الاۋلاتقان-جالاۋلاتقان ۇلتتىق بىرىڭعاي  تەست-2009 دا مارەسىنە جەتتى. بىراق قالاي?..

ءبىر سۇراققا - ەكى ءتۇرلى جاۋاپ

قر پرەمەر-ءمينيسترى كارىم ءماسىموۆ پەن ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى جانسەيىت تۇيمەباەۆتىڭ بلوگىنا ارىز-شاعىم، سۇراق-وتىنىمدەرىن جولداعان ادامنان كوز سۇرىنەدى. ءيا، كوكەيىن سۇراق كەرنەگەندەردىڭ سانىندا قيساپ جوق. از-كەم مىسال. الماتى قالاسى، المالى اۋدانى، م.دۋلاتوۆ اتىنداعى №136 مەكتەپتىڭ تۇلەگى، «التىن بەلگىگە» ۇمىتكەر دانيار جىگىتبەك 5 ماۋسىمدا ۇلتتىق تەستىلەۋدەن وتەدى. بىراق دانيارعا «التىنعا» قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىر بالل جەتپەي قالادى. دانيار رۋسلانۇلىنىڭ ءۋاجى دە جوق ەمەس.

الاۋلاتقان-جالاۋلاتقان ۇلتتىق بىرىڭعاي  تەست-2009 دا مارەسىنە جەتتى. بىراق قالاي?..

ءبىر سۇراققا - ەكى ءتۇرلى جاۋاپ

قر پرەمەر-ءمينيسترى كارىم ءماسىموۆ پەن ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى جانسەيىت تۇيمەباەۆتىڭ بلوگىنا ارىز-شاعىم، سۇراق-وتىنىمدەرىن جولداعان ادامنان كوز سۇرىنەدى. ءيا، كوكەيىن سۇراق كەرنەگەندەردىڭ سانىندا قيساپ جوق. از-كەم مىسال. الماتى قالاسى، المالى اۋدانى، م.دۋلاتوۆ اتىنداعى №136 مەكتەپتىڭ تۇلەگى، «التىن بەلگىگە» ۇمىتكەر دانيار جىگىتبەك 5 ماۋسىمدا ۇلتتىق تەستىلەۋدەن وتەدى. بىراق دانيارعا «التىنعا» قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىر بالل جەتپەي قالادى. دانيار رۋسلانۇلىنىڭ ءۋاجى دە جوق ەمەس.

ول ءوزى وقىعان كىتاپ بويىنشا جاۋاپ بەرەدى. - ماعان قازاقستان تاريحى ءپانى بويىنشا «عۇنداردا وپاسىزدىق جاساعانى ءۇشىن بەرىلگەن جازانىڭ ءتۇرى» دەگەن سۇراق كەلدى، - دەپ باستادى ءسوزىن دانيار. - جاۋاپ نۇسقالارىن قاراپ (ەلدەن الاستاۋ، ءولىم جازاسى، بەتتى ءتىلۋ، دۇرە سوعۋ، قۇلدىققا ساتۋ), 2002 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان شىققان (6-سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان) «ەجەلگى قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنىڭ 73-بەتىندەگى «شانيۋي وزىنە باعىنباعانداردى قاتاڭ جازالادى» دەگەن دەرەك كوزىنە سۇيەنە وتىرىپ، بەلگىلەدىم. مەنىڭ وقىپ دايىندالعان وقۋلىعىمدا «ءولىم جازاسى» (دانيارعا كەلگەن سۇراقتىڭ دۇرىس جاۋابى وسى ەكەن - ا.ق.) دەگەن ءسوز مۇلدە ايتىلماعان. وسى وقۋلىقتا كورسەتىلگەندەي، مەن دۇرىس جاۋاپ ورنىنا «ەلدەن الاستاتۋ» دەپ بەلگىلەدىم. سەبەبى ەلدەن الاستاتىلعان ادامدى ءوز ەلى دە، وزگە مەملەكەت تە قابىلداماعان عوي. بىزدە مۇنداي ادامدى «ءتىرى ولىك» دەپ اتايدى ەمەس پە؟ «ءشانيۋيدىڭ قولدانعان قاتاڭ جازاسى - ەلدەن الاستاۋ» دەپ ەسەپتەدىم. كورسەتىلگەن سۇراق دايەكسىز دەپ ويلايمىن.
وقۋشى ويىنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارعان ءبىر سۇراقتىڭ جاۋابى ەكى وقۋلىقتا ەكى ءتۇرلى بەرىلىپتى. دالىرەك ايتقاندا، 2002 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان شىققان وقۋلىقتا (اۆتورلارى - ت.تۇرلىعۇل، ءا.تولەۋباەۆ، ق.قۇنالينا) «شانيۋي وزىنە باعىنباعانداردى قاتاڭ جازالادى» (سۋرەتتى قاراڭىز) دەپ بەرىلگەن. ال 2006 جىلى وسى باسپادان جارىق كورگەن وقۋلىقتىڭ (اۆتورلارى - ت.سادىقوۆ،  ءا.ت.تولەۋباەۆ، ع.حاليدۋللين، ب.سارسەكەەۆ) 103-بەتىندە «اۋىر قىلمىس مەن وپاسىزدىق جاساعاندارعا ءولىم جازاسى كەسىلگەن»، - دەپ جازىلعان ەكەن. ال ەندى دۇرىسىن تاڭداپ كورىڭىز. الماتى قالاسىنىڭ تاريح ءپانى اپەللياتسيا مۇشەلەرى - ماعيشات ءيىسوۆا مەن اسىلحان بەيسەنباەۆالار ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارعاننان كەيىن بالانىڭ باعىن بايلاماۋدى باسشىلىققا الادى. «ءبىز «التىن بەلگىگە» ۇمىتكەر وقۋشىنىڭ ارىز-شاعىمىن قاناعاتتاندىرىپ، بالانىڭ باعىن بايلامايىق دەپ،  بiر بالدى دانياردىڭ پايداسىنا شەشۋدى دۇرىس دەپ تاپتىق. بىراق سوڭعى شەشىمدى مەملەكەتتىك اپەللياتسيا  كوميسسيا شىعارادى» دەيدى ولار. ال مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەلەرى - م.بايدولدا، ب.نەسىپوۆ، ك.نۇرتاەۆالار «دانياردىڭ دۇرىس جاۋاپ بەرە الماۋى تالاپكەردىڭ ەمەس، قولدانىستان الىنعان وقۋلىق پەن وقۋشىنى دايىنداعان ءپان مۇعالىمىنىڭ كىناسى» دەگەن شەشىم شىعارادى. دانياردى تاريح ءپانى بويىنشا دايىنداعان ءۇمىت تاناكوزوۆانىڭ ايتۋىنشا، دانياردىڭ بەلگىلەگەن جاۋابىندا نەگىز بار. «بىزدە جىل سايىن جاڭا وقۋلىقتار شىعىپ جاتادى. وكىنىشتىسى سول، ءار وقۋلىقتاعى تاريحي ساندار /دەرەكتەر/ ءارتۇرلى. بۇلار وقۋشىلاردىڭ ويىن جاڭىلىستىرماي قويمايدى. ال جوعارىداعىلار ءبىزدى، مۇعالىمدەردى، كىنالاپ شىعادى»، - دەيدى ءۇمىت تاناكوزوۆا.

«التىن بەلگىگە» ءبىر بالل جەتپەي قالىپتى

تاعى دا تاعدىرى ءبىر بالعا تاڭىلعان وقۋشى جايلى. - بيىل مەنىڭ ءسىڭلىم ينديرا ىزباسقان 6 ماۋسىمدا ۇبت تاپسىردى، - دەپ باستالادى تىلەستەس ايموۆانىڭ جانسەيىت تۇيمەباەۆ مىرزاعا جازعان حاتى. - «التىن بەلگىگە» ۇسىنىلعان ونىڭ اعىلشىننان ءبىر بالى (108 بالل جيناعان) جەتپەي، «التىننان» قاعىلدى. ارينە، التىن الۋ ماقسات ەمەس، تەك ونىڭ 11 جىل بويعى ەڭبەگىنىڭ بار تاعدىرى ۇبت-عا تاڭىلىپ تۇرعانى. ينديرا - ۇزدىك وقۋشى عانا ەمەس، اقىنجاندى قىز. ءتۇرلى وليمپيادالارعا، عىلىمي-كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ جۇرگەن ونىڭ تاعدىرىن ءبىر عانا بالل بىت-شىتىن شىعاردى. اكەسى ەرتە قايتىپ، جالعىز اناسىمەن قالعان ينديرا اقىسىز وقۋعا تۇسسەم دەيتىن. ەندى بارىنەن قول ءۇزدى. اپەللياتسياعا بەرگەن ەدىك، تۇزەۋگە كەلمەيدى دەپ جولاتپادى. ءبىر بالل بالانىڭ تاعدىرىن شەشەتىن بولعانى ما؟ 11 جىلعى ەڭبەگىن ەش ەتەتىن بولسا، وندا ۇبت-نىڭ قاجەتى قانشا؟! وعان قوسا، ورىس تىلىنەن العان بالدارى دا شەگەرىلەدى. سوندا 88 بالمەن قاي وقۋعا تۇسە الادى؟ قۇرمەتتى جانسەيىت مىرزا، مۇمكىندىك بولسا، ينديرانىڭ ماسەلەسىن قاراستىرىپ، كومەك قولىن سوزساڭىز.

كىنالى كىم:
كومپيۋتەر مە، كوميسسيا ما؟

بۇل ءبىر عانا ينديرانىڭ قارا باسىنداعى جاعداي ەمەس، ارينە. تۇيمەباەۆ تەحنيكالىق اقاۋ بولمايدى دەپ ەدى، بىراق كومپيۋتەرى تۇسكىر تالاي تۇلەكتىڭ ساعىن سىندىردى، ۇكىلەگەن جاس ۇمىتتەردى ءسوندىردى. باسقا-باسقا اقمولا وبلىسىنداعى ءدۇيىم جۇرتتى دۇرلىكتىرگەن وقيعاعا كوزجۇمبايلىقپەن قاراۋعا بولماس، ءسىرا. اقمولا وبلىسىنداعى №4 مەكتەپتىڭ تۇلەگى ۇلجان سۇلەيمەنوۆا 125 سۇراقتىڭ نەبارى 18-ىنە عانا دۇرىس جاۋاپ بەرەدى. ءوز بىلىمىنە سەنگەن تالاپكەر اپەللياتسيالىق كوميسسياعا شاعىمدانادى. كوميسسيانىڭ سالعىرتتىعى ما ەكەن، كومپيۋتەردىڭ قاتەلىگى مە ەكەن، ۇلجاننىڭ، اسىلى، 18 ەمەس، 83 بالل جيناعانى انىقتالدى. كومپيۋتەردەگى كورسەتكىش - وسى.  ايىرماشىلىق - «65-اق» بالل. «مۇنىڭ سەبەبىن تەحنيكالىق قاتە دەپ ءتۇسىندىردى كوميسسياداعىلار. ماعان 17 178 ءنومىرى بەرىلدى، بىراق مەندەگىسى 1590 بولاتىن. سونىمەن، 18 ەمەس، 83 بالل جيناعانىمدى دالەلدەپ شىقتىم»، - دەيدى ادىلەتسىزدىكتىڭ قۇربانى بولا جازداعان ۇلجان.
اقمولا وبلىسىندا ۇلجان سياقتىلاردىڭ سانى ءبىر-ەكى اداممەن شەكتەلسە قانەكي. اپەللياتسيالىق كوميسسيا مۇشەلەرى وقۋشىلاردىڭ تالاپ-ارىزدارىن قاراۋدان قولدارى بوسامادى. كۇنىنە جوق دەگەندە 60 ارىزدانۋشىنىڭ ماسەلەسىن قايتا قاراپ جاتقان كوميسسياداعىلارعا اتا-انالاردىڭ وكپەسى قارا قازانداي. ولار ەندى ءمينيستردىڭ وزىنە شىقپاقشى. ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزبەكشى.
بالا تۇگىل، مۇعالىمنىڭ دە باسىنا كىرمەيتىن سۇراقتار بۇل جولى دا كەزدەستى. ەلىمىزدىڭ باس مۇعالىمى جانسەيىت قانسەيىتۇلى ءوز سوزىندە سۇراقتار تەك مەكتەپ باعدارلاماسىنان الىنادى دەپ مالىمدەگەن-ءدى. بىراق ولاي بولماي شىقتى. الماتىلىق تالاپكەر گۇلجان شانقۇلوۆتىڭ ايتۋىنشا، «قوس كەڭەس» دەگەن ماۆزولەي قاي جەردە؟»، «پالەنشەنىڭ ءيتىن سيپاتتاپ بەر» دەگەن سۇراقتار تاعى دا كەلىپتى. دانىش­پان ابايدىڭ ءوزىن تانىپ-ءبىلىپ، ونىڭ جاقىنى مەن تۋىسىن، ءۇرىم-بۇتاعىن تۇگەندەپ تاستاعانداي، ەندى «ابايدىڭ ءيتىنىڭ اتى كىم؟» دەگەن سەكىلدى سوراقى سۇراقتار ءالى دە تەستىدە  دە ءجۇر.

جۇرتتى «جارىلقاۋشىلار» جازالانباق

قازاقستاندىق تۇلەكتەردىڭ 82%-ى (108 672 وقۋشى) قاتىسقان ۇبت 2009 جىلى دا شىرعالاڭمەن ءبىتتى عوي. زاڭ بۇزۋشىلىق ارەكەتتەر از بولدى دەمەسەڭىز، بيىلعى ۇلتتىق تەستىلەۋدە دە الاياقتار ايانىپ قالمادى. وقۋشىلارعا «كومەكتەسپەك» بولعان «قامقورشىلاردىڭ» ءىسى اشكەرەلەندى. تەستتىڭ دۇرىس جاۋاپتارىن 3-3,5 مىڭ دوللارعا ساتىپ، وڭاي ولجاعا كەنەلۋگە بەكىنگەن الماتىلىق ءبىر توپ ستۋدەنتتى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دەر كەزىندە ۇستادى. الماتى قالالىق ۇقك دەپارتامەنتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى بولاتبەك تولەتاەۆتىڭ مالىمدەۋىنشە، حالىقتى الداماق بوپ، اقشاعا باتۋدى كوزدەگەندەردىڭ ۇشەۋى قازاقستان مەنەدجمەنت، ەكونوميكا جانە بولجاۋ ينستيتۋتىنىڭ (قمەبي) ستۋدەنتى ەكەن، ال بىرەۋى - الماتى ەكونوميكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شاكىرتى. جۇرتتى تەستىڭ دۇرىس جاۋابىمەن «جارىلقايمىن» دەگەندەر تەرگەلۋدە. ۇبت وتكىزىلىپ جاتقان پۋنكتەردە ۇيالى تەلەفوندى پايدالانباق بولعان ءۇش دەرەك تىركەلسە، تەستكە ءوز ورنىنا باسقا بىرەۋدى كىرگىزبەك بولعان ءبىر ادامنىڭ ارەكەتى اشكەرەلەنگەن.

«جاس قازاق» گازەتى، №23, 12.06.2009