتىرمىز. سولاي بولا بەرسە ەكەن دەيمىز.
قىدىرالى «اتاجۇرتتان» نەگە كەتتى؟ «اتاجۇرت» ءبولىندى مە؟
جالپى نەگە ءبىز اياق-استىنان وسىنداي جاعدايعا تۇستىك دەپ ويلايمىن... نەگە الدىن الا بىلمەدىك؟ قىتايدى زەرتتەپ، ولاردىڭ جوسپارلارىن الدىن الا بىلگەن بولساق، قىتايداعى قازاقتى كوشىرۋ ماسەلەسىن باسقا جولمەن شەشەر مە ەدىك؟! بالكىم، ەرتەرەك كوشىرىپ الار ەك. كەزىندە اتاجۇرتتى قۇرعاندا، ءبىر تارماعىمىز قىتايدى زەرتتەۋ بولاتىن. جارعىدا سولاي جازىلعان ەدى.
قازىر قاراپ وتىرساڭىز، قازاقستاندا قىتاي ساياساتىن زەرتتەپ جاتقان ەشبىر ۇيىم جوق ەكەن. مىسال ءۇشىن ايتايىن،ءبىر عانا شىڭجاڭدا قازاقستاندى زەرتتەيتىن 14 ينستيتۋت بار. ولار كۇندەلىكتى اسحاناعا قانشا ادام كىرىپ، قانشا ادام شىعاتىنىنا دەيىن ەسەپتەيدى ەكەن. كۇندەلىكتى اقپاراتتا كىم نە جازعانىن، اناۋ ءبىر تۇكپىردەگى اۋىلدىڭ اكىمى قانداي جۇمىس جاساپ جاتقانىنا دەيىن ءبىلىپ وتىر. قازاقستاننىڭ بۇكىل ىشكى-سىرتقى ساياساتىن زەرتتەپ جاتىر. ال بىزدە قىتايدى زەرتتەپ جاتقان بىردە-ءبىر ينستيتۋت جوق.
قازىر «اتاجۇرتتىڭ» ءبىر ميسسياسى اياقتالدى. 2017 جىلى ءبىز قىتاي ماسەلەسىن ۇكىمەتكە جەتكىزسەك، 2018 جىلى بۇۇ-عا جەتكىزدىك. ەندى بۇل ماسەلە وڭ شەشىلىپ كەلە جاتىر.
سەرىكجان ءبىلاشۇلى «اتاجۇرتقا» كەيىن قوسىلدى
جالپى «اتاجۇرت» ەڭ العاش 15 اداممەن قۇرىلعان. ءبىز ۇلتجاندى ازاماتتاردى جينادىق. الەۋمەتتىك جەلىدە ءوز ويلارىن باتىل جەتكىزىپ جۇرگەن ازاماتتاردى شاقىردىق. سول كەزدە سەرىكجان ءبىلاشۇلى اعامىزدى دا وسى جۇمىسقا تارتتىق.
«اتاجۇرت» سەكەڭنەن بۇرىن قۇرىلعان. سەكەڭ 2017 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ سوڭىنا تامان قوسىلعان. شقو دا، پاۆلودار، اقمولا ت.ب. بارلىق جەردە جاۋاپتى ادامدار بودى. وسى ازاماتتار جەر-جەردەن ارىزدار جينادى. قانشاما ءباسپاسوز ءماسليحاتتارىن وتكىزدىك. 100-گە تاياۋ كونفەرەنتسيا وتكىزگەن شىعارمىز. سەبەبى، ءبىر اپتادا 3 رەتتەن وتكىزگەن كەزدەر دە بولعان.
وسى جەردە ايتا كەتەيىك، قىتايدان كەلىپ قازاقستاننىڭ ءتۇرلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقىپ جاتقان ستۋدەنتتەردىڭ دە ماسەلەسىن كوتەردىك. 2018 جىلعا قاراعان قىستىق كانيكۋلدا 89 ستۋدەنت قىتايعا بارىپ، ۇستالىپ قالدى.
«Abai.kz» پورتالى بۇل ماسەلە بويىنشا ۇزبەي حابار تاراتىپ وتىردى. ەندى، وسى 2018 جىلى ستۋدەنتتەردى جازدىق كانيكۋلدا قىتايعا بارماۋعا شاقىردىق. ولاردى جاتاقحانالاردان شىعارىپ تاستايدى. ولاردىڭ جاتاتىن جەرلەرى جوق. قايدا بارادى؟ ءبىز جىگىتتەردى ۇيىمداستىرىپ، وسى بالالارعا كومەك ەتەيىك دەدىك. ولارعا تۇراتىن ورىن تاۋىپ بەرەيىك دەپ، الماتىدان ءبىر قوناق ءۇيدى جالعا الىپ، 100 ستۋدەنتتى جازدىق كانيكۋلدا 3 اي تەگىن تۇرعىزدىق. ول جەردە، تەگىن اعىلشىن ءتىلى كۋرستارىن وقىتۋ، دايىندىق كۋرستارىن ۇيىمداستىرۋ دەگەن سەكىلدى بىرقاتار شارۋالار اتقارىلدى.
قىتايدى زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرىپ جاتىرمىز
ەندىگى 2019 جىلعى ۇلكەن جوسپار، قىتاي زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرۋ. مەندە قازىر وسى جولدا ءجۇرمىن. قۇجاتتارىن زاڭدى تىركەتۋ ءۇشىن استاناعا بارىپ قۇزىرلى ورگاندارمەن سويلەستىك. ولار دا قۇلىقتى بولىپ وتىر. قۇجاتتارى دا دايىن بوپ قالدى.
ەندىگى ەڭ نەگىزگى ماسەلە مامانداردى تارتۋ. قىتايدان قازىر 300 مىڭعا جۋىق ادام كوشىپ كەلگەن. وسى ازاماتتاردىڭ بارلىعى قىتايدا ءتۇرلى سالادا ەڭبەك ەتكەن. ءتىپتى، ول ءجاي ەگىنشى بولسىن... ءتۇرلى سالاداعى قىتاي ساياساتىن بىلەدى. وسى 300 مىڭنىڭ ىشىنەن ءبىز 100 ادامدى تاڭداپ الساق دەيمىز.
قويىلاتىن ەكى تالاپ بار. ءبىرىنشىسى – قازاقشىلدىعى، ۇلتشىلدىعى بولسا، ەكىنشىسى – ءتىل ءبىلۋى، ءبىلىمى. بۇل قازاقستاننىڭ مۇددەسىنە، قازاقستاننىڭ بولاشاعى جولىندا ەڭبەك ەتۋگە ۇلكەن قادام بولار ەدى.
جاقىندا اقش-قا قىتايدان قاشىپ بارعان، قىتايدا ۇقق-دا قىزمەت ەتكەن، قازىر قىتايدىڭ بىردەن-ءبىر جاۋى بولىپ وتىرعان گو ۋن گي دەگەن زەرتتەۋشى بار. سول وتكەندە «قىتاي مەن اقش-تىڭ ساۋدا سوعىسىندا قىتايدىڭ قۋلىعىن امەريكا حالقى ءومىر بويى تۇسىنە المايدى. سەبەبى ولار قىتايدا تۋىپ وسكەن جوق» دەدى. تۋرا سول سياقتى، جەرگىلىكتى حالىققا قاراعاندا قىتايدان كوشىپ كەلگەندەر قىتايدىڭ ساياساتىن جاقسىراق بىلەدى. سونداي ادامداردى پايدالانىپ، قىتايدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى، ەكپورت-يمپورت ساياساتى، جالپى شەكارالىق ايماقتاردا ادامداردى قالاي پايدالانۋدا، ءبىزدىڭ تارانسشەكارالىق سۋلدارىمىزدى قالاي پايدالانىپ جاتىر دەگەن تاقىرىپتاردى زەرتتەۋىمىز كەرەك.
مىسالى، ءبىزدىڭ ترانسشەكارالىق سۋلار تۋرالى كەلىسىمگە قىتاي قول قويماعان. نەگە؟ قىتاي ءوز ىشىندە ۇلكەن جوبالاردى سالىپ جاتىر. سول سۋلاردى، ىلەنى، ەرتىستى قىتايدىڭ ىشكى جوبالارىنا پايدالانباق. سۋ ارناسىن سول ءۇشىن بۇرىپ وتىر. ولار تەك جوبالاردى سالىپ بىتىرگەن سوڭ عانا قول قويۋى مۇمكىن. ودان بۇرىن قويسا، وندا رۇقسات الۋى كەرەك بولادى. وسى سەكىلدى ءبىرشاما ماسەلەلەر بار. ىشپەك-جەمەكتەر دە، بىزگە كەلىپ جاتقان تاۋارلار دا، سول ساناتقا جاتادى.
وقۋ-اعارتۋ ماسەلە بار. قازىر قىتايدا 15 مىڭنان استام قازاقستاندىق ستۋدەنت ءبىلىم الىپ جاتىر ەكەن. جانە ولاردىڭ دەنى تەگىن وقيدى. ينتەرنەتتە «ۇبت-سىز گرانتقا وقيدى» دەگەن سىڭايلى جارنامالار قاپتاپ ءجۇر. وسىمەن اينالاسىپ وتىرعان جيىرما نەشە كومپانيا بار. ولارعا قىتاي ناقتى ءبىلىم ەمەس، يدەولوگيالىق ءبىلىم بەرەدى.
مىنانى قاراڭىز، قىتاي ءوزىنىڭ ميلليونداعان ستۋدەنتىن تەگىن وقىتپايدى. قىتايدا بىلاي، ەمتيحان تاپسىراسىڭ. وتسەڭ، اقىلى وقيسىڭ. ەمتيحاننان وتپەسەڭ، اقىلى دا وقي المايسىڭ. گرانت دەگەن وزدەرىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە جوق. ال قازاقستاننىڭ، وا ەلدەرى ستۋدەنتتەرىن گرانتقا وقىتادى... ەرتەڭ وسى 15 مىڭ ستۋدەنت كىم بولىپ كەلەدى بىزگە؟
مىنە، وسى سەكىلدى ءتۇرلى ماسەلەلەردى الدىن الا زەرتتەپ وتىراتىن ينستيتۋت قاجەت بولدى. قىتايدىڭ ەكونوميكالىق جانە باسقا دا ساياساتىن زەرتتەۋ ماقساتىندا قازىر قىتاي زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرىپ جاتىرمىز.
«اتاجۇرتتى» سەرىكجان ءبىلاشۇلى جۇرگىزەدى
«اتاجۇرتتىڭ» ءبىر ماقساتى ورىندالدى. ەندى قالعانىن سەكرىكجان ءبىلاشۇلى جۇرگىزەدى. ال مەن زەرتتەۋمەن اينالىسپاقپىن.
ءبىز الدىندا ۇكىمەتكە ۇسىنىس بەرگەنبىز. ولار دا قولدادى. تىركەۋ ماسەلەسى اياقتالىپ قالدى. زاڭدى تۇردە جۇمىس جاسايمىز. ينستيتۋتتىڭ جۇمىسىنا كەلسەك، زاڭدى ۇيىم بولعان سوڭ مەملەكەتپەن بىرلەسىپ جۇمىس جاسايمىز دەپ ويلايمىن.
بىزدەن كومەك كەرەك بولسا، ءاردايىم دايىنبىز
ەندى مەن «اتاجۇرتتىڭ» باسىنان باستاپ قۇرعاننان كەيىن، قازىر ونىڭ بولاشاعىن، باعىت-باعدارىن باقىلاپ وتىرامىن. ەگەر بىزدەن كومەك كەرەك بولسا، ارينە كومەكتەسەمىز. ول جەردە كوپتەگەن ازاماتتار بار. ونىڭ بارلىعىن مەن ۇيىمداستىرىپ الىپ كەلگەم. ءارى قاراي، قانداي دا ءبىر قيىنشىلىقتار بولىپ جاتسا، ءبىز باعىت بەرۋگە دايىنبىز.
سۇحباتتاسقان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى
Abai.kz
