بۇگىنگى جان-جاقتى جەتىلگەن ءىرى ءارى قاۋىپتى ءدىني-ساياسي اعىمداردىڭ ءبىرى. بۇل اعىمدى ءحۇىىى عاسىردا ساۋد ارابياسىنىڭ ءناجد ولكەسىندە رياز قالاسى ماڭىنداعى ۇيااينا ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن مۇحاممەد يبن ءابدال-ۋاھاب يبن سۇلەيمەن قۇرعان. سوندىقتان بۇل اعىم سونىڭ اتىمەن ۋاھابيلىك دەپ تە اتالادى.

«ءسالاف» ءسوزى قاسيەتتى قۇراننىڭ بىرنەشە جەرىندە كەزدەسەدى. «الدىڭعى وتكەندەر»، «بۇرىنعىلار» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. يسلام عۇلامالارىنىڭ كوبىنىڭ پىكىرىنشە مۇسىلمانداردىڭ الدىڭعى ءۇش تولقىنى سالافيلەر دەپ اتالعان. ولار - پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) ساحابالارى، تابيعيندەر (ساحابالاردى كورگەندەر) مەن تاباعا تابيعيندەر (تابيعيندەردى كورگەندەر) يسلامنىڭ اۋەلگى ءۇش عاسىرىندا ءومىر سۇرگەن. قۇران كارىم مەن پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) سۇننەتىنە عانا سۇيەنىپ، سوعان ساي امال ەتكەن. سوندىقتان دا ولار كلاسسيك سالافيلەر، حاق جولداعىلار سانالدى. ال، قازىرگى «سالافيلەر» وزدەرىن سول بۇرىنعىلاردىڭ جولىندامىز دەگەندەرىمەن، شىن مانىندە اتىنا امالدارى مەن ءىس-ارەكەتى سايكەسپەيدى.

بۇلار مۇسىلمانداردى اللاھتىڭ بىرلىگىنە شاقىرۋ، يسلام ءدىنىن حۇرافات-بيداعات امالداردان تازالاۋ، ءدىنىمىزدى پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) زامانىنداعىداي قالپىنا كەلتىرۋ، اراب الەمىن بىرىكتىرۋ سياقتى ماقساتتاردى ۇرانعا اينالدىرىپ العان.

بۇگىنگى جان-جاقتى جەتىلگەن ءىرى ءارى قاۋىپتى ءدىني-ساياسي اعىمداردىڭ ءبىرى. بۇل اعىمدى ءحۇىىى عاسىردا ساۋد ارابياسىنىڭ ءناجد ولكەسىندە رياز قالاسى ماڭىنداعى ۇيااينا ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن مۇحاممەد يبن ءابدال-ۋاھاب يبن سۇلەيمەن قۇرعان. سوندىقتان بۇل اعىم سونىڭ اتىمەن ۋاھابيلىك دەپ تە اتالادى.

«ءسالاف» ءسوزى قاسيەتتى قۇراننىڭ بىرنەشە جەرىندە كەزدەسەدى. «الدىڭعى وتكەندەر»، «بۇرىنعىلار» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. يسلام عۇلامالارىنىڭ كوبىنىڭ پىكىرىنشە مۇسىلمانداردىڭ الدىڭعى ءۇش تولقىنى سالافيلەر دەپ اتالعان. ولار - پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) ساحابالارى، تابيعيندەر (ساحابالاردى كورگەندەر) مەن تاباعا تابيعيندەر (تابيعيندەردى كورگەندەر) يسلامنىڭ اۋەلگى ءۇش عاسىرىندا ءومىر سۇرگەن. قۇران كارىم مەن پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) سۇننەتىنە عانا سۇيەنىپ، سوعان ساي امال ەتكەن. سوندىقتان دا ولار كلاسسيك سالافيلەر، حاق جولداعىلار سانالدى. ال، قازىرگى «سالافيلەر» وزدەرىن سول بۇرىنعىلاردىڭ جولىندامىز دەگەندەرىمەن، شىن مانىندە اتىنا امالدارى مەن ءىس-ارەكەتى سايكەسپەيدى.

بۇلار مۇسىلمانداردى اللاھتىڭ بىرلىگىنە شاقىرۋ، يسلام ءدىنىن حۇرافات-بيداعات امالداردان تازالاۋ، ءدىنىمىزدى پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) زامانىنداعىداي قالپىنا كەلتىرۋ، اراب الەمىن بىرىكتىرۋ سياقتى ماقساتتاردى ۇرانعا اينالدىرىپ العان.

بۇل اعىمنىڭ نەگىزىن قالاعان مۇحاممەد يبن ءال-ۋاھھاب حانبالي ءمازھابىنىڭ نەگىزىندە العاشقى ءدىني ساۋاتىن اكەسىنەن اشىپ، قۇران كارىمدى جات الدى. كەيىن مەككە مەن ءمادينا، باسرا مەن باعدادتا دا ءبىلىم الدى. كوپ جىل اراب ەلدەرىنىڭ دەرلىك بارلىعىن جانە كورشى مەملەكەتتەردى دە ارالاپ كوردى. اكەسى دۇنيەدەن قايتقاننان كەيىن ءوز ەلىنە ورالىپ، ءدىني جەتەكشىلىك قىزمەتىن باستاعاننان كوپشىلىك ونى جاقتاۋشى مەن قارسىلاس بولىپ ەكىگە ءبولىندى.

بىرنەشە ءباداۋي اراب (كوشپەلى ءشول تۇرعىنى، ءدىني ءبىلىمى شامالى) تايپاسىنىڭ قولداۋىمەن ول XVIII عاسىردىڭ 40-شى  جىلدارىنان ءوزىنىڭ ساياسي كۇرەسىن كەڭ اۋقىمدا جۇرگىزە باستادى. اراب ەلدەرىن بىرىكتىرۋ دەگەن ۇرانمەن شىققان بۇل ارەكەت كوپ ۇزاماي ساۋدتىڭ ساياساتىنا، كەيىننەن وسى اۋلەتتىڭ رەسمي يدەولوگياسىنا اينالدى. XIX عاسىردىڭ باسىندا بۇل قوزعالىس ارابيا تۇبەگىنىڭ كوپ بولىگىنە جايىلدى.

ۋاھابيلەر وتارشىل اعىلشىنداردىڭ كومەگىمەن قارۋلانىپ، وسمان تۇرىكتەرىمەن اياۋسىز شايقاستى. سوندىقتان دا وسماندىقتار ۇستانعان حانافي ءمازھابىن «كاپىرلەردىڭ ءمازھابى» دەپ جاريالادى. مۇحاممەد يبن ءال-ۋاھھاب وزىنە دەيىنگى مۇسىلمانداردى قاسيەتتى قۇران مەن ءسۇننادان اۋىتقىپ كەلگەن دەپ سانادى. ولار سوپىلاردى مۇشىرىككە شىعارىپ، دىنسىزدەرگە، زەكەت بەرمەيتىندەر مەن ناماز وقىمايتىندارعا قارسى جيھاد جاريالادى. قانشاما قان توگىلدى.

سالافيلەر نەمەسە ۋاھابشىلار ءدۇنياۋي مادەنيەتكە، ونەرگە (مۋزىكا، تەاتر، كوركەمسۋرەت جانە ت.ب.), تاريحي ەسكەرتكىشتەر مەن مۇرالارعا دا  نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ونى كەشىرىلمەيتىن كۇنا سانايدى. يدەولوگياسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت بيلىگىن كۇشپەن قۇلاتۋ كەرەك دەپ، سول جولدا كەز كەلگەن سودىرلىق ارەكەتتەردەن دە تايىنبايدى. وسى نيەتتەرىنە جەتۋ ءۇشىن ءدىندى تەك بەتپەردە رەتىندە عانا پايدالانادى.

بۇل قوزعالىستىڭ تاريحتا قالدىرعان قاندى ىزدەرىنەن كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. ءحىح عاسىردىڭ باسىندا وتە كۇشەيگەن ۋاھابيلىك قوزعالىس ءبىرىنشى جاۋىزدىعىن جاساپ، ساحابا زايد يبن ءال-حاتتابتىڭ (ر.ا.) جۇبايدەگى ساعاناسىن اياق استى ەتتى. مەككە، مادينا قالاسىنداعى بارلىق قابىرستاندى، ءتىپتى ايشا (ر.ا.) مەن فاتيما (ر.ا.) انالارىمىزدىڭ، كوپتەگەن ساڭلاق ساحابالاردىڭ دا ساعانالارىن قيراتتى. 1810 جىلى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىزدىڭ مەشىتىن تالان-تاراجعا سالىپ، دۇنيە-مۇلكىن ساتىپ جىبەردى.

ولاردىڭ پىكىرىنشە ءتاسپى تارتۋعا دا، مەشىتكە ساداقا بەرۋگە دە بولمايدى. پايعامبارلار مەن اۋليەلەردىڭ زيراتتارىنا زيارات ەتۋگە دە قارسى. ءتىپتى العاشقى ۋاھابشىلار قاجىلىققا بارعانداردىڭ پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ (س.ع.س.) اسىل سۇيەگى جاتقان ورىنعا زيارات ەتۋىنە دە تىيىم سالدى.

بۇل اعىم بەلسەندىلەرى جالاڭباس، ساقالىن ءوسىرىپ، توبىعىنا دەيىن قىسقارتىلعان شالبارمەن جۇرەدى. وزدەرىنىڭ داعۋاتى ءۇشىن ءمازھاب ۇستانباسا دا حانبالي ءمازھابىنىڭ جەتەكشىسى يمام احماد يبن حانبالدىڭ، يبن ءتايميدىڭ، مۇحاممەد ءال-قايم ءال-جاۋزيانىڭ كىتاپتارىن پايدالانادى.

بۇل اعىم يسلام الەمىندە ءتۇرلى اعىمداردىڭ تۋىنا جول اشتى. حح عاسىردىڭ باسىندا ۋاھھابيلىك اعىمدى ۇلگى تۇتاتىن ءدىني رەفورمالىق ارەكەتتەر دە جاسالدى. ولار: سۋداندا «ماھديا»، ليۆاندا «مادراسات سانۋسيا»، مىسىردا مۇحاممەد ءادبۋھۋدىڭ اعىمى، ءجامالاددين ءال-اۋعانيدىڭ مەدرەسەسى جانە ۇندىستانداعى بىرنەشە اعىم. بۇل اعىمداردىڭ بارلىعى دا يسلام الەمى ءحىV عاسىردان بەرى مويىنداپ كەلە جاتقان ءتورت ءمازھابتى مويىنداماي، مۇسىلماندار اراسىنا ىرىتكى سالۋدا. بۇل اعىمداردىڭ سالدارىنان العاشقى ءۇش عاسىرداعى مۇسىلماندار مەن قازىرگى زامانعى مۇسىلمانداردىڭ اراسى تىم الشاقتاپ كەتكەن. بۇل اعىمدار يسلام دىنىندەگى شاريعات ماسەلەلەرىن ارقايسىسى وزىنشە تۇسىندىرەدى. بۇل اعىمداردى ۇستانۋشىلار يسلام دۇنيەسىنە جايىلىپ، ءتۇرلى مەملەكەتتەردە تۇرلىشە كورىنىستە ءجۇر. مىسالى، الجيردە يبن باديس فرانتسۋزداردىڭ اسسيميلياتسيا ساياساتىنان وزدەرىنىڭ ۇلتتىعىن ساقتاپ قالۋ جانە تاسساۋف (سوپىلىق) تاريحاتتارىنا قارسى كۇرەسۋشى ءتالىم رەتىندە قالىپتاسقان.

ۇستانىمدارى دا ءار ەلدە ءارتۇرلى: اللاھ رازىلىعى ءۇشىن قۇران وقىپ، باقيلىق بولعانداردىڭ رۋحىنا (ارۋاقتارعا) باعىشتاۋعا، ونى ەسكە الۋعا، مازارلارعا بارۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. ولگەن كىسى كىم بولسا دا جەرلەنىسىمەن ءبىرجولا ۇمىت دەيدى. دۇعالاردا پايعامبارلار مەن اۋليەلەردىڭ، پەرىشتەلەر مەن اتا-بابالاردىڭ اتىن اتاۋدى كوپتاڭىرلىكتىڭ بەلگىسى جانە اللاھقا سەرىك قوسۋ دەپ ەسەپتەيدى. الاقان جايمايدى، بەت سيپامايدى. ۇلتتىق سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتاردى تارك ەتكەن.

ءاز-پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) تۋىلعان كۇنى اللاھتى ۇلىقتاپ، ەلشىسىنە (س.ع.س.) كوپشىلىك بولىپ سالاۋات ايتىپ، كەڭ اۋقىمدا ناسيحاتتاپ، ونى (س.ع.س.) بارشاعا ونەگە-ۇلگى ەتۋدى بيدعات سانايدى. ۋاھابشىلاردىڭ وزدەرىنە ءاۋ باستا نەگىز ەتكەن حانبالي ءمازھابىنان ايىرماشىلىقتارى تومەندەگىشە:

- ادام بالاسى يمان كاليماسىن ايتقانمەن، يماندى سانالمايدى;

- مەشىتتەردىڭ مۇناراسى بولۋىنا، ساندەلۋىنە قارسى.

ەل مۇسىلماندارى مەن ۇلتىمىزدىڭ ىنتىماق-بىرلىگىنە ۇستانىمى مەن ءىس-ارەكەتى ارقىلى ىرىتكى سالۋشى، قازاق توپىراعىندا ءونىپ-وسپەگەن، تامىر جايماعان بۇل جات اعىم ەل تاۋەلسىزدىگىنەن كەيىن شىمكەنتتە ينستيتۋت، الماتىدا مەدرەسە اشىپ، قاشان قۇزىرلى ورىندار جاپقانشا ءوز ۇستانىمدارى بويىنشا جۇزدەگەن ماماندار دايىنداپ ۇلگەردى. بۇل از دەسەڭىز ءار جىلى ءوز بەتىمەن ۇلكەن جانە كىشى قاجىلىققا بارعان جاستاردىڭ ءبىر بولىگى ءمادينادا قالىپ، ونداعى وقۋ ورنىندا سولاردىڭ ۇستانىمىمەن تەگىن ء(تيىستى جاعدايى جاسالىپ) وقىپ، ەلگە ورالۋدا. بۇلاردى ءوز دەگەنىنەن قايتارۋ دا، قايتا قازاق ەتۋ دە قيىن. جاتتاعانىن بايىبىنا بارماي قايتالاۋدان تانبايتىن توتى قۇس سەكىلدى. قاسيەتتى قۇراندا: «اللاھ شەكتەن شىققاندى ۇناتپايدى» («باقارا» سۇرەسى، 190-ايات), - دەگەن. مۇنان بىرەر جىل بۇرىن ساۋديادا ءدىني جوعارى ءبىلىم العان «سالافيلەردىڭ» ءبىر توبىن اراعايىندىق ەتۋگە تىرىسقان قۇقىق قورعاۋ سالاسىنىڭ مامانى ءدىني باسقارماعا الىپ كەلدى. نيەتى «جاراستىرۋ» ارقىلى ءدىن سالاسىنا قىزمەتكە تارتۋ ەكەن. ولاردىڭ ۇستانىمى اتا-بابامىز ءاۋ باستان ۇستانىپ كەلگەن حانافي مازھابىمەن ۇيلەسپەيدى. ول ءۇشىن قايتا وقىتىپ، ساراپتاۋ كوميسسياسىنا سىناققا سالۋ كەرەك. بۇعان كونبەدى. نيەت-پيعىلى بولەك. پايعامبارىمىز (س.ع.س.): «اركىمنىڭ نيەتى وزىنە سەرىك», - دەگەن. كەزدەسۋ ناتيجە بەرمەدى. مۇندايدا دانا حالقىمىزدىڭ: «سوقىر كورگەنىنەن تانبايدى» دەگەنى ويعا ورالادى. قاسيەتتى قۇراندا: «اللاھ كىمدى اداستىرسا، سەن وعان تۋرا جول تاۋىپ بەرە المايسىڭ» («نيسا» سۇرەسى، 43-ايات), - دەلىنگەن.

جالپى جاستارىمىزدىڭ ساۋديادا ءدىني ءبىلىم الۋىن تىيىپ، نيەت-پيعىلى تەرىس، ۇلتىمىزدىڭ تابيعاتىنا جات بۇل اعىمعا زاڭمەن تىيىم سالىنعانى ءجون. مۇنىڭ ەل بىرلىگى مەن ىنتىماعىنا زيانى اتى شۋلى «حيزب-ۋت-تاحريردەن» اسىپ تۇسپەسە، كەم سوقپايدى.

«يمان» ءدىني-تانىمدىق جۋرنال، №3 (80) 2011ج

«muftyat.kz» سايتى