تالاسبەك اسەمقۇلوۆ. تالعام – ەستەتيكالىق ار-ۇيات
(اقبەرەن ەلگەزەكتىڭ شىعارماشىلىعى حاقىندا)
گەتتو يزبرانننيچەستۆا
ۆال. روۆ.
پوششادى نە جدي.
ۆ ەتوم حريستياننەيشەم يز ميروۆ
پوەتى - جيدى.
مارينا تسۆەتاەۆانىڭ ايتقانى. ماڭگى اقيقات. قاي زاماندا، قاي قوعامدا ءومىر سۇرسە دە جاقسى اقىن جويىتتاي قۋدالانادى ەكەن. وسى كۇنى كودەدەي قاپتاپ كەتكەن كوپ توك-شوۋدىڭ ءبىرىن كورىپ وتىرعاندا وسىنداي ويعا قالدىم. قانشاما جۇرت جينالىپ، تۇلعاسى، ءسوز ساپتاسى ەشكىمگە ۇقسامايتىن تالانتتى جاس اقىندى تۋلاقشا سۇيرەتىپ، يتشە تالادى.
ارينە، ادەبيەت پەن ونەر ماسەلەسى شۋىلداسقان توك-شوۋدا شەشىلمەيدى. بۇنداي "قويىلىمدار" شوۋ-بيزنەستىڭ ءبىر بولىگى ەكەنى انىق. بىراق قانداي داراقى مەرەكەدە دە ەسەرگە جول بەرمەۋگە بولادى عوي. قازاق مال قايىرعاندا دا بۇلاي شۋلامايتىن ەدى عوي.
ويلاپ وتىرسام، بۇنداي "قويىلىمداردىڭ" ۇردىسىندە، تابيعاتىندا ءبىزدىڭ قازىرگى احۋالىمىز، تالعامىمىز، تۇپتەپ كەلگەندە ادامدىق كەلبەتىمىز ماسەلەسىن قامتيتىن ۇلكەن ساۋال تۇرعان سياقتى.
***
وسى تالعام دەگەن نە؟
(اقبەرەن ەلگەزەكتىڭ شىعارماشىلىعى حاقىندا)
گەتتو يزبرانننيچەستۆا
ۆال. روۆ.
پوششادى نە جدي.
ۆ ەتوم حريستياننەيشەم يز ميروۆ
پوەتى - جيدى.
مارينا تسۆەتاەۆانىڭ ايتقانى. ماڭگى اقيقات. قاي زاماندا، قاي قوعامدا ءومىر سۇرسە دە جاقسى اقىن جويىتتاي قۋدالانادى ەكەن. وسى كۇنى كودەدەي قاپتاپ كەتكەن كوپ توك-شوۋدىڭ ءبىرىن كورىپ وتىرعاندا وسىنداي ويعا قالدىم. قانشاما جۇرت جينالىپ، تۇلعاسى، ءسوز ساپتاسى ەشكىمگە ۇقسامايتىن تالانتتى جاس اقىندى تۋلاقشا سۇيرەتىپ، يتشە تالادى.
ارينە، ادەبيەت پەن ونەر ماسەلەسى شۋىلداسقان توك-شوۋدا شەشىلمەيدى. بۇنداي "قويىلىمدار" شوۋ-بيزنەستىڭ ءبىر بولىگى ەكەنى انىق. بىراق قانداي داراقى مەرەكەدە دە ەسەرگە جول بەرمەۋگە بولادى عوي. قازاق مال قايىرعاندا دا بۇلاي شۋلامايتىن ەدى عوي.
ويلاپ وتىرسام، بۇنداي "قويىلىمداردىڭ" ۇردىسىندە، تابيعاتىندا ءبىزدىڭ قازىرگى احۋالىمىز، تالعامىمىز، تۇپتەپ كەلگەندە ادامدىق كەلبەتىمىز ماسەلەسىن قامتيتىن ۇلكەن ساۋال تۇرعان سياقتى.
***
وسى تالعام دەگەن نە؟
مەنىڭ ۇعىمىمدا تالعام - ادامنىڭ ەستەتيكالىق ار-ۇياتى. ارينە كۇندەلىكتى ومىردەگى، تۇرمىستاعى ار-ۇياتتان ايىرماشىلىعى، تالعام - ەرەكشە تاربيەدەن، قالىپتاسۋدان وتكەن ار-ۇيات. ودان ارى باراتىن بولساق، تالعام - سانانىڭ دامىعان ەڭ نازىك ءتۇرى. كەشە عانا باسىمىزدان وتكەن، بۇگىندە تاريح ەنشىسىنە اينالىپ بارا جاتقان قوعامدىق فورماتسيادا باسقاعا ورىن بولسا دا، تالعامعا ورىن جوق ەدى. كەڭەستىك جۇيە تالعامى جوق، تۇتاس ادامزات ءناسىلىن تاربيەلەپ ءوسىرىپ شىعاردى. بۇل جەردە مەن باتىس الەۋمەتى بۇل تاراپتا بىزدەن ۇستەم شىقتى دەپ وتىرعان جوقپىن. دەگۋمانيزاتسيا، ماسسكۋلت - بۇكىل الەم مادەنيەتىنە ءتان قۇبىلىس. تالعامسىز ادام - بۇكىلالەمدىك تۇلعا.
ەگەمەندىك - ەڭ اۋەلى سانانىڭ ەگەمەندىگى، مەنتالدىك قۇبىلىس. ءبىز ەگەمەندىك الدىق، ەركىندىككە جەتتىك دەيمىز. بىراق بۇرىنعى شتامپتاردان، كومپلەكستەر مەن سيندرومداردان وي ولكەمىزدىڭ ءالى ارىلماعاندىعىن... بىلمەيمىز. باسىمىزدان كەشكەن سول زامان، سونىڭ نيزامدارى ءبىزدى ءالى كۇنگە دەيىن ەتەگىمىزدەن تارتىپ جىبەرمەي تۇرعاندىعىن سەزبەيمىز. ءبىز وسى دۇنيەتانىمىمىزبەن جاڭا زامان ونەرىنە، مادەنيەتىنە پىكىر ايتا الامىز دەپ ويلايمىز. بىراق الەۋمەتتىك پىكىر، تالعام تولىقتاي الاستالعان زاماننان، پىكىرسىز، تالعامسىز قوعامنان كەلگەن، ءبىز، ارينە، جاڭا اسپان استىندا تۋعان جاڭا ۇرپاقتىڭ ونەرىنە پىكىر ايتا المايمىز.
ال ايتا الۋ ءۇشىن ءبىز ەڭ اۋەلى ونەر مەن ادەبيەتكە، جالپى رۋحاني مادەنيەتكە دەگەن ۋتيليتارلىق كوزقاراستان، ياعني مادەني قۇبىلىستاردى ولاردىڭ كەلتىرەتىن ناقتى پايداسى تۇرعىسىنان باعالاۋ داعدىسىنان ارىلۋىمىز كەرەك.
جان كوكتو ايتىپتى: "ونەرسىز ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس، بىراق ونىڭ نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن بىلمەيمىن،" - دەپ ("يا زنايۋ چتو يسكۋسستۆو سوۆەرشەننو نەوبحوديمو، تولكو نە زنايۋ زاچەم").
دجون رەسكين ايتىپتى: "ەسىڭىزدە بولسىن، جاراتىلىستىڭ ەڭ كوركەم دەگەن تۇرلەرىنىڭ، مىسالى توتىقۇستار مەن ليليالاردىڭ ەشقانداي پايداسى جوق" دەپ ("پومنيتە، چتو ەدۆا لي نە ۆسە پرەكراسنەيشيە ۆ ميرە تۆورەنيا سوۆەرشەننو بەسپولەزنى: ناپريمەر، پاۆلينى ي ليلي").
تاعى دا جان كوكتو ايتىپتى: ء"تىپتى سۇلۋلىقتى ەلەمەيتىندەردىڭ وزدەرىنە سۇلۋلىق اسەر ەتەدى» دەپ ("كراسوتا دەيستۆۋەت داجە نا تەح، كتو ەە نە زامەچاەت").
ارينە، ءبىز (مەن بۇل جەردە ءوز زامانداستارىمدى ايتىپ وتىرمىن) باقىتسىز ۇرپاقپىز. گەرترۋدا ستايننىڭ سوزىمەن ايتساق، "جوعالعان ۇرپاقپىز". سەبەبى، ءبىز ءوزىمىزدىڭ باقىتسىز ۇرپاق ەكەنىمىزدى سەزىنبەدىك. ال بۇل ەكى ەسە باقىتسىزدىق. الايدا، مادەنيەت تاريحى ءبىر ۇرپاقتىڭ عۇمىرىمەن شەكتەلمەيدى. ءبىز وزىمىزدەن كەيىن دە ونەر بار ەكەنىن، كوكوراي شالعىن بولىپ ءوسىپ شىققان جاڭا ۇرپاقتىڭ دا وزىندىك ايتارى بار ەكەنىن، ولاردىڭ بىزگە ۇقساۋى شارت ەمەس ەكەنىن، ونىڭ ءوز قامى، ءوز تۇيسىگى بار ەكەنىن، سودان سوڭ جاڭا تۇيسىكتى، جاڭا تانىمدى بەينەلەۋ ءۇشىن بۇرىنعى ءتىلدىڭ مۇكىس ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. جاڭا، جاس ۇرپاقتىڭ رۋحاني ىزدەنىستەرىنە قۇرمەتپەن قاراۋىمىز كەرەك.
***
جاڭا پوەزيانىڭ ەڭ ۇلكەن ايىبى - ونىڭ تۇسىنىكسىزدىگى دەسەدى.
الايدا بۇنداي تۇسىنىكسىزدىكتىڭ بىرنەشە سەبەبى بولادى. كەيدە ايتارى جوق اقىن شىنىندا دا بۇلدىراتىپ جازۋى مۇمكىن. ونداي شىعارمانى وقىپ وتىرعاندا اۆتوردىڭ شىنىندا دا "تۇسىنىكسىز" ەكەنىن سەزەسىڭ. بىراق كوپ جاعدايدا تۇسىنىكسىزدىكتىڭ سەبەبى وقىرماننىڭ وزىندە، ونىڭ رۋحاني جالقاۋلىعىندا جاتىر. وقىرمان-پەندەنىڭ تابيعاتىنداعى بۇل قاسيەت - ونىڭ سورى دا، باعى دا. باعى بولاتىن سەبەبى، ادام وقي-وقي كەيبىر تەكستەرگە ادال بولۋدى ۇيرەنەدى. بۇنداي تەكستەر ۋاقىت وتكەن سايىن بابى جەتىلە بەرەتىن شاراپ سياقتى. تەكست پەن وقىرمان اراسىنداعى كۇن سايىن جەتىلگەن ىقىلاس-پەيىل اقىر سوڭىندا ۇلكەن، ەشتەڭەگە ايىرباستالماس سەزىمگە اينالادى. ال سورى بولاتىن سەبەبى، وقىرمان-پەندە بار رۋحاني كەرەگىن ءبىر عانا تەكستەن تاپقاننان كەيىن، باسقا دۇنيەلەرگە، رۋحاني قۇبىلىستارعا سىرت بەرىپ، نازار اۋدارمايتىن بولادى.
باياعى زاماندا الدەبىر قابيلانى جەڭىپ، استاناسىن العان حاليفانىڭ ءبىرى، سول قالاداعى كىتاپحانانى تۇتاس ورتەۋگە جارلىق بەرەدى. وقىمىستى ۇلەمنىڭ ءبىرى ء"امىرشىم، بۇنىڭىز قالاي، بۇل كىتاپحانادا باياعىدا جاساعان پايعامبارلار، دانىشپاندار، ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءتىلىن بىلگەن عالىمداردىڭ كىتاپتارى بار، وسىنشا مول بايلىقتى كوزىڭىز قيىپ قالاي جوياسىز" دەگەندە، حاليفا ايتىپتى: "دۇنيەدە ءبىر-اق كىتاپ بار. ول - قۇران. ەگەردە مىنا كىتاپحاناداعى كىتاپتار قۇراننىڭ ايتقانىن ايتسا قايتالاۋ بولادى، ياعني جويىلۋ كەرەك. قۇرانعا قارسى كەلسە - قارسى بولعانى، ياعني جويىلۋ كەرەك!" - دەپ.
رۋحاني جالقاۋلىقتىڭ تاماشا كورىنىسى. ءبىر عانا تەكستى تانىعان وقىرماننىڭ دۇنيەتانىمى وسى شامالاس.
الايدا، اقىن وقىرمان تۇسىنبەدى ەكەن دەپ تومەندەي المايدى. ءوزىڭ ءۇشىن جازىپ وقىرماننان ايىرىلۋعا بولادى. وقىرمان ءۇشىن جازىپ، وزىڭنەن ايىرىلۋعا بولادى. شىن اقىن وسىنىڭ الدىڭعىسىن تاڭدايدى.
وقىرمان پوەزيا قاراپايىم بولسىن، تۇسىنۋگە جەڭىل بولسىن دەيدى. ياعني، اقىن مەنىڭ قاتارىما كەلىپ تۇرسىن دەيدى. قاراپايىمدىلىقتىڭ ەكى ءتۇرى بار. ءبىرى - وقىرماننىڭ قاراپايىمدىلىعى، دالىرەك ايتقاندا، قارابايىرلىعى. ەكىنشىسى - اقىننىڭ قاراپايىمدىلىعى. اكۋتاگاۆانىڭ سوزىمەن ايتاتىن بولساق، "ادام ايتقىسىز كۇردەلى قاراپايىمدىلىق" («پروستوتا نەۆەروياتنوي سلوجنوستي"). وقىرماننىڭ قاراپايىمدىلىعىنا جەتۋ ءۇشىن - تومەن ءتۇسۋ كەرەك. اقىننىڭ قاراپايىمدىلىعىنا جەتۋ ءۇشىن - ورلەۋ كەرەك. دەموكراتيزمنەن تىس تۇرعان، ول از دەسەڭىز دەموكراتيزمنىڭ نە ەكەنىنەن بەيحابار ءبىر نارسە بار. ول - جازۋ ءستيلى. ۇلى پوەزيا ءوزىنىڭ جازۋ مانەرىندە دەموكراتيزممەن ەشقاشان ساناسقان ەمەس. ءبىر عۇلامانىڭ ايتقانى بار عوي. "شىن دەموكرات جازعاندا توبىر سياقتى - شىن جۇرەكتەن، قاراپايىم جانە ناشار جازادى" دەپ. ("يستيننىي دەموكرات پيشەت كاك تولپا - يسكرەننە، پروستو ي سكۆەرنو").
شاماسى پىرادارلىق پەن ناشار ولەڭنىڭ اراسىندا، ءبىز سىرىنا ەشقاشان جەتە المايتىن قۇپيا، سيمپاتيكالىق بايلانىس بار. ولەڭ نەعۇرلىم مومىن، نەعۇرلىم ءپىرادار بولعان سايىن مىنەزسىزدەنە بەرەدى، ناشارلاي بەرەدى. كەرىسىنشە اقيرەتتىڭ تابالدىرىعىنا بارۋعا قورىقپاي، ادام-پەندەنىڭ ەڭ كولەڭكەلى سىرلارىن اشقان سايىن پوەزيا اسقاقتاي تۇسەدى. قابىلداڭىز، قابىلداماڭىز - جىر ونەرىنىڭ زاڭى وسى. سەبەبى، راسىمگە قۇرىلعان مىنا دۇنيەمەن ەشقاشان سيىسپايتىن اقيقات ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىندە، ءتۇپساناسىندا ساقتاۋلى تۇر.
***
مەن جاستار پوەزياسى جايىنداعى ءماسناۋي تولعاۋىمدى اقبەرەن ەلگەزەكتىڭ جىرلارىمەن اشقىم كەلەدى. سەبەبى، مارەگە شىققان جاڭا پوەزيانى تولعاندىرعان باستى رۋحاني ساۋالدار ءوزىنىڭ شۇرايىن اتالمىش اقىن ءىنىمنىڭ شىعارماشىلىعىنان تاپقان ەكەن.
اقبەرەن جىرلارىنداعى لەيتتون - باستى اۋەن - كۇمان. ءوزىنىڭ ەڭ جاۋھار جىرلارىنان تەرىپ قۇراستىرعان ءجۇز ەلۋ بەتتىك شاعىن جيناقتىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن، بىردە ءتاڭىرىنىڭ ديدارىن كورگەندەي قۋانعان، بىردە قيماسىنان ايرىلعانداي قاسىرەتتەنگەن، بىردە ءسۇيىنىشتى، بىردە قامىرىقتى، ءبىرىن-ءبىرى الماستىرعان سەزىم كۇيلەرىنىڭ استارىندا قالماي ىلەسىپ وتىراتىن، جۇرەك سۋىرعان كۇمان.
ءوڭىم بە ەدى، بۇل ءومىر، ءتۇسىم بە ەدى؟
مەن ءالى دە ەشتەڭە تۇسىنبەدىم.
ايناداعى بەينەگە ۇقساسام دا،
سول بىرەۋگە تارتپاعان ىشىمدەگىم!
قايدان كەلدى، بىلمەيمىن، بۇل ۇيعارىم،
بىرەۋدىكى - وكسىگىم، جىميعانىم.
قاراشىقتىڭ تۇبىنەن وقتا-تەكتە
وقىلادى دىبىسسىز جىر-يمانىم.
(اۆتوپورترەت)
شىعارماشىلىقتىڭ قاندايى بولسا دا - دۇعا. نەمەسە اقىننىڭ سوزىمەن ايتساق، "جىر - يمان".
ماركتان جەتكەن ىنجىلدەن "سەنەمىن، جاراتقان يەم! مەنىڭ كۇمانىمدى سەيىلت" دەگەن جازۋدى وقىعان سەميۋەل باتلەر: "سەنبەيمىن! جاراتقان يەم، كۇمانىمدى سەيىلتە كورمە!" دەگەن دەسەدى.
سەبەبى ادام-پەندە كۇماندانا بىلۇىمەن عانا باسقا جاراتىلىستان بيىك تۇر.
مەنىڭ جۇمىق كوزدەرىممەن ءبىر كىسى،
جىلاپ وتىر...
سونداي ونىڭ كۇلكىسى...
...ونىڭ جاسى - مىڭجىلدىقتار قۇرداسى،
...ونىڭ ءسوزى - مىڭ مۇڭلىقتىڭ سىرلاسى...
...مەنىڭ سوقىر ساۋساعىمدى شوشايتىپ،
ءباز-بىرەۋگە كۇرسىنەدى قوش ايتىپ.
سودان كەيىن مەنەن شاراپ سۇرايدى،
سىمىرە ساپ تۇڭعيىققا قۇلايدى،
جۇرەگىمدى ماسايتىپ...
ءبىر قازادا ەرىپ كەلگەن قورىمنان،
بۇل كىسىمەن مۇڭداس ەدىم بۇرىننان.
جەتىمەك شال...
ورىن بەرىپ ىشىمنەن...
سودان بەرى قارا دەرتكە ۇرىنعام.
قورىمنان ەرىپ كەلگەن شالدىڭ اتى - ۇرەي. بىراق كوردەي قورقىنىشتى، ادامدى ەستەن تاندىراتىن اجالدىڭ ەلەسى - ۇرەي ەمەس. كەرىسىنشە، بۇ دۇنيەدەن باسقا دۇنيەنىڭ، باسقا اسپاننىڭ بار ەكەنىن ادامنىڭ ەسىنە ۇمىتتىرماي سالىپ وتىراتىن ءور سەزىم. ياعني، كۇمان.
ءبىر كەمەڭگەر ايتىپتى، "قۇداي بۇ دۇنيەدە ەمەس، بۇ دۇنيە قۇدايدا" دەپ. ياعني جولدىڭ قايسىسى بولسا دا - قۇدايعا اپارادى. ماعان اقىننىڭ جاراتىلىس جايلى، جاراتقان يە جايلى، سىرت كوزگە استام بولىپ كورىنەتىن، ال شىندىعىندا ۇلكەن كۇماننىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن، جاس ۇرپاقتىڭ ىزدەنىس ۇستىندە ەكەنىن كورسەتەتىن اسقاق سوزدەرى قاتتى اسەر ەتتى.
سەنىم - دەرەكتى قاجەت ەتپەيدى، ول تەك باسقا سەنىمگە عانا جول بەرەدى. ەگەردە سەنىڭ سەنىمىڭ كوركەيۋىڭە جول اشپاسا - سەنىمىڭدى اۋىستىر. كۇمان - سەنىمنىڭ جاۋى ەمەس، ونىڭ سىڭارى، جارتىسى. شىنتۋايتقا كەلگەندە، سەنىم - كۇماننەن قۇراستىرىلعان موزايكا. ادام دۇنيەگە ءبىر-اق رەت كەلەدى. اقىن وسىنى مويىنداي وتىرىپ، ءوزىنىڭ ىشىندە ونداعان بوتەن تۇلعالاردىڭ جۇرگەنىنە قايران قالادى. اقىندا دايىن جاۋاپ جوق. ول "وسى كورىپ وتىرعانىمنىڭ سىرى نەدە، قالاي ويلايسىڭ؟" دەپ ساۋالدى وقىرمانعا قاراتادى.
قالام اتانىڭ وزىنە "جازمىشىم... قارا ءسوز بە، ولەڭ بە؟" دەپ كۇماندى ساۋال تاستايدى. بۇرىنعى كۇمانسىز زاماننىڭ اقىنى ءۇش ۇيىقتاسا بۇنداي ويعا جەتە الماس ەدى. ءسوز جوق، ولەڭ ورەسىنىڭ وسكەندىگىن كورسەتەتىن اينىماس بەلگى.
ۆيوننىڭ ايتقانى بار عوي، ء"بىز - ءبىز ەمەسپىز، بىزگە دەيىن بولعاندارمىز" دەپ ("مى - ەتو نە مى، ا تە كتو بىلي دو ناس").
ءۇندىنىڭ پايعامبارلارىنىڭ ءبىرى "ۆى - تو، چتو ۆى ەديتە", ياعني ء"سىز نەدەن قالىپتاسساڭىز، سودان تۇراسىز" دەپ ايتقانى بار.
اقىننىڭ ء"بىر كىسى" اتتى ولەڭىندەگى، -
ونىڭ ءتۇسى ءومىرىم بە، ءوڭىم بە،
مەنىڭ ءتۇسىم - ونىڭ ءتۇسى؟ ايتا المان!
سانامالاپ ءار اپتانى، كۇن، ايدى،
وكىنەدى،
اعىل-تەگىل جىلايدى...
سونداي جۇمباق - سانامداعى سىڭارىم
ءوزىم كىممىن؟ قايدا مەنىڭ تۇراعىم؟ - دەگەن جولداردى وقىعاندا وسىنداي ويلار ورالادى. وزعان زاماننان الدەقالاي جەتكەن، كىم بىلەدى، دۇنيەگە اقىن بولىپ جاراتىلۋى ءتيىس، بىراق جاراتىلماعان كۇيىندە كەتكەن، وزىنە لايىقتى تاعدىر اقىن جۇرەكتى تاپقانىمەن، بۇل جولى "مۇراتىما جەتە المايمىن-اۋ، كەسىمدى كۇنىم كەلگەندە وسى اقىن جۇرەكپەن بىرگە تاعى دا باقيعا كەتەمىن-اۋ" دەپ اپتا مەن كۇن، ايدى سانامالاپ جىلاپ تۇرعان الدەبىر رۋحتىڭ بەينەسى كوز الدىڭىزعا كەلەدى.
اقىننىڭ جاس باسىنا لايىق كەلمەيتىن رۋحاني تاجىريبەسىنە ەمەس، مۇلدەم باسقا نارسەگە تاڭداي قاعاسىز. سەبەبى بۇل جەردە وتكەن زاماننىڭ ونەر مۇراتى ءبىزدى تاعى ءبىر رەت ىزدەپ كەلىپ تۇر. بىراق ءبىز، ءالجۋاز ۇرپاق، سول ونەر مۇراتىن كەنەرەسىنە جەتكىزە الماي تاعى دا قور بولماقپىز. مىنە، بۇل جەردە اقىننىڭ بويىن بيلەگەن، وزعان زامان مۇددەسى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك پەن ۇيات سەزىمىنە باس يەسىز.
ادام - جولدان تايعان پەرىشتە. كەيبىر ءدىني ءافسانالاردا وسىلاي ايتىلادى. ەدەم باعىندا پەرىشتە كۇيدە جۇرگەن ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ جەرگە قالاي قۋىلعانىن ەلدىڭ ءبارى بىلەدى. سول ادام اتا مەن حاۋا انا تانىم مەن بىلىمنەن شوشىپ كەتىپ، قاقپاسىنا قايتىپ كەلگەندە قولدارىندا وت-سەمسەرلەرى بار پەرىشتەلەر جولدارىنا كەس-كەستەپ تۇرىپتى. سەبەبى، ادام ۇجماقتان كەتۋ كەرەك، ەسەيۋ كەرەك. ۇجماق سياقتى جىلى ۇيانى قيماي، ال شىندىعىندا ەركىندىكتەن قورقىپ قايتىپ كەلگەن ادامعا پەرىشتەلەر دە، جاراتقان يەنىڭ ءوزى دە قارسى.
ەۋروپادا اعارتۋشىلىقتىڭ (پروسۆەششەنيە) جەتىستىكتەرىن، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ مۇمكىندىكتەرىن كۇمانعا شىعارعان اعىم باستالعاندا، پوەزيادا دا افسانالىق يدەيالاردى كۇمانعا الۋ قالىپتاستى.
شامامەن وسى كەزدە پوەزيادا ۋاقىت يدەياسى پايدا بولا باستادى. ەندى ەۋروپالىق پوەزيادا ءبارىن ۋاقىت ولشەمىنىڭ اياسىنا اكەلۋ داعدىسى قالىپتاستى. سوعان سايكەس پەرىشتەلىكتىڭ دە ۋاقىت زاڭدارىنا باعىناتىن احۋال ەكەنى ءپاتۋا بولدى. ەۋروپانىڭ جاڭا ادەبيەتى وسى ءپاتۋادان نەگىز العان. بولمىستىڭ وتپەلى احۋالداردان تۇراتىنى بەينەلەۋدىڭ اقيقاتىنا اينالدى. ءبىر اقىننىڭ ولەڭىندە پەرىشتە، "مەن پەرىشتە بولۋدان جالىقتىم، ەندى ءبىر ۋاقىت ادام بولعىم كەلەدى" دەيدى. ءبىر روماندا شايتان "مەن شايتان بولعىم كەلمەيدى، ءبىراز ۋاقىت ادام بولعىم كەلەدى" دەيدى.
اقبەرەن ەلگەزەكتىڭ "پەندە مۇڭى" دەگەن ولەڭىندەگى پروتاگونيست كەيىپكەر جوعارىدا اتالعان افسانالىق جولدى جالعىز ءوزى قايتادان ءجۇرىپ وتەدى.
پەرىشتە پەرزەنت ەدىم عارىشتاعى،
رۋحىما ءتاڭىر ءتاندى باعىشتادى.
جاراتقاندى ساعىنىپ جىلاپ جاتتىم،
جالعانمەنەن ەرىكسىز تابىسقالى.
تاني بەرىڭىز. پەرىشتەنىڭ جاراتقاندى ساعىنىپ جىلاپ جاتۋى - اتى اتالماعان ۇرەي. (جارىقتىق مۇقاعالي "ەۋروپا اقىندارىنا ەلىكتەپ جازعان ء"سابي بولعىم كەلەدى" اتتى ولەڭىندە شامامەن وسى يدەيانى بەدەرلەگەن).
البەتتە، بۇل ەسەيۋدەن قورىققان كوڭىلدىڭ بەينەسى ەمەس. بۇل - ءپاني دۇنيەنىڭ تەپەرىشىنەن شارشاعان، ەسەيگەن ەستيار كوڭىلدىڭ ىلكى، قۇرساققا تامشى بولىپ دارىماي تۇرعانداعى زامانانى اڭساۋى.
...بىلمەگەن ءولىم سىرىن بالا جۇرەك،
شوشىدى قۇلپىتاستان قورىمداعى...
قورىمداعى قۇلپىتاس - كەسىمدى عانا كۇنى بار، سول كەسىمدى كۇنى كەلەر ءولىمى بار الدامشى دۇنيەنىڭ سيمۆولى. وت ورانىپ باقيدان پانيگە ءتۇسىپ كەلە جاتقان كوپ پەرىشتەنىڭ ءبىرى - تاعى ءبىر پەرىشتە، وسى كەسىمدى، ءولىمدى دۇنيەدەن شوشيدى، ەسى كەتە قورقادى.
بىراق ادام تۇگىلى پەرىشتە دە ءوز نەسىبەسىن تاڭداي المايدى. نەسىبە تاڭىرگە عانا ايان جولدارمەن ءجۇرىپ كەلىپ، الدىڭنان قارسىلايدى. نەسىبە - سونىسىمەن نەسىبە.
اقىن بۇل تۋراسىندا:
جاراتقاندى ساعىنىپ جىلاپ جاتتىم،
جالعانمەنەن ەرىكسىز تابىسقالى، - دەيدى.
جالعانمەنەن ەرىكسىز تابىسقان، ەرىكسىز تابىستىرىلعان كەيىپكەر ءبىر سوزىندە بىلاي دەيدى:
اللاعا ادال قايتۋ انتىم ەدى،
شارشاتتى تىرشىلىكتىڭ شارتى مەنى.
سەندەلىپ ەكى دۇنيە اراسىندا،
جانىما اۋىر ءتيدى ءتان تىلەگى.
بۇل "مىڭمەن جالعىز الىستىم كىنا قويما»-نىڭ وتە الىس جاڭعىرىعى، رەڭسىز كولەڭكەسى. كەيىپكەر ءوزىنىڭ ءتاني دۇنيەگە باتقاندىعىن عانا ايتىپ تۇرعان جوق، تۇرلاۋسىز، بولجاۋسىز مىنا دۇنيەدە پەرىشتە بولىپ قالۋدىڭ، جاراتقاننىڭ الدىنداعى انتقا بەرىك بولۋدىڭ قانداي قيىن ەكەنىن دە ايتىپ تۇر. اتالعان جولداردا جۇرەكتى ءدىر ەتكىزەتىن الدەبىر جۇمباق مۇڭ بار. ولەڭ "ادامزات اتتى اداسقان قابيلانىڭ وكىلدەرى ءبىر-بىرىنەن نە كۇتپەك، نەنى سۇراپ بىلمەك" دەگەن شاراسىز ساۋالمەن اياقتالادى. بۇل - شەشۋى جوق جۇمباق.
اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنان "فانتاستيكالىق رەاليزمنىڭ" ەلەمەنتتەرىن اجىراتۋعا بولادى.
قۇماردىڭ ءشوبىن تىستەدىم
قۇمىرسقاشا ويلانىپ... (شەشىم)
"فانتاستيكالىق رەاليزم" ءبىزدىڭ كوزىمىز ۇيرەنگەن قالىپتى دۇنيەنىڭ بەلىگىلىبىر پروپورتسيالارىنىڭ وزگەرىسكە، دەفورماتسياعا ۇشىراۋىنا نەگىزدەلەدى. ۇلكەننىڭ - كىشكەنتايعا، كىشكەنتايدىڭ - ۇلكەنگە، شىندىقتىڭ - وتىرىككە، وتىرىكتىڭ - شىندىققا اينالۋى جانە ت.ت. "فانتاستيكالىق رەاليزم" ءۇشىن قالىپتى جاعدايلار. بەلگىلى ءبىر كونتۋردىڭ، كونفيگۋراتسيانىڭ وزگەرۋى ماڭايداعى دۇنيەنىڭ جاپپاي وزگەرۋىنە الىپ بارادى.
وسىنداي ترانسفورماتسياعا ۇشىراعان دۇنيەدەگى ادامنىڭ كوڭىل-كۇيى - ءوزىمىز ايتىپ وتىرعان "فانتاستيكالىق رەاليزمنىڭ" وبەكتىسى بولىپ تابىلادى. (اقبەرەن ەلگەزەكتىڭ عانا ەمەس، باسقا دا جاس اقىنداردىڭ جىرلارىنان كەڭ ورىن العان، ءتىپتى دەسەڭىز، تسەنزۋرانىڭ كۇزەتىندەگى سوۆەت ادەبيەتىندە مويىندالعان كوركەمدىك پرينتسيپ بۇگىنگى وقىرمان ءۇشىن جەردەن جىك شىققانداي سونشا نەگە تۇسىنىكسىز ەكەنى - تۇسىنىكسىز).
مىسالى، ا.سينياۆسكيدىڭ "سوت كەلە جاتىر" پوۆەسىندە ارىپتەر وزدەرى تاڭبالانعان پاراقتان ءبولىنىپ، بولەك كەتە الاتىن قاسيەتكە يە بولادى: "بىرەۋى مەنىڭ قالتالارىمدى ءتىنتىپ شىقتى... سودان سوڭ قاعازدىڭ بەتىندەگى ارىپتەردى جيىپ-تەرىپ قالتاسىنا توعىتتى - بۇل تسەنزۋرا ءۇشىن كەرەك بولدى، شاماسى.
...ءبىر ءارىپ، شاماسى "ز" ءارىپى قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ باسقا تاراپقا جورعالاي جونەلگەن. الايدا ەپتى جىگىت ۇستاپ الىپ، ونىڭ اياقتارىن جۇلىپ الدى دا، تىرناعىمەن جانشىپ ولتىرە سالدى".
فانتاستيكالىق رەاليزم ارقىلى تسەنزۋرا مەن ءسوز بوستاندىعى اراسىنداعى كۇرەستىڭ گروتەسك بەينەسى جاسالعان. الايدا، الەم ادەبيەتىندە بەسەنەدەن بەلگىلى وبراز، كانىگى پرينتسيپ ءبىزدىڭ ادەبيەتكە كوشكەندە ادام تۇسىنبەيتىن، ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس جۇمباققا اينالادى. (قازاقتىڭ وقىرماندىق ەتوسى - الەمدەگى ەڭ جۇمباق قۇبىلىس).
اقىنعا، سۋرەتكەرگە دۇنيە قاشان دا تار. ءفانيدىڭ قانداي قۇبىلىسى بولسا دا، ونىڭ كوڭىلىنە ولقى. وزىنە لايىق "نىسان-ناتۋرانى" ىزدەپ تابۋ - قاي سۋرەتكەردىڭ بولسا دا ۇلى ارمانى. سۋرەتكەرگە قاشان بولسىن شىندىق جەتىسپەيدى. سول سەبەپتى جەتىسپەيتىن شىندىقتى، ومىردە جوق ناتۋرانى ول ءوزى ويلاپ شىعارادى. ونىڭ وسى ويلاپ شىعارعانىن - ونەر دەپ قويىڭىز. اسقاق ونەر يگىلىكتەرىن جەتە زەردەلەگەن ادامنىڭ كوزىنە ونىڭ (ونەردىڭ) استام قاسيەتتەرى شالىنادى. ونەر تۋىندىسىنىڭ بويىندا ءفاني ومىرگە ءتان بارلىق بەلگىلەر بار، جانە وسىعان قوسىمشا ونى (ونەر تۋىندىسىن) ومىردەن بيىك ەتەتىن، اۋقىمدى ەتەتىن تاعى باسقا سيپاتتارى بار. ورىس يا باتىس مادەنيەتتەرىنىڭ تىلىندە بۇنى "كاچەستۆو كۆازي-رەالنوستي" دەپ اتايدى. ونەر ءومىردىڭ ەڭ تەرەڭ، ەڭ كولەڭكەلى قالتارىستارىنا بويلاي الادى. ءومىردىڭ ءوزىن ءوزى بىلگەنىنەن، ونەردىڭ ءومىر جايلى بىلگەنى ولشەۋسىز ارتىق. ونەر، ءفاني ومىردەن دە، سول ونەردى تۋدىرعان اۆتورلاردان دا بيىك.
سول سەبەپتى جاڭا پوەزياداعى "تۇسىنىكسىز تۇستار" - جاڭا، جاس ۇرپاقتىڭ اكەلەر باستان كەشىرگەن كەمدى كۇندى جاڭاشا پايىمداۋى بولىپ تابىلادى. نەمەسە، قاراپايىمداپ ايتاتىن بولساق، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا زورلىقپەنەن كەسىلگەن قازاق پوەزياسىنىڭ جولىن جاس ۇرپاق قايتادان، جاڭادان باستايىن دەپ وتىر. كەلىسپەۋىڭىزگە بولادى، بىراق شىندىعى - وسى.
جۋساندى يىسكەپ ايىقتىم،
جىميعان گۇلدەر ىشىنەن...
...جۇلدىزعا قاراپ ساۋلەلى،
ساناممەن قۋدىم اۋرەنى.
وينادىم،
كۇلدىم،
وكىندىم،
بۇلتتى ويدان قالدى شوكىم مۇڭ،
اڭىرايدى قۋ تىرلىك،
اياز بولۋعا بەكىندىم...
پوەزيا، اسىرەسە، 20-شى عاسىردىڭ باسىنان باستالعان پوەزيا (سيۋجەتتى ولەڭدەردەن باسقا) نەگىزىنەن ءسوزدىڭ، كوركەم بەينەنىڭ تاڭبالىق تابيعاتىنا تابان تىرەيدى. ياعني، ۇلتتىق ساناداعى بۇرىنعى جىردان قالعان ءتۇرلى ەستەلىكتەردى، سيمۆولداردى قاقتىعىستىرۋ ارقىلى جاڭا ماعىنا جاسايدى. ءوزىنىڭ مادەني كودتارى ابدەن قالىپتاسىپ جۇيەگە تۇسكەن قانداي دا بولماسىن ۇلتتىق ونەر باسقا تىلدىك جۇيەگە قۇرىلعان بوگدە ونەرگە، بوتەن مادەنيەتكە دەيىن - پوستمودەنيستىك ونەر جانە مادەنيەت بولىپ تابىلادى.
مىسالعا:
جۋساندى يىسكەپ ايىقتىم،
جىميعان گۇلدەر ىشىنەن... - دەگەن جولدار ارقىلى اقىن، ەلجىرەگەن سەزىمنىڭ اراسىنان كوڭىلىنە قاجىر-قايرات ىزدەپ تاپقاندىعىن ايتىپ وتىر. جۋسان - جەر تاڭداماي، كۇي تالعاماي وسەتىن قاجىرلى بىتكىن. بۇل جەردە اقىن جۋساندى بايىرعى ەر مىنەزدىڭ سيمۆولى رەتىندە الىپ وتىر.
ارادا ءبىر شۋماق ءوتىپ، ءۇشىنشى شۋماقتىڭ باسىندا بۇل وي تۇرلەنىپ، قايتادان قايتالانادى. ياعني، بۇل - قايىمنىڭ ۇلكەن ءتۇرى، ءسوز قايىمى ەمەس، وي قايىمى.
جۇلدىزعا قاراپ ساۋلەلى،
ساناممەن قۋدىم اۋرەنى.
بابالارىمىز وقىعان العاشقى كىتاپ - جۇلدىزدى اسپان. ءبىزدىڭ بۇكىل بولمىسىمىزدى قالىپتاستىرعان، بارلىق تالايىمىزدى، قيلى تاعدىرىمىزدى بەلگىلەگەن، اقىرسوڭىندا وسى نەسىبەگە الىپ كەلگەن كىتاپ. شارق ۇرعان كوڭىل، وسى، تورىندە ەشقاشان اداستىرماس تەمىرقازىعى بار، ەشقاشان جالعان ايتپايتىن اسپانعا قاراپ تۇرىپ، ءتاۋباسىنا تۇسەدى، كۇندەلىكتى سۇرقاي تىرشىلىكتەن جۇققان بايانسىز، اۋرەلى ويلاردان ايىعادى.
"پوەزيادا جاس جوق" دەگەن قاعيدا بار ("پوەزيا نە يمەەت ۆوزراستا"). وسى جيناقتاعى "سەن جايلى" اتتى ولەڭدى وقىپ وتىرعاندا اتالمىش قاعيدا ەرىكسىز ويعا ورالادى. ولەڭ - بازارى تارقاپ قارتايعان كوڭىلدىڭ كورىنىسى. كەيىپكەر بىردەن "بۇل ولەڭ سەن جايىندا ەمەس" دەپ ەسكەرتىپ كەتەدى. ولەڭگە شومعان سايىن بۇگىنگى جۇرتى عانا قالعان، بۇرىنعى باقىتتى كۇندەردىڭ ەلىندە تۇرىپ، باياعىدا ولگەن ماحابباتى جوقتاعان كەيىپكەردىڭ بەينەسى زورايا بەرەدى.
سەن جايلى سەزىمدەر قۋراعان،
كۇزدەگى گۇلدەردەي جۇپارسىز...
كەيىپكەر قىزىل، قوڭىر جاپىراقتار كومكەرگەن الدەبىر ارنانىڭ ىشىمەن جاپادان جالعىز كەتىپ بارا جاتقانداي. كۇز سەزىم. ءوتىپ كەتكەن ماحاببات جايلى مۇڭلى ۆالس سياقتى.
بىراق ءسوزدىڭ سوڭى بۇل ەمەس. ولەڭنىڭ باسىنان پەرسوناجدىڭ كوڭىل-كۇيىنە يىلگەنىڭىزبەن، كوكىرەكتە الدەبىر سەزىم باس كوتەرەدى دە وتىرادى.
اقىرىندا ولەڭنىڭ شەشىمى، پەرسوناج ءبىزدى جەتەلەگەن جاقتا ەمەس، باسقا تاراپتا جاتقانىن سەزەسىز.
جانىمنىڭ جابىڭقى الەمى
كوڭىلدىڭ كۇبىرلى كەمسەڭى....
بۇل وسى مۇڭلى ولەڭدەگى ەڭ ومىرشەڭ جولدار. ءيا، ءيا، قۇرمەتتى وقىرمان، ءسىز جاڭىلىس ەستىگەن جوقسىز. بۇل - ومىرشەڭ جولدار. سەبەبى، ەگەر سەزىم شىنىندا دا ولگەن بولسا، ول سەزىمنىڭ جىرى دا اياقتالادى. ادام ولگەن سەزىمگە قايعىرمايدى. ءومىردىڭ كەزەكتى پاراعىن جابادى دا، ارتىنا قايىرىلماي كەتە بەرەدى. قايعى، مۇڭ، كۇيىك - ءتىرى سەزىم دراماسىنىڭ توڭىرەگىندە ورىستەيدى. جاڭا راكۋرستان جاڭا شام جاعىلعاننان كەيىن ءبارى دە ورىن-ورنىنا كەلەدى. بۇگىنگى ادامنىڭ كۇردەلى جان دۇنيەسىنىڭ قۇپيا قالتارىسىنداعى كوپ رەتتە ايتىلماعان كۇيىندە كەتەتىن سەزىم سىرىن اقىن وسىلاي تاڭبالاعان. سەزىم ولمەگەن. تەك تەرەڭ جاسىرىنعان.
اقبەرەننىڭ جىرلارىن كوكتەي وتەتىن ءبىر بەينە بار. ول كوپ كەيىپتى بەينە. كەيدە سىرت ءتۇرى اۆتوردىڭ "مەن"-ءى بولىپ، كەيدە جەكە كەيىپكەر بولىپ، قىرىق قۇبىلىپ جۇرەدى. قۇداي مەن ءازازىلدىڭ اراسىندا ارى ءبىر، بەرى ءبىر تولقىعان جاراتىندىنىڭ كىم ەكەنىن اقىننىڭ ءوزى بىردە ءبىلىپ، بىردە بىلمەيدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە جيناقتاعى ولەڭدەردىڭ دەنى ءبىر-بىرىمەن گەنەتيكالىق بايلانىستا تۇر دەۋگە بولادى. ول ولەڭدەردى وسى جۇمباق كەيىپكەر تۇتاستىرىپ تۇر.
بىردە قارا رۋح بولىپ بولمە ءىشىن كەزگەن، بىردە مەيىرىمدى پەرىشتە، بىردە قۇتىرىنا بيلەگەن سايتان بولىپ كەلگەن بۇل جاراتىلىستىڭ قيمىل-ارەكەتىن قالت جىبەرمەي قاداعالاعان اقىن ءبىر تاڭعاجايىپ سىردى شىرامىتقانداي بولادى، سول ساتىندە ويدىڭ ۇشىعىن قولىنان شىعارىپ الادى. تاعى ءبىر اينالىمدا سۇمدىق قۇپيانىڭ ەلەسى شالىنا باستايدى دا قايتادان ويدىڭ ءجىبى ۇزىلەدى.
ماعان مۇمكىن بارۋ كەرەك بالشىعا،
ۇرەيىمنىڭ ءبىلۋ ءۇشىن وتانىن.
بار جىنىمدى جىعىپ بەرسىن قامشىعا،
مەن نەسىنە ءوز-وزىمنەن قورقامىن؟!
ماعان مۇمكىن بارۋ كەرەك بالگەرگە،
ايتىپ ەندى ءولتىرسىن دەپ شىنىمەن...
ءوز-وزىمنەن قاشىپ جۇرمەي ءار جەردە
مۇڭ تامىرىن سۋىرايىن تۇبىمەن.
ماعان مۇمكىن بارۋ كەرەك ەمشىگە،
بۇل دەرتىمدى جازىپ بەرسىن شوبىمەن،
مەن سەنبەيمىن ولەڭ دەگەن ەلشىگە،
ويلارىمنان ءوزىم شوشىپ شەگىنەم.
ارينە، بۇل باياعى رومانتيكتەر، گوتيكالىق اۆتورلار بەينەلەگەن ۇرەي ەمەس. بۇل اقىرسوڭىندا ۇرەيگە ەتى ۇيرەنگەن ادامنىڭ سول ۇرەيمەن ەكى اراداعى ينتەللەكتۋالدىق ويىنى. ا.رەمبو ءوزىنىڭ مانيفەسىندە بىلاي دەگەن: "نەوبحوديمو سوتۆوريت سەبە دەفورميروۆاننۋيۋ دۋشۋ: تاك چەلوۆەك سەەت بورودوۆكي نا سۆوەم ليتسە ي ۆىراششيۆاەت يح".
گۋگو فريدريح ءبىر سوزىندە: "رابوتا زاكليۋچاەتسيا ۆ دليتەلنوم بەزگرانيچنوم، وسمىسلەننوم سمەشەني، زاپۋتىۆاني ۆسەح وششۋششەني، ۆسەح چۋۆستۆ... پوەتيچەسكوە ستانوۆلەنيە ترەبۋەت ساموۋۆەچيا، وپەراتيۆنوي وبەزوبراجەننوستي دۋشي. رادي توگو چتوبى "دوستيچ نەيزۆەستنوگو", سموترياششي ۆ نەيزۆەستنوە، پوەت ستانوۆيتسيا "ۆەليكيم بولنىم، ۆەليكيم ۋچەنىم". تاكيم وبرازوم، انورمالنوست نە ياۆلياەتسيا بولەە روكوۆوي پرەدوپرەدەلەننوستيۋ، كاك كوگدا-تو ۋ رۋسسو نە سوزناتەلنو ۆىبراننوي پوزيتسيەي" دەگەن.
ياعني، اقىن سانالى تۇردە، قولدان رۋحاني مەرتىككەن تۇلعانى تۋدىرۋى كەرەك. وسىلاي عانا قالىپتى تۇسىنىكتىڭ ارناسى بۇزىلادى، ينفلياتسياعا ۇشىراپ قۇنسىزدانعان بەينەلەۋ ءتىلى وسىلايشا عانا تۇلەگەندە، ۇرەيدىڭ ورنىن ۇرەيمەن ويىن، ياعني ەكسپەريمەنت باسقاندا عانا مادەنيەت العا جىلجيدى.
شىتىرمان تۇستەر... ۇلىعان يتتەر داۋىسى،
قينايدى مەنى كوز ىلمەي قالسام ءتۇن ءىشى.
اۋاعا تاجال سۋرەت سالا بەرەدى،
ءسۇپ-سۇيرىك ساۋساق قاۋىرسىن.
شىتىرمان تۇستەر،
قۇتىرعان يتتەر كۇلكىسى،
قوسباستى اتتار،
تورتكوزدى قىردىڭ تۇلكىسى،
ساپارعا شىقسام، قولىما ۇستاپ باسىمدى،
ەڭكىلدەپ جىلاپ، قابىر قازادى ءبىر كىسى...
شىتىرمان تۇستەر،
بىتپەيتىن زارلى جاڭعىرىق،
جۇرەدى بىرەۋ اڭ قۋىپ.
قۇتىرعان قاسقىر قاڭعىرىپ،
جۇرەدى ماڭدى لاڭ قىلىپ،
ەرىككەن بىرەۋ
ىشىمنەن
ۇليدى-اي كەلىپ
اڭگۇدىك...
شىتىرمان تۇستەر،
اياداي عانا بولمەمدە مەنىڭ دوڭگەلەپ،
لاۋلايدى كۇنىم... اڭگەلەك...
وياتشى مەنى تەلەفون،
ورتەنىپ بارام!.. جان كەرەك!
("فانتاسماگوريا")
ەگەردە بۇل ولەڭدى وزىنە ءوزى تۇيىقتالعان سۋرەت (كارتينا ۆ سەبە) دەپ الساڭىز، نەبارى اقىننىڭ باستىعىرىلعان كەزدە كورگەن جامان ءتۇسى بولىپ قانا شىعادى. الايدا گيپەرتەكستۋالدىك كەڭىستىككە ("گيپەرتەكستۋالنوە پروسترانستۆو") شىعارعاندا جىر مۇلدەم باسقا ماعىنا بەرەدى. ولەڭ قازاقتىڭ وتكەنى-كەتكەنىمەن، ياعني بۇرىنعى-سوڭعى بارلىق تەكستەرمەن سالعاسقاندا اقىننىڭ بويىن كەرنەگەن سىرقاتتىڭ سىرىن تۇسىنگەندەي بولاسىز. اقىننىڭ تۇسىنە كىرگەن قورقىنىشتى سۋرەتتەر - ءبىزدىڭ تايعاق كەشۋلى تاعدىرىمىز، تاريحتىڭ قياناتى مەن تەپەرىشى بارىسىندا بابالار كەشكەن، كەيىننەن زاردى سىرتقا شىعارۋعا تيىم سالىنعان زاماندا كوڭىلدەن ىعىسىپ سانانىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە جاسىرىنعان ءتۇرلى سەزىم-كۇي مەن ۇرەيدىڭ قايتادان قالقىپ شىققانداعى كورىنىسى ەكەنىن تۇيسىنەسىز.
بۇل اداسقان، اداسقان سەبەپتى كەشىككەن، كەشىككەن سەبەپتى اينىپ، كۇيرەپ جەتكەن ماعجاننىڭ جىرى!
***
"پوەزيا - قاننىڭ سياعا اينالۋى". بۇل ءسوزدى ت.ەليوت ايتىپتى.
ءوز تاراپىمىزدان ايتارىمىز، شىن پوەزيا - اقىننىڭ جاراتقان يەمەن تىلدەسۋى. اقىن، جان ادامنىڭ اياعى باسپاعان جەردى تاۋىپ قانا دۇعاسىن وقيدى. بۇل جەردە وقىرمان تەك قانا كۋا بولا الادى. وسى بيىك تۇعىردان ءسال تومەن تۇسەتىن بولساق، پوەزيا - اقىننىڭ وزىمەن باستاس، وزىنە تەڭ ادامعا جازعان حاتى.
بۇرىندارى پوەزيانى ات توبەلىندەي از، وزىق وقىرمان وقيتىن. قازىر ادەبيەتتە شىن تالعاممەن قاتار ماسسكۋلت تالعام، ياعني ناشار وقىرمان ديكتاتۋراسى ورناي باستاعان سياقتى.
ءبىر ءداۋىردىڭ قۇلدارى كەلەسى داۋىرگە وتكەندە، ونەرگە، ادەبيەتكە ءتارتىپ ورناتقىسى كەلىپ، اباقتىنىڭ كۇزەتشىسى بولعىسى كەلىپ اڭساپ تۇرادى. بىراق شىن پوەزيا وزىنە ءوزى بەلگىلەگەن زاڭ-نيزامدارمەن عانا جۇرەدى. پوەزيانى تۇزەتۋگە تىرىسۋ - اسپانعا قاراۋعا، جۇلدىزداردى تاماشالاۋعا تيىم سالۋمەن بىردەي كۇلكىلى ارەكەت. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ەلدى سوڭىنان ەرتكەندىكى ەمەس، ەلدىڭ ءبارى قارسى بولعاندىكى اقيقات بولىپ شىعادى.
ساليۋت پەن فەيەرۆەرك اياقتالعاندا اسپاندا شىن جۇلدىزدار عانا قالادى.
«الماتى اقشامى» قوعامدىق-ساياسي گازەتى،
№ 56 (4458) 12 مامىر، 2011 جىل.
