«شەنەۋنىكتەر ديكتاتۋراسى كەلە جاتىر!» دەپ قاتتى مازاسىزدانعان نەمىس زيالىسى م.ۆەبەر حIح عاسىردىڭ اياعىندا نەمىس حالقىنىڭ «كۇن تارتىبىنە» ۇلتقا ابدەن جاتباۋىر دۇنيەگە اينالعان بيۋروكراتيانى تەزگە سالۋ ماسەلەسىن قويدى. نەگىزگى ايتقانى - نەمىس حالقى ساياساتكەر مەن شەنەۋنىكتىڭ ارا جىگىن اجىراتۋى كەرەك. ۇلتتىڭ ماقساتتارى، مەملەكەت تۇرپاتى، قوعام سالالارىنىڭ دامۋ باعىتتارى تۋرالى ەل الدىندا باسەكەگە تۇسەتىن تۇلعالار - ساياساتكەرلەر. ال ۇلت ماسەلەسىنەن گورى وتىرعان كرەسلوسىن عانا ويلايتىن، ءوز قالتاسىن قامدايتىندار -شەنەۋنىكتەر. مەملەكەتتەگى ۇساق دەپارتامەنت پەن وبلىس، اۋدان اكىمشىلكتەرىن، ونداعى بولىمدەردى باسقاراتىن وسى شەنەۋنىكتىڭ قالىڭ «اسكەرىن» بيۋروكراتيا دەيدى. ۆەبەردىڭ وسيەتى -ۇلت بيلىگىنىڭ ۇشار باسىنا (پرەزيدەنت، ۇكىمەت، پارلامەنت، جوعارعى سوت - ءبارىن جيناقتاپ «يستەبليشمەنت» دەپ اتايدى) شەنەۋنىكتەر شىعىپ كەتپەۋى كەرەك. يستەبليشمەنتكە ساياساتكەرلەر عانا بارۋى ءتيىس.

تاريح تەزىنەن ءوتىپ، ەلدىك ءۇشىن اۋىر كۇرەس جۇرگىزىپ كەلە جاتقان الاش جۇرتىندا نەگە ۇلتتىق مەملەكەت ەمەس، كوسموپوليتسىماق ( ادامزاتتىڭ ەڭ وزىق قاسيەتتەرىن السا قانەكي), ۇلتقا بوگدە قۇرىلىم ورناپ كەلە جاتىر؟ ويتكەنى، مىڭجىلدىقتاردى قامتيتىن داستۇرگە، حالىقتىڭ رۋحاني مۇراسىنا ءمان بەرىپ قاراۋعا ەبەدەيسىز بيۋروكراتيا الاش بيلىگىنىڭ ۇشار باسىنا قىم-قۋىت زاماننىڭ كەزىندە (90-ج.ج) وتىرىپ قالدى. ەندى، مىنە، ۇلتتىڭ ورتالىق ساياسي ساحناسىندا ساياساتكەرلەر مەن شەنەۋنىكتەردىڭ ورنى اۋىسىپ تۇر.

«شەنەۋنىكتەر ديكتاتۋراسى كەلە جاتىر!» دەپ قاتتى مازاسىزدانعان نەمىس زيالىسى م.ۆەبەر حIح عاسىردىڭ اياعىندا نەمىس حالقىنىڭ «كۇن تارتىبىنە» ۇلتقا ابدەن جاتباۋىر دۇنيەگە اينالعان بيۋروكراتيانى تەزگە سالۋ ماسەلەسىن قويدى. نەگىزگى ايتقانى - نەمىس حالقى ساياساتكەر مەن شەنەۋنىكتىڭ ارا جىگىن اجىراتۋى كەرەك. ۇلتتىڭ ماقساتتارى، مەملەكەت تۇرپاتى، قوعام سالالارىنىڭ دامۋ باعىتتارى تۋرالى ەل الدىندا باسەكەگە تۇسەتىن تۇلعالار - ساياساتكەرلەر. ال ۇلت ماسەلەسىنەن گورى وتىرعان كرەسلوسىن عانا ويلايتىن، ءوز قالتاسىن قامدايتىندار -شەنەۋنىكتەر. مەملەكەتتەگى ۇساق دەپارتامەنت پەن وبلىس، اۋدان اكىمشىلكتەرىن، ونداعى بولىمدەردى باسقاراتىن وسى شەنەۋنىكتىڭ قالىڭ «اسكەرىن» بيۋروكراتيا دەيدى. ۆەبەردىڭ وسيەتى -ۇلت بيلىگىنىڭ ۇشار باسىنا (پرەزيدەنت، ۇكىمەت، پارلامەنت، جوعارعى سوت - ءبارىن جيناقتاپ «يستەبليشمەنت» دەپ اتايدى) شەنەۋنىكتەر شىعىپ كەتپەۋى كەرەك. يستەبليشمەنتكە ساياساتكەرلەر عانا بارۋى ءتيىس.

تاريح تەزىنەن ءوتىپ، ەلدىك ءۇشىن اۋىر كۇرەس جۇرگىزىپ كەلە جاتقان الاش جۇرتىندا نەگە ۇلتتىق مەملەكەت ەمەس، كوسموپوليتسىماق ( ادامزاتتىڭ ەڭ وزىق قاسيەتتەرىن السا قانەكي), ۇلتقا بوگدە قۇرىلىم ورناپ كەلە جاتىر؟ ويتكەنى، مىڭجىلدىقتاردى قامتيتىن داستۇرگە، حالىقتىڭ رۋحاني مۇراسىنا ءمان بەرىپ قاراۋعا ەبەدەيسىز بيۋروكراتيا الاش بيلىگىنىڭ ۇشار باسىنا قىم-قۋىت زاماننىڭ كەزىندە (90-ج.ج) وتىرىپ قالدى. ەندى، مىنە، ۇلتتىڭ ورتالىق ساياسي ساحناسىندا ساياساتكەرلەر مەن شەنەۋنىكتەردىڭ ورنى اۋىسىپ تۇر.

بيۋروكراتياسىز مەملەكەت بولمايدى. بەلگىلى ءبىر سالاعا ماماندانعان شەنەۋنىك كەرەك. سوندىقتان بيۋروكراتيانى ۇلت ساياساتكەرلەرىنىڭ بەلگىلەگەن مىندەتتەرىن ورىنداۋشى، ياعني، مەملەكەت جۇيەسىندەگى ەكىنشى بۋىن رەتىندە ۇستاي ءبىلۋ -ۇلتتىق ونەر. ناعىز رەفورماتورلىق دەگەنىمىز -ۇلتتىڭ جوعارعى بيلىگى (يستەبليشمەنت) شەنەۋنىكتەن تازا بولاتىن جۇيە ورناتۋ. ازىرگە ونداي رەفورماتور ۇلت ماڭدايىنا جازىلماي تۇر.

وسىنىڭ كەسىرىنەن ەلىمىزدە دۇشپانىڭا دا تىلەمەيتىن قوعامدىق-ساياسي جۇيە ورنادى. ول «سەنىم مەملەكەتى». بارلىق ساياسي قارىم- قاتىناستار ءبىر ادامنىڭ سەنىمىنە قۇرىلادى. ول سەنبەگەن ادام قابىلەتى مەن ءوز ماماندىعى سالاسىندا جەتكەن جەتىستىكتەرىنە قاراماستان، بەلگىلى سالانىڭ باسشىلىعىنا قويىلمايدى. «سەنىم مەملەكەتى» دەگەندە ءادىل، ءوز ىسىنە ادال ادامعا سەنۋ بولسا، ءبىر ادامنىڭ شەكسىز بيلىگىن تەرىستەگەنىڭىزبەن، شۇكىرلىك ەتۋگە دە بولار ەدى. وكىنىشكە قاراي، سەنىم مەن كۇمان قازىر پاراقورلىق پەن ادىلەتتىلىكتىڭ تەكە -تىرەسىنە قاراپ تۋاتىن بولدى. جۇيەدەگى كىسى ۇيالاتىن دۇنيەلەردى ايتقان ادامدار كۇدىك تۋدىرادى دا، جەمقورلىق رەجيمنىڭ ىشىندە ەركىن ءجۇزىپ جۇرگەندەر قولپاشقا، كوتەرمەگە ىلىگەدى. وسى قۇبىلىس قازىر ۇلتتىق ۋايىمعا اينالدى.

قازىرگى ۇلتتىق ۋايىمنىڭ ناقتى پۋنكتتەرىن دە كورسەتۋگە بولادى.

اۋەلگى جانعا باتاتىن ۋايىم -مەملەكەتتە زاڭ بەدەلىنىڭ بولماۋى. «سەنىم مەملەكەتىندە» قۇقىقتىق ەرەجەلەر بيۋروكراتياعا ءتيىمدى بولسا عانا ساقتالادى، كوپ جاعدايدا ساقتالمايدى. مۇنداي جۇيەدە سالالىق وكىلەتتىلىكتەر دە بۇزىلا بەرەدى. سەنىمدى ادام ەكەنىن دالەلدەپ وتىرۋ ءۇشىن بيلەۋشىنىڭ بۇيرىقتارى شەنەۋنىككە زاڭنان، قانداي دا ءبىر قۇقىقتىق ەرەجەلەردەن جوعارى تۇرادى. بۇل رەجيمدە ءبىرىنشى باسشىنىڭ ءوزى دە ەشقانداي زاڭعا، كونستيتۋتسياعا تاۋەلدى بولمايدى. بىزدە ىشكى ىستەر ءمينيسترى باۋىرجان مۇحامەدجانوۆ «باق تۋرالى» زاڭ جوباسىن جاساپ ۇسىنادى. ال بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ەركىن قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋى ءتيىس اقپارات ءمينيسترى (بۇل مينيسترلىكتىڭ بولۋىنىڭ ءوزى باق قۇقىقتارىنا قايشى) ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆ «نۇر وتان» پارتياسىن جان-جاقتى ناسيحاتتايدى. كەرەك بولسا، قازاقستاندا بارلىق ماسەلەگە ارالاسىپ، دەگەنىن ىستەتۋگە قۇزىرلى «پرەزيدەنتتىڭ جەكە شارۋالارىن باسقارۋشى» دەگەن لاۋازىم بار.

قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە شەنەۋنىكتەر ديكتاتۋراسى ورناپ بولدى. قاراپايىم ازاماتتىڭ ءوتىنىش-ارىزىن شەنەۋنىك زاڭنان بولەك، ءوز بىلۋىنشە قارايدى. بىرەۋگە كوزقاراسى جاقسى (تۋىسى، تامىرى) بولۋى مۇمكىن. وكىلەتتىلىگىن اسىرا قولدانىپ، ونىڭ ماسەلەسىن شەشىپ بەرسە، بىرەۋگە كەلگەندە زاڭدى مىندەتتەرىن ورىنداماۋى، ءتىپتى قارسى ارەكەت جاساۋى مۇمكىن. قازاقستان شەنەۋنىگى وسىنشاما ارسىزدىققا قالاي جەتتى؟ قازىرگى ساياسي داستۇردە قاي مەكەمەنىڭ بولسىن ءبىرىنشى باسشىسى وزىنە «ادال» ادامداردى جينايدى. ول قىزمەتكەر پاراقور رەجيمگە قارسىلىعى جوق، كونبىس ادام ەكەنىن كورسەتكەن سوڭ، قوعامنان دا، قۇدايدان دا قورىقپايتىن «قازاقستاندىق شەنەۋنىككە» اينالادى. لاۋازىمدى جەكە باسىنىڭ قىزىعىنا ابدەن پايدالانادى. مەكەمە ونىڭ مەنشىگىنە كوشەدى. ورنىن جوعارعى جاقتان «جانىن جالداپ» ساتىپ العان شەنەۋنىك، حالىققا مەكەمە كورسەتۋى ءتيىس زاڭدى قىزمەتتەردى ساتىپ، ساۋدا جاسايدى.

وسىنداي باستان-اياق بيۋروكراتيالىق رەجيم اۆانتيۋرالىق كاپيتالمەن (زاڭسىز جەكەشەلەندىرۋمەن) بايىعان ا.ماشكەۆيچ، پ.شوديەۆ، ا.يبراگيموۆ، ۆ.كيم، ن.بالعىمباەۆ، م.ستيل سياقتى شيكىزات وليگارحتارىن دۇنيەگە اكەلدى. بيۋروكراتيا ءۆوليۋنتاريزمى جاعدايىندا اۆانتيۋرالىق كاپيتال وسە بەرەدى. بىراق ەۋروپالىق تيپتەگى تەحنولوگيالى، تاۋارلى ءوندىرىستىڭ، باياندى بيزنەستىڭ قۇقىقتىق جۇيەسى جاسالمايدى. مىزعىماس قۇقىقتىق  كەپىلدىكتەردىڭ بولماۋى، بيۋروكراتيانىڭ باسسىزدىقتارى مەملەكەت ەكونوميكاسىن جارتىلاي جابىق قالىپتان شىعارمايدى. قازىردىڭ وزىندە م.ءابىلازوۆ، ب.وتەمۇراتوۆ، ب.ءابىلوۆ سياقتى الىپ نەمەسە ورتاشا كاسىپكەرلەر ( ءىرى كاپيتالدى بۇلاردىڭ قالاي تاپقانى بولەك اڭگىمە) ءوزىنىڭ قارجىسىن شەتەلگە شىعارىپ، اكەتىپ جاتىر. قازىرگىدەي بيۋروكراتيا قۇتىرىپ تۇرعان كەزەڭدە ۇزاق مەرزىمدە قالىپتاساتىن باياندى وندىرىسكە ءىرى كاسىپكەرلەر قارجى سالۋعا قۇلىقسىز. بۇل دا بولاشاققا قاتىستى ۇلتتىق قايعىنى تۋدىرادى.

«سەنىم مەملەكەتى» ءادىل ساياسي باسەكە ۇراندارىن كوتەرىپ شىعاتىن ساياسي تۇلعالارعا قاتىستى تەك قۋعىنداۋشى، جازالاۋشى باعىت ۇستانادى. جانە ىشكى تۇتاستىعى بۇلىنبەسە، ءوزى ەشقاشان جازالانبايدى. بيۋروكراتيا وسى ۋاقىتقا دەيىن ىستەگەن باسسىزدىقتارى ءۇشىن ءتيىستى جازاسىن الۋى كەرەك ەدى. بۇل -ۇلت بولۋدىڭ، مەملەكەت بولۋدىڭ ىرگەلى ءپرينتسيپى. ەشقانداي زاڭ بۇزۋشىلىق  جازاسىز كەتپەۋى كەرەك. ەلدەگى تۇراقتىلىق سوندا عانا قالىپتاسادى. قازىر ساياسي تۇراقتىلىق بار دەپ ايتا المايمىز. سوندىقتان وركەنيەتتى مەملەكەتكە قول جەتكىزەمىن دەگەن ۇلت ادىلەت تۋىن كوتەرىپ شىققان ساياساتكەر تۇلعالاردىڭ ماڭىنا توپتاسۋى ءتيىس. الايدا وپپوزيتسيادا ۇلتقا سۇيكىمى ارتىپ تۇرعان، اسا بەدەلدى تۇلعا بار ما؟ بىزدىڭشە، ولاردىڭ قاتارىندا ونداي ءىرى تۇلعا كورىنبەيدى. قالىپتاسىپ كەلە جاتقاندارىنىڭ تاعدىرى كوز الدارىڭىزدا  ءوتتى. بيلەۋشىنىڭ جەكە سەنىمىنە قۇرىلعان قازىرگى ساياسي قارىم-قاتىناستار زامانىندا بيۋروكراتيالىق الىپ ماشينا ونداي «بوگدە» تۇلعالاردىڭ شىعۋىنا جول بەرمەيدى. بۇل دا ۇلتتىڭ ۇلكەن پروبلەماسىنا اينالىپ بارادى. 2004 جىلعى پارلامەنت سايلاۋىنىڭ ناتيجەسىن مويىنداماعان، تەلەۆيزيا  سالاسىنداعى مونوپولياعا قارسى كۇرەسكەن ا.سارسەنبايۇلىنىڭ، قازاقستانداعى جەمقورلىققا قارسى كوميسسيا قۇرعان ز.نۇرقادىلوۆتىڭ ءولىمى،  قدت-نى قۇرعان م.ءابىلازوۆتىڭ تۇرمەدەن وكپەسى قابىنىپ، ع.جاقيانوۆتىڭ جۋاسىپ شىعۋى قازىرگى بيۋروكراتيانىڭ ساياسي باسەكەگە توزبەيتىنىن، ساياسي باسەكەدەن قاشۋ ءۇشىن قانداي شارالارعا باراتىنىن كورسەتتى.

زاڭسىز بيۋروكراتيا ءۇشىن پارلامەنتتىڭ ءالسىز بولعانى قاجەت. رەتى كەلسە پارلامەنتتىڭ بولماعانى جاقسى. زاڭسىز دەيتىنىمىز ادامزاتتىڭ قازىرگى ولشەمدەرى بويىنشا، سايلاۋ ناتيجەسىن بۇرمالاۋ ساياسي قىلمىس سانالادى. پارلامەنت ۇلتتىڭ ار-وجدانى بولۋى ءتيىس ەدى. بىراق ول دا قازىر ءبىرپارتيالى بيۋروكراتيالىق ورگانعا اينالدى. ءسويتىپ، بىزدە «بىرپارتيالىق» بيۋروكراتيانىڭ سوڭعى نۇكتەسى قويىلدى. بۇعان قوسا، كەيىنگى ساياسي وقيعالاردان كەيىن (كونستيتۋتسيانىڭ وزگەرۋى جانە سوڭعى وتكەن ءماجىلىس سايلاۋى) قازاقستانداعى كونستيتۋتسيوناليزم دە تىعىرىققا تىرەلدى. ماسەلەن، رەسەيدە ورىستىڭ، ونداعى باسقا حالىقتاردىڭ ۇستىنەن شەكسىز بيلىگىن جۇرگىزىپ وتىرعان بيۋروكراتيانىڭ قۇدىرەتى بىزدەگىدەن كەم ەمەس. بىراق ۆ.پۋتين كونستيتۋتسيانى ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ ماقساتتارىنا بولا قۇرباندىققا شالمايتىنىن، ءۇشىنشى رەت پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسپەيتىنىن مالىمدەدى. كونستيتۋتسياشىلدىق -كەز كەلگەن حالىقتىڭ، مەملەكەتتىڭ ءپرينتسيپتى ماسەلەسى. پارلامەنت پەن كونستيتۋتسيانى فۋتبول دوبى قۇساتىپ وينايتىن ءبىزدىڭ بيۋروكراتيانىڭ ەڭ شەكتەن شىققان ءۇش ارەكەتى تاۋەلسىز تاريحىمىزعا تۇسكەن قارا داقتار - اۋەلى، ساياساتكەرلەردىڭ ءولىمى، كەيىننەن كونستيتۋتسيانىڭ ءبىر ادامعا بەيىمدەلىپ وزگەرتىلۋى، قازىرگى بىرپارتيالىق پارلامەنت.

ەجەلدەن بيۋروكراتيالىق ءتوتاليتاريزمنىڭ جاۋى - ساياسي پارتيالار. بىزدەگى قولدان قۇرىلعان، بىرەن-ساران وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ كورگەن كۇنى بەلگىلى.

ۇلتىمىزدىڭ قازىرگى ۋايىم-قايعىسىن قالىڭداتا تۇسەتىن شوڭ بيۋروكراتيانىڭ تاعى ءبىر ارەكەتى ەل ىشىندە ادىلەت ورناتادى دەگەن سوت جۇيەسىن زاڭ جاعىنا ەمەس، ءوز جاعىنا شىعارىپ، باعىندىرىپ الۋى. تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا بولعان كوپتەگەن سوتتار ۇكىمىنە تەڭەۋ تابۋ قيىن. باسقا سوراقى پروتسەستەردى  ايتپاعاندا، باسپاناسىن قورعاپ شىرىلداعان «شاڭىراق» تۇرعىندارىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ، پوليتسيامەن قاقتىعىسقا ارالاسقان ارون اتابەككە، باسقا دا ازاماتتارعا بيۋروكراتيانىڭ امىرىمەن تىم ۇزاق اباقتى مەرزىمى كەسىلدى.

وسىنداي جاعدايدا ەڭ قيىن ماسەلە - قازاقتىڭ بايىرعى جەرىندە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىلماق تۇگىلى، قازىرگى بيۋروكراتيا قوعام ماقساتتارىن باسقاشا انىقتاپ، كوسموپوليتتىك قۇرىلىمنىڭ ورناپ جاتقاندىعى. ونىڭ ءبىر عانا سەبەبى - بىزدە مينيسترلەردەن باستاپ، بارلىق  دەڭگەيدەگى لاۋازىمدى ادامدار ورىنداۋشىلار عانا. ال ساياساتكەر دەگەنىمىز قوعامعا بالاما باعىت ۇسىناتىن، ءوز يدەياسى ءۇشىن تالماي كۇرەسەتىن، حالىقپەن سەرتتەسۋگە، ءتىپتى سول ءۇشىن ءوزىنىڭ فۋنكتسيونەرلىك قىزمەتىنەن باس تارتىپ، تازا ساياسي قوزعالىسقا كەتۋگە دايار تۇلعا. قازىر ساياسي يدەيالارىن ۇكىمەتكە ورىنداتىپ، مەملەكەت، قوعام باعىتىن (بۇل باعىتتىڭ مازمۇنى بەلگىلى) انىقتاپ وتىرعان ءبىر عانا ساياساتكەر بار. ول - ن.نازارباەۆ. ال ۇكىمەت باسشىسى ك.ءماسىموۆتى، ونىڭ ورىنباسارلارى - ءو.شۇكەەۆ پەن ە.ورىنباەۆتى، مينيسترلەر - ا.ەسىموۆتى، ز.باليەۆانى، ە.ەرتىسباەۆتى، ع.ورازباقوۆتى، قايسىسىن الساق تا ءوزىنىڭ ساياسي ستراتەگياسىن كوتەرىپ شىعاتىن، ۇلتتىق زيالى ەليتا مەن حالىقتى ماڭىنا شوعىرلاندىرا الاتىن ساياسي تۇلعا دەپ ايتا المايمىز. تۇگەلى دەرلىك - اق جاعالى شەنەۋنىك. و.سۇلەيمەنوۆ ورىس ءتىلىنىڭ، قازىرگى تۇتاسقان بيۋروكراتيانىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ كەتتى. م.شاحانوۆ، س.ەلۋباي، د.يسابەكوۆ سياقتى جازۋشىلارىمىز ۇلت ماسەلەسىن پرەزيدەنتتىڭ كوزىنە ايتىپ كورىنگەنىمەن، حالىق اراسىندا «ەتەك-جەڭى» انىق ساياسي اعىم تۋمادى. بۇل ادامداردىڭ قولىندا ساياساتقا قاجەتتى قاراجات بولماي تۇر.

وسىنداي جاعدايدا ۇلتتىڭ ي.تاسماعامبەتوۆ تۋرالى اڭگىمەگە از-ماز ەلتيتىنى قازىر بەلگىلى. قازاقتىلدى زيالى قاۋىمنىڭ دا اشىق بىلدىرمەگەنىمەن، بۇيرەگى بۇراتىنى بايقالادى. مەملەكەتتىڭ سىپىرا كوسموپوليت باعىتىنان وڭاشالاۋ ۇلتتىق باعدارى الدە قايدا انىق. بۇل ساياساتكەرگە ءتان بەلگى. جانە بۇل - ي.تاسماعامبەتوۆ تۇلعاسىنا قاتىستى ۇلت ساناسىندا قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن ساياسي ستەورەتيپ.

كەز كەلگەن ساياساتكەر قالىپتاسۋى ءۇشىن ونىڭ تۇلعاسىمەن حالىق اراسىندا بايلانىس ورناۋى كەرەك. عىلىم تىلىندە ونى «حاريزما» دەيدى. ياعني، تۇلعانىڭ ۇلت الدىنداعى سۇيكىمى. ول ۇلكەن ساياسي «قۇلاشتارمەن»، باتىل مالىمدەمەلەرمەن، تۇراقتى باعىتپەن، تارتىمدى، جيناقى بەينەمەن قالىپتاسادى. كەيدە تۇلعانىڭ ورەسكەل قاتەلىكتەرىن حالىق وسى سۇيكىمى ءۇشىن كەشىرىپ تە جاتادى. وسىنداي حاريزمالار باسەكەسى مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق دامۋىن جاڭا ساپاعا شىعارۋى مۇمكىن. ول ءۇشىن بيۋروكراتيا مونوپولياسىن حالىق نەمەسە ساياساتكەر تۇلعا تەر توگىپ بۇزۋى قاجەت.

بيۋروكراتيانى ەۋروپا بىرتىندەپ، حالىقتىق قوزعالىستاردىڭ تەگەۋرىنى ارقاسىندا جەڭدى. ياعني، پليۋراليستىك دەموكراتيانى، جوعارعى بيلىگى 8-10, كەيدە 4-5 جىل سايىن اۋىسىپ تۇراتىن رەسپۋبليكالىق باسقارۋ جۇيەسىنە ءوتتى. باستى پرينتسيپ - ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ. سوندا پارلامەنت، ۇكىمەت ءتۇرلى ساياسي پارتيالاردىڭ ءادىل باسەكەسى جولىمەن قۇرالادى. وسى كەزدە عانا شەنەۋنىكتەر باسسىزدىعى اجەپتاۋىر توقتايدى. كاسىبىنە، مەملەكەت زاڭدارىنا قارايتىن دۇرىس بيۋروكراتيا ومىرگە كەلەدى. شەنەۋنىكتىڭ ادامگەرشىلىگىنىڭ ويانۋىنان ەمەس، اۋىسىپ تۇراتىن بيلىكتىڭ شەنەۋنىككە دەگەن كوزقاراسىنىڭ «بولجاۋسىزدىعىنان». ويتكەنى، ءار ءتۇرلى پارتيالاردان قۇرالعان، ءوز ىشىندە باسەكەلەس، حالىق تاڭداۋىنا تاۋەلدى ۇلتتىق يستەبليشمەنت كەلەسى سايلاۋدان ءوتۋ ءۇشىن شەنەۋنىكتى ءوزىنىڭ زاڭدى مىندەتتەرىنە ورالتادى. مونوپوليست بيلەۋشىنىڭ سەنىمىنە كىرۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە بۇگىنگىدەي اسا ماڭىزدى ماسەلە رەتىندە تۇرمايدى. زاڭنان دا قۇدىرەتتى «پرەزيدەنتتىڭ جەكە شارۋالارىن باسقارۋشىلار» ( بولات وتەمۇراتوۆ، ۆلاديمير ني) دا بولمايتىن ەدى. وليگارحياڭىز دا ساياساتكەرلەردىڭ، جوعارى مارتەبەلى پارلامەنتتىڭ تەكسەرىسىنە ءتۇسىپ كەتپەس ءۇشىن ەكى شوقىپ، ءبىر قارايتىن بولادى. كەز كەلگەن ۇلت دياسپوراسىنا دا مۇنداي مەملەكەتتە تۇرعان ۇنايدى.

بيۋروكراتيا ءوزىنىڭ شىن ورنىن تاپقان كەزدە ۇلت ءۇشىن سايلاۋ ناتيجەسىندە شىعاتىن پايىزداردىڭ ماڭىزى ارتادى. ماسەلەن، كۋچما بيۋروكراتياسىن حالىق بولىپ تاراتىپ جىبەرگەن ۋكراينادا وتكەن جولعى جوعارعى رادا سايلاۋىندا ايماقتار پارتياسى 34,يۋتب 31, يۋششەنكونىڭ پارتياسى (پرەزيدەنت پارتياسى!) 14 پايىز داۋىس الدى. پولشادا ەلدى سوڭعى 4-5 جىل بيلەگەن اعايىندى كاچينسكيلەر پارتياسى جەڭىلىپ، دونالد تۋسك پارتياسى 40 پايىزدان بولىسكەن بىرنەشە ساياسي كۇشتەردەن تۇرادى. ەسەسىنە، بۇل ەلدەردە بىرپاريالىق بيۋروكراتيا مونوپولياسى، وسى مونوپوليانىڭ بۋىنا ەسىرگەن «قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەر» جوق. 91,88 دەگەن «جالپاق» پايىزدار كەلمەسكە كەتكەن.

قازاقستانعا قالايدا تۇتاسقان بيۋروكراتيانى جەڭۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر وتكەلدەن ءوتۋ كەرەك. بۇل وتكەل - باسقادان گورى، ءادىل سايلاۋ بولعانى جاقسى ەدى.

«جاس قازاق» گازەتى

9 قاراشا 2007 جىل