اباي وماروۆ (كوللاج)

اباي وماروۆ (كوللاج)

«قازاقتىڭ ءاربىر تاسى قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ تاعىلىپ، قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ توقىلىپ كيىلۋى كەرەك» دەگەن ۇستانىمدى تەمىرقازىق قىلعان الاش ارىستارىنىڭ ايانىشتى تاعدىرى اربىرىمىزگە ايان. الايدا ايتپاعىمىز - تالايلى تاعدىرلار جايلى ەمەس، بايتۇرسىنوۆ، بوكەيحانوۆ، دۋلاتوۆ سىندى شىن ۇلتىم دەگەن ۇلىقتارعا «حالىق جاۋى» دەگەنمەن قاتار، نەلىكتەن «جاپون تىڭشىسى» دەگەن ايىپ قوسا تاعىلدى؟ قاراپ تۇرساق، جاپونيا قايدا، كەڭ بايتاق قازاق جەرى قايدا؟ الىستاعى ارالداردا ءوز بەتىمەن كۇن كەشىپ جاتقان كۇنشىعىس ەلىمەن ءبىزدىڭ ارىستارىمىزدىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بولۋى مۇمكىن؟ بۇل - ۇلتىمىزدىڭ تاريحىنا، تۇلعالار تاعدىرىنا بەيجاي قارامايتىن ءار قازاقتىڭ كوكەيىندە تۇرعان سۇراق.

ەڭ ءبىرىنشى قولعا ىلىككەنى جاس كۇنىندە ارىستارىمىزدىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، سولاردىڭ اماناتىن ارقالاپ قالعان ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ نەبارى 20 جاسىندا جازعان «جاپونيا» اتتى ما­قالاسى بولدى. الاش كوشباسشىلارى سول تۇستا قازاقتىڭ بويىنداعى قاي­سار­لىق رۋحىن ءتۇرتىپ وياتۋ ءۇشىن ەشقانداي ەزگىگە جانشىلماي، ءوز ۇلتتىق ەرەكشەلى­گىن ساقتاپ قالعان ەلدى ىزدەدى. ءحىح عاسىر سو­ڭى مەن حح عاسىر باسىندا ەۋرازيا كە­ڭىس­تىگىندە باتىستىڭ ەكسپانسياسىنا ۇشى­را­ماعان بىردەن-ءبىر ەل جاپونيا ەدى. م.اۋەزوۆ كۇنشىعىس ەلىنىڭ 1861 جى­لى جۇزەگە اسىرعان ايگىلى «مەيدزي» رە­فور­ما­سىن تالداي كەلە، سونىڭ ىشىندەگى ءبى­لىم­گە قاتىستى تۇسىنا باسا نازار اۋ­دارادى. سول بويىنشا جاپون جۇرتى ءحىح عاسىر سوڭىندا وزدەرىنىڭ جاس تالانت­تى دا تالاپتىلارىن جاپپاي گەرمانياعا نە سول سياقتى ەۋروپانىڭ باسقا دا وزىق ەلدەرىنە وقۋعا جىبەرۋدى ءجىتى قولعا العان بولاتىن. ناتيجەسىندە حح عاسىر باستا­لىسىمەن-اق جاپوندار كىمدى دە بولسىن وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتكىزە الاتىن ەڭ مىقتى ۇلتقا اينالدى. الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرىپ، اياقتان تىك تۇرعىزۋعا بىزگە سونداي تاجىريبە قاجەت ەدى.

الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي دا ءوزىنىڭ وسى تاقىرىپتاعى ماقالالارىندا ۇلتتىق بىرلىك پەن تاۋەلسىزدىك جولىندا قۇرىلعان الاش پارتياسىنىڭ نەگىزگى بەس ۇستانىمىن تالداي كەلە، «بەسىنشى - ەڭ نەگىز­گى ۇستانىمى بويىنشا عىلىمعا، سو­نىڭ ىشىندە تاۋەلسىز عىلىمعا، ۇلتتىق ءداس­تۇر­گە نەگىزدەلگەن، زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيا ۇلگىسىندەگى  ۇلتتىق  دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرىلۋى كەرەك ەدى. الاش قاي­راتكەرلەرىنىڭ بۇل ۇستانىمىنىڭ دۇرىس­تىعىنا سامۋ­راي­لىق داستۇرگە نەگىزدەلگەن جاپون ۇلتىنىڭ بار-جوعى 20 جىلدىڭ ىشىندە ءبىرتۇتاس يم­پە­رياعا اينالىپ شىعا كەلۋى دالەل بولسا كەرەك. داستۇرگە بەرىكتىك دەپ وتىرعانى - وسى»، - دەيدى.

حح عاسىر باسىندا «جاپونيا» اتتى ماقالا جازىپ، سول ارقىلى الاش  جۇرتىنا مىقتى تىرەك، كۇشتى يدەولوگيا ۇسىنعان ۇلى مۇقاڭ - مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇلى، مادەنيەت­تانۋشى عالىم، جازۋشى مۇرات اۋەزوۆ بۇل ورايدا بىلاي دەيدى:

مۇرات اۋەزوۆ،

- جاپوندىقتار - ءبىزدىڭ تاريحي دوستارىمىز. تەك مۇحتار اۋەزوۆ قانا ەمەس، ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت باي­تۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتار باس­تاعان الاش ازاماتتارى كۇنشىعىس ەلىن تەرەڭ زەرتتەۋگە دەن قويعان. جاپونيا تاريحىن، سول حالىقتىڭ تاريحي شىعۋ نەگىزىن بىلۋگە ۇمتىلعان. نەگە؟ سەبەبى حح عاسىر باسىندا ازيا كەڭىستىگىندە جاپونيادان باسقا بىردە-ءبىر ەل، ءتىپتى قازىر ەكونوميكالىق جاعىنان دا ساياسي جاعىنان دا الەمگە ءوز تامىرىن تەرەڭ جايعان قىتايدىڭ ءوزى، ءۇندىستاندا ءوز بوس­تان­دىعىن ساقتاي الماعان. سوندىقتان الاشوردا مەملەكەتىن قۇرۋدا ارىستا­رىمىز تاۋەلسىز ەل رەتىندە جاپونيانىڭ تاجىريبەسىن تەرەڭ زەرتتەۋگە تىرىستى. ال ەندى «جاپون تىڭشىسى» دەگەن ايىپ­تى الاشتىقتارعا، مەنىڭ پايىمداۋىم­شا، وسى جاپونياعا دەگەن اسا قىزىعۋ­شى­لىقتارىنا قاراي تاققان سەكىلدى. سون­دىقتان، الاشتىقتاردىڭ جاپون حال­­قىنا، ەلىنە، مەملەكەتىنە بۇيرەگى بۇرعا­نى شىندىققا جاناسىمدى. الايدا ول ءوز حالقىنا جاۋ بولۋ ءۇشىن ەمەس، كەرى­سىن­شە، قازاقتى سونداي تاۋەلسىز ەل قىلۋ ءۇشىن. مەن جاپوندىق­تارعا بۇيرەگى­مىز ماڭگى تارتسىن دەر ەدىم.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كەڭەستىك كەزدەن «مۇرا» بولىپ قالعان سالقىن قاباق­­تى­لىقتىڭ سەڭى بۇزىلىپ، ەلىمىز بارلىق ەلمەن ءتۇرلى سالادا بايلانىسقا ەركىن تۇسە الاتىن مۇمكىندىككە يە بولعانى بەلگىلى. سونىڭ ىشىندە جاپونيا عالىمدا­رىمەن دە. قازاقستانمەن تىعىز بايلانىس­تاعى جاپون عالىمدارىنىڭ ءبىرى توموحيكو ۋياما - ءوزىنىڭ عىلىمي ىزدەنىسى بارىسىندا وسى الاش پەن جاپون بايلانىسىنا توقتال­عان ادام. ول وسى رەتتە بىلاي دەيدى:

- جاپونيا ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن جانە سوعىس كەزىندە دە يدەولو­گيالاندىرىلعان ەل بولدى. الايدا جاپونداردى سوعىستان كەيىن، ەل ەڭسەسىن قالاي كوتەرەمىز دەگەن سۇراق كوبىرەك مازالايتىن بولدى دا، سول ارناعا بەت بۇردى. مەنىڭشە، جاپوندىقتار مەن الاشوردالىق­تاردى ەلدىڭ ەكونومي­كالىق جانە مادەني، رۋحاني احۋالىن قايتسەك كوتەرەمىز دەگەن ويى ورتاقتاس­تىردى.

ءتۇيىن: 

جامان پيعىل يەلەرى جەتى قۇلىپقا سالىپ، جەتى قات جەردىڭ استىنا تاستاۋ ارقىلى اقيقاتتى اداستىردىم دەۋى  مۇمكىن. الايدا بۇل  - بارىپ تۇرعان قاتەلىك. سول قاتەلىك تالاي كورەگەن، كوسەم ۇلت زيالىلارىنىڭ تاعدىرىنا قياناتتان قىل ارقان بولىپ كەرىلىپ، «حالىق جاۋى»، «جاپون تىڭشىسى» سەكىلدى تاڭبا باستى. جازىقسىز كۇيدىردى. الايدا اراعا سان جىلدار سالىپ، اقيقات جارىققا شىقتى. ول اقيقات -  ءبىر كەزدەرى جاپونيا سەكىلدى سالتىنا بەرىك، ساياساتى نىق ەلدى ارىستارىمىزدىڭ الاشقا ۇلگى ەتۋدە ءمۇلت كەتپەگەندىگى. بۇگىندە بارلىق جاعىنان وزگە ەلدەرگە ۇلگى بولارلىق وزىق وركەنيەتى بار ەل  - جاپونيا. سونى سوناۋ حح عاسىر باسىندا-اق بايقاپ، كوك اسپانىن تۇمان باسقان قازاققا «قۇس جولى» ەتىپ كورسەتكەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كورەگەندىگى تۇعىن... كىم ءبىلسىن، ەگەر ۇلت كوسەمدەرىنىڭ ساۋلەلى يدەياسى سول كەزدە-اق جۇزەگە اسىپ، قاتىگەز پيعىلدى ءامىرشىل جۇيەنىڭ بوگەتى بولماعاندا بۇگىنگى قازاقستان قانشالىقتى قارىشتاپ دامىعىن ەل بولار ەدى...

«الاش ايناسى» گازەتى