تاقىلداعان تاقپاقتار

تاقىلداعان تاقپاقتار

مىناۋ ءبىر ارتىق، ءبىر كەم دۇنيەدە قانشا تاقپاق جاتتادىق ەكەن، ءوزى؟
كىتاپتاعىسى بار، ەلدەن ەستىگەنىمىز بار. وندا شوپان، تراكتورشى، شوپىر اتاۋلىنىڭ ءبارى اقىن با دەيسىڭ. بالا ءتىلىڭدى قىزىقتاپ، ءبىر-ءبىر تاقپاق جاتتاتىپ كەتەدى.
تاۋ باسىندا تراكتور،
لامپوچكاسىن بۇراپ تۇر، - دەپ كەلەتىندەرى، ايتپەسە:
تاۋدا قويان ءىزى بار،
كاللەكەيدىڭ قىزى بار، - دەپ باستالاتىندارى - ەش كىتاپقا ەنبەگەن، اۋىلداعى اعالاردىڭ تۋىندىسى. ولەڭدەردىڭ تاۋدان باستالاتىن سەبەبى: بالالىعىمىز وتكەن جەردە تاۋ كوپ ەدى. بىرىنەن ءبىرى اسقاقتاپ، اقىرى تارباعاتايدىڭ ەڭ بيىگى تاز تاۋىنا جەتكەنشە. ودان ارى - قىتاي. قازاقستانمەن تاۋلاردى عانا ەمەس، وزەندەردى بولىسكەن ەل.
بالالىق شاقتاعى «رەپەرتۋاردا» تاقىل­داعان تاقپاقپەن بىرگە قارا ولەڭ جۇرەتىن. اۋەنى اركىمدىكى. الگى شوپان، شوپىر، تراكتورشى شەتىنەن اقىن عانا ەمەس، كومپوزيتور دا. «وي، گاگالىم، گاگالىم، ەشكىمگە جوق زالالىم» دەگەن سىندى ءوز سارىندارى بولادى. سوعان قاراپ ءبىرىن «گاگالىم»، ەندى ءبىرىن «ەي-احاۋ» دەپ اتاي بەرەدى. سولار ۇيرەتكەن شىعار:
ءبىزدىڭ زايسان ۇلكەن كول،
تۇبىندە وينار شاباعى.
ءيىسى جۇپار اڭقيدى،
سۇلۋ قىزدىڭ تاماعى، - دەيتىن ءبىر شۋماق قارا ولەڭ بار ەدى.
ەندى ولەڭدەتۋگە كرىلوۆتىڭ مىسالىمەن جەت­كىزسەك: بىزگە قاراعاندا وگىزدىڭ بۇلبۇلعا ۇلگى قىلاتىن اتەشى ءانشى شىعار، داۋىس جوق تا، ازداپ ۇيات بار. سودان شىعار، ماقامى ەمەس، ءماتىنى ەستە قالىپتى.
ال زايسان كولىنىڭ ۇلكەن ەكەنى تالاسسىز. ايدىن بەتى - 1,8 مىڭ شارشى شاقىرىم. 2008 جىلى بارعانىمىزدا كەنەرەسىن كەرىپ، شۇپىلدەپ تۇرعان. ارادا ەكى جىل وتكەندە سول شارانىڭ شامامەن ءۇش مەتر تومەن ءتۇسىپ كەتكەنىن بايقاپ ەدىك. باياعى ءبىز شومىلعان تۇس ەندى قۇمداق جاعالاۋعا اينالىپتى. بىرەۋلەر «زايسانعا قۇياتىن قارا ەرتىستى شەكارانىڭ ارعى جاعىندا قىتاي كەرى اعىزىپ جاتىر» دەيدى. ەندى بىرەۋلەر «بۇقتىرما سۋ-ەلەكتر ستانساسى سۋدى بۇرىنعىدان ارتىق اعىتىپ جىبەرگەن» دەيدى. ەكەۋى دە قيسىندى.
ولەڭدەگى شاباق وينار كول ءتۇبىن شايان باسىپ كەتىپتى. ءارى تۇششى سۋدا جۇرەتىن سوپاق ءتۇرى ەمەس، باسقا قاپاق ءتۇرى. قازاققا تاڭسىق تاڭقى شايان، بارشاعا تۇسىنىكتى اتاۋى - كراب. زايساندا شورشىعان 23 ءتۇرلى بالىقتىڭ قانشاسى قۇرىعانىن كىم ءبىلسىن، ال بىجىناعان شايان كولدىڭ ەندىگى يەسى سياقتى.
سانامىز سول تۇستاعى زايسان سۋىنداي تۇنىق كەزدە «وسپان بالىقشى» دەگەن تاقپاق جاتتاعانبىز. وقۋلىقتا ءجۇردى مە، «جىل ون ەكى اي» جيناعىنان كوردىك پە... ايتەۋىر، بىزبەن بىرگە وسپانوۆا دەگەن قىز وقىعان. قاتىش. تولىق اتى قاتيرا شىعار. ويتكەنى اۋىلدا ءومىر بويى ءباتىش اتانىپ وتكەن اجەنىڭ شىن اتى ءباتيما بولىپ شىعادى. ءبىر اۋلەت نە، بار اۋدان ساپان دەپ اتايتىن شالدىڭ جانازاسى شىعارىلعاندا نۇرساپا دەگەن اتىن العاش ەستىگەنبىز. ءوزى سونى ەستىمەي كەتتى، جارىقتىق. قايران، قازەكەڭ... بۇل - بولەك اڭگىمەنىڭ سورابى. سونىمەن، «سەنىڭ اتاڭ وسىنداي» دەپ جاڭاعى تاقپاقتى ايتىپ، قاتىشتى مازاقتايتىنبىز. البەتتە، ونىڭ اتاسىنا ەش قاتىسى جوق كىتاپتاعى وسپان بالىقشى سۋعا قارماعىن تاستاپ جاتىپ:
ال، بالىق، ال، بالىق،
اۋزىڭا سال، بالىق.
تايداي-تايداي تابان بالىق،
سالا-قۇلاش سازان بالىق، - دەپ قۇلشى­ناتىن.
زايساننىڭ استاۋ تولتىراتىن تابانىن، قۇيرىعىنان ەكى كىسى اۋپىرىمدەپ كوتەرگەندە اۋزىنان مايى اعاتىن سازانىن كورگەنبىز. تاقپاق جاتتاپ جۇرگەن جىلدارى. ودان باسقا كوكسەركەسى بولعان. ءتۇسى تومار تۇبىندەي تارعىل ءنان شورتانى كوكتەمگى سۋ تاسقىنى كەزىندە ۋىلدىرىق شاشۋ ءۇشىن كولگە قۇياتىن بوعاس، بازار، قارعىبا وزەندەرىن ورلەپ، تۋرا تارباعاتايدىڭ توسىنە دەيىن جەتەتىن. شاكەرعالي سىندى اعالارىمىز ورتان بەلىنەن تۇزاق سالىپ تارتىپ قالعاندا، سۋىرىپ شىعۋ از كۇشكە تۇسپەيتىن. تۇزاق ءۇزىلىپ نە قارماقتىڭ سابى سىنىپ، بوعاستىڭ بەتىنە بومبا تۇسكەندەي بولادى. اعامىز جانتالاسا جاعاعا سۋىرىپ شىقسا، تالاي ۋاقىت قۇيرىعىمەن جەر ساباپ، شورشىپ جاتاتىن.
ەندى كوكسەركەنىڭ، سازاننىڭ، تىراننىڭ، تاباننىڭ، اققايراننىڭ، شورتاننىڭ، تاعى باسقاسىنىڭ ۋىلدىرىعىن جالماپ، شاباعىن شايناپ، زايسان كولىندە تاڭقى شايان پايدا بولىپتى. ءوزىن تاڭقى ەمەس، تۋرا «تانكى» شايان دەسە جاراسقانداي.
تاڭقى شايان زايسانعا اسپاننان جاۋعان جوق. «اسپاننان شۇعا جاۋعان كۇن» - جازۋشى سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ حيكاياسى. پروزادا. ال پوەزيادا... قوستانايدا ءۇش ستۋدەنت - قالي سارسەنباي، مۇحتار قۇل-مۇحاممەد، البەتتە، ول كەزدە سويىمىزعا «وۆ» دەگەن ورىس جالعاۋى جالعاناتىن، وبلىستىق گازەتتە وندىرىستىك تاجىريبەدەن وتكەن جىلدارى عۇباي دەگەن اقىن سول «كوممۋنيزم تاڭىندا» قىزمەت ىستەيتىن. بىرتوعا، ءتىپتى وتە جۋاس كىسى ەدى. «اسپاننان كامپيت جاۋعان كۇن» اتتى ءتاپ-ءتاۋىر باللاداسى بولدى. «جالىن» الماناعىندا جاريالانعان. سوسىن... ساتيرادا ەسەنجول دومباەۆتىڭ «جامان جاۋتىك» اتتى رومانىندا اسپاننان ءبىرتالاي نارسە جاۋاتىنى بار. ونىڭ ءبارى - كوركەم شىعارمالار. تابيعاتتا ءبىر جەردەگى جاندىكتەردى قۇيىن كوتەرىپ، ەكىنشى جەرگە لاقتىرا سالۋى - تالاي كەزدەسكەن قۇبىلىس. بىراق تاڭقى شاياندى قىتايدىڭ سۋىنان سۋىرىپ الىپ، ءبىزدىڭ كولگە تاستاعان قۇيىن تۋرالى اقپارات ەستىمەدىك.
ەستىگەنىمىز: تاڭقى شاياننىڭ زايسانداعى ۋىل­دىرىق پەن شاباق نە، كەيبىرى اڭقاۋ شورا­عايلارىڭىزدىڭ ءوزىن قىشقاشىمەن قينالماي ۇستاپ، قىلعىماي جۇتىپ جاتقانى.
ماعان وڭاشا جەردە جولىقساڭ،
قايراڭنان العان شاباقتاي
قيا ءبىر سوعىپ اس ەتسەم،
تاماعىما قىلقانىڭ كەتەر دەمەس ەم! - دەپ اۋىلدىڭ شوپانى ەمەس، اتاقتى ماحامبەت اقىن ايتقان. مەكتەپتە ءزۇبىش ەمەس، ءزۇبايلا مۇعالىم جاتتاتقان!

اڭقىلداعان اڭىزدار

مىناۋ ءبىر ارتىق، ءبىر كەم دۇنيەدە قانشا اڭىز ەستىدىك ەكەن، ءوزى؟
ونىڭ ءبارىن ءاجىمدى اجەلەر مەن ساقالدى قارتتار ايتاتىن. بىرىندە باراق باتىرىڭىز بىرەۋمەن ەرەگىسكەندە الگىنىڭ ساعىن سىندىرۋ ءۇشىن ءتىرى كۇشىكتى موينىن بۇراپ ءبىر-اق جۇتا سالادى. ەندى بىرىندە ايسىز قاراڭعى تۇندە زيراتتان اعاش سۋىرعان جاس باتىر ءوزىن ارۋاق بولىپ قورقىتقان اق جامىلعىلى ادامدارعا «سۇيەكتەرىڭ قۋراپ قالعان سەندەر تۇگىل، ءتىرى قابانباي اشتان ولگەلى جاتىر، تىنىش جاتىڭدار، تۇگە» دەپ اقىرادى.
كەڭەستىك-كوممۋنيستىك زاماننىڭ وزىندە ەل ىشىندە قابانباي، باراق سىندى باتىرلار تۇرماق، حانداردىڭ اتتارى ەركىن ايتىلاتىن. تاعى ءبىر ەستىگەن اڭىزىمىز، جالپى ءوزى قازاق ىشىنە كەڭ تاراعان اڭگىمەنىڭ ءبىرى - ابىلاي حاننىڭ ءتۇس كورۋى. حان تۇسىندە ارىستاندى كورەدى. بىراق الگى اڭ پاتشاسى سالدەن سوڭ - قاسقىرعا، قاسقىر - تۇلكىگە، تۇلكى وزىنەن السىزدەۋ - قارساققا، اقىر اياعىندا باقا-شايانعا اينالىپ كەتەدى. اڭىزعا سەنسەك، ءتۇستى جورۋشى ابىزداردا قاپى جوق. «ارىستان - ءسىز، قاسقىر - وزىڭىزدەن تاراعان ۇلدارىڭىز، نە­مە­رەلەرىڭىز، ودان كەيىنگى شوبەرە-شوپشەگىڭىز - تۇلكى مەن قارساق، ءارى قارايعى ۇرپاعىڭىز باقا-شايانعا اينالادى» دەگەن. جەتى اتاعا جەتەر-جەتپەس، ەكى عاسىرعا سوزىلار-سوزىلماس كەزەڭنىڭ ناق كورىنىسى. قازاقتىڭ استاۋداعى سۋعا سالىپ قويعان شايانداي وتارلىق كەيىپكە تۇسەرىن ون سەگىزىنشى عاسىر ورتاسىندا ابىلايدىڭ قاسىنداعى اقىلماننىڭ قاپىسىز بولجاعانىنا قايران قالاسىز.
حان تۇسىنە كىرگەن باقا-شايان الميساقتان قازاق دالاسىن مەكەندەپ كەلەدى. اللانىڭ جاراتقان جاندىگى. ادامعا ۇناسىن-ۇناماسىن ءوز تىرلىگى بار. كەيدە ول تىرلىك، امال جوق، ادام ارەكەتىمەن شەكتەسەدى. «شايان شاعىپ الدى» دەگەن حابار ىقىلىم زاماننان بەرى ەستىلىپ قالاتىن. شاياننىڭ ءتۇرى كوپ. كوپ بولعاسىن كىسىگە كەزدەسپەي تۇرار ما؟!
قىرداعىسى مەن قۇمداعىسىن، تۇششى سۋ مەن اششى سۋداعىسىن قوسقاندا شاياننىڭ 35 مىڭ ءتۇرى ەسەپتەلگەن. اراسىندا كوپ تارالىپ، جاقسى زەرتتەلگەنى دە، ءبىر رەت كەزدەسىپ، مۇلدە زەرتتەلمەگەنى دە بار. ونى مۇحيت سۋىنىڭ 7 مىڭ مەترلىك تەرەڭىنەن دە، گيمالاي تاۋىنىڭ 7 مىڭ مەترلىك بيىگىنەن دە تاپقان. مينۋس 50 گرادۋستىق ايازدا قاتقان مۇز استىنان، پليۋس 50 گرادۋستىق قايناعان قۇم استىنان شىققان. كامچاتكانىڭ بۇرقىراپ اققان ىستىق قاينارلارىندا وسى شايان تەكتەستەر تىرشىلىك ەتەدى.
انا ءبىر جىلدارى قارابۇعازعا بارعانبىز. ول - كاسپيدىڭ ەڭ ءىرى شىعاناعى. تولىقتاي تۇرىكمەنستان اۋماعىندا. جاعاسىندا بەكداش اتتى كەنت بار. ءبىز كورگەندە تازا قازاقتار تۇراتىن. تۇز وندىرۋمەن اينالىسادى. ءبىر جاعى بىتپەس سۇرقاي دالا مەن ەكىنشى جاقتاعى تاۋسىلماس قاراكوك تەڭىز اراسىندا الدىڭىزدان اپپاق الەم پايدا بولادى. جانعا سايا تاپتىرماس مىنا ىستىقتا قالاي اپپاق قارعا تاپ بولدىق دەگەن سەزىم بيلەيدى. بۇل اپپاق الەم - قار ەمەس، كادىمگى تۇز. ەرتە كوكتەمدە قارابۇعازدىڭ سۋىن تەرەڭ ارنالار جىرىپ، ايتپەسە الىپ سورعىمەن ايداپ، كولتاباندار قۇيادى. سوسىن مامىردان باستاپ بۇل ايماقتى كۇن تاباعا سالعانداي قۋىرعاندا الگى تولقىعان قاپ-قارا سۋ كەۋىپ، تەپ-تەگىس اپپاق تۇز شىعادى. شەتىنەن كەرتىپ، وڭدەپ، تەڭدەپ، جان-جاققا جونەلتە بەر. تۇز قۇرامى جاعىنان الەمدە قارابۇعازعا تەڭدەسەر تەلەگەي جوق. ءبىز يوردانيا مەن يزرايل اراسىنداعى ءولى تەڭىزدى كورگەنبىز. ونىڭ سۋى مىناعان قاراعاندا اينالايىن سياقتى. تەك جارناماسى جاقسى. سونشاما تۇزدى قارابۇعازدا بالىق جۇزبەيدى، باقا سەكىرمەيدى، ماسا ىزىڭدامايدى. تەك شاياننىڭ ارتەميا اتتى ءتۇرى مەكەندەيدى. نە دەگەن ءتوزىمدى، جانى ءسىرى جاندىك دەسەڭىزشى.
شايان 200 ميلليون جىلدان بەرى جەردى مەكەندەيدى. كەزىندە قاتار تىرشىلىك ەتكەن دي­نوزاۆرلاردىڭ سۇيەكتەرى قۋراپ قالعان. شايان­نىڭ ۇستىندەگى ساۋىتى سونداي ساۋىتتى دينوزاۆرلار تۇسىندا پايدا بولسا كەرەك. ءوزى جەر بەتىندەگى زاڭدىلىق بويىنشا، الىپتار الدىمەن ءولىپ، قورتىقتار ۇزاق جاسايدى عوي. ءبىر ءوزى ءبىر توبە سىندى دينوزاۆرعا قاراعاندا، شايان - كوزگە ىلىنبەس جاندىك. كوپ ءتۇرى كوزگە ىلىنبەيدى، ميلليمەتردىڭ وننان ەكى بولىگىندەي. ەڭ ءىرىسى - جاپوننىڭ تاڭقى شايانى اتالاتىن ءتۇرى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، جاپون جاعالاۋىنا جاقىن سۋلاردى مەكەندەيدى. تىرباق اياقتارىن جازىپ تۇرىپ ەسەپتەگەن ەكەن، ۇزىندىعى 3 مەتر 60 سانتيمەترگە جەتىپتى. بىزدە قاپتاعان تاڭقى شاياندار سونشالىق ءىرى دە، ۇساق تا ەمەس. زايسان كولىنىڭ ىرگەسىندەگى اقجار اۋىلىمىزدا تۇراتىن جيەنىمىز ديداردىڭ ايتۋىنشا، تۇرقى - 20-25 سانتيمەتر. ارا-تۇرا 35 سانتيمەتر­گە دەيىن جەتەتىندەرى بار.
شايان وتە ءوسىمتال كەلەدى. ءبىر جولى 32 مىڭ جۇمىرتقا تاستايدى. ونىمدىلىگى ودان ون ەسە جوعارى تۋىستارى كەزدەسەدى. زايسانعا تاپ بول­­عان تاڭقى شايان ەلۋ جىل ەركىن جاسايتىن كورىنەدى.
نە قالدى؟ پايداسى مەن زيانى. زيانىنان باستايىق. تەڭىزدەگى ۇساق شاياندار تۇبىنە جابىسقان كەمەلەردىڭ دۇرىس جۇزە الماعانى تۋرالى اقپارات بار. ىستىق ءارى ورماندى جەرلەردە شاياننان اۋرۋ تارايدى. وڭتۇستىك-شىعىس ازيادا قاپتاعان شايان كۇرىش شارۋاشىلىعىنا زيان اكەلەدى. ءبىزدىڭ كۇرىش ەگەتىن قىزىلوردا وبلىسى مەن الماتى وبلىسىنىڭ بالقاش اۋدانىندا شايان­نان كەلگەن شىعىن جوق. جالپى، زايسانداعى مىنا جويقىن شابۋىلعا دەيىن قازاق شاياننان شىققان شاتاققا تاپ بولماسا كەرەك.
راس، كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىنگى ولەڭ مەن جىردا بۇل جاندىك ءورىپ جۇرمەسە دە، ارا-تۇرا كەزدەسەتىن. الپىسىنشى جىلدارى جاس زەرتتەۋشى مۇحتار ماعاۋين كونە قولجازبالار مەن كىتاپتار اراسىنان سۋىرىپ شىققان، توقسانىنشى جىلدارى جاس تولعاۋشى بەكبولات تىلەۋحانوۆ ساحنا مەن ەفيردە سۇڭقىلداتىپ ايتقان قازتۋعان جىراۋ تولعاۋىن تىڭداڭىز:
بالىعى تايداي تۋلاعان،
باقاسى قويداي شۋلاعان،
شىرماۋىعى شوككەن تۇيە تاپتىرماس
بالىعى كولگە جىلقى جاپتىرماس،
باقاسى مەن شايانى
كەجىدەگى ادامعا
ءتۇن ۇيقىسىن تاپتىرماس
قايران مەنىڭ ەدىلىم!
ون التىنشى عاسىردا قازاقتاردىڭ ەدىل بويىندا جۇرگەنىنە، ول جاقتا شاياننىڭ كوپ بولعانىنا ناقتى دالەل! راس، باقا شاياننان بەلسەندى بولسا كەرەك، ءبىر شۋماققا ەكى رەت ىلىگىپتى. حوش، قازتۋعاننان بەرىگە كوز سالايىق. مىنا قىتايدىڭ وتكەن عاسىرىندا تۇرمەنىڭ تالقانىن تاتپاعان قازاق اقىنى از. رەكورد جارىقتىق قاجىعۇمار شابدانۇلىندا بولسا، كوگەن باسىندا اقىت قاجى ءۇلىمجىۇلى تۇر. اسا ساۋاتتى جانە العىر اقىن. اتتەڭ، جوقتاۋشىسى كەلىسپەي ءجۇر، ءبىزدىڭ توپشىلاۋىمىزشا، شاكارىممەن دەڭگەيلەس. اراب، پارسى، تۇرىك، ورىس، موڭعول تىلدەرىن بىلگەن. مىنا ورىس پەن قىتايدىڭ شەكاراسى بەكىمەي تۇرعان شاقتا تارباعاتايدىڭ بەرىدەگى بوكتەرىندە كوپ جۇرگەن. سانكت-پەتەربۋرگ پەن قازان باسپالارىنان كىتاپتار شىعارتقان. «سەيفۇل مالىك -بادىعۇل جامال» داستانىن اۋدارىپ باستىرعان. ءوزىنىڭ بىرنەشە داستانى شىققان. ورىسشا بىلەتىندىگىنىڭ ءبىر مىسالى: «ايقاپ» جۋرنالىنا جولداعان ماقالالارىنا «ا. التايسكي» دەگەن لاقاپ ات پايدالانعان. مەككەگە قاجىلىققا بارعان. جيىرماسىنشى عاسىر باسىندا التاي ايماعىنداعى كەرەي ەلىنىڭ قازىسى، قازىرگىشە سوتى بولىپ سايلانعان. 1939 جىلى گوميندان بيلىگى تۇتقىنداپ، 1940 جىلى ازاپتاپ ولتىرگەن. ايتىڭىزشى: تاعدىرى قاي جاعىنان شاكارىمنەن كەم تۇسەدى؟ جىرى شە؟ جىرى سۇراپىل. 1960 جىلدارى قىتايدان قايتا كەلىپ، «لەنين جولى» سوۆحوزىندا قوي باققان كوكەن قاليباەۆ دەگەن قاريا سول شاكارىم مەن اقىتتى اۋىزدان تاستامايتىن. ەكى قاجىنىڭ جىرلارىن ءبىز - جاس شوپان، ەكى تاۋ اراسىنداعى ورىستە ەستىپ ەدىك. قويشى كوكەننەن ەستىگەن جىرلارىمىزدى «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» رەداكتسياسى 2000 جىلى شىعارعان «ەكى مىڭ جىلدىق دالا جىرى» اتتى پوەزيا انتولوگياسىنان جولىقتىردىق. اندا قۇلاقپەن تىڭدادىق، مۇندا كوزبەن وقيىق:
ءبىر قۇدايدان باسقاعا
باس كەسسە دە باس ۇرما!
ۇياتتان ولمەي ەر جىگىت
وسەك ءسوزدى تاسىر ما؟
«جانىم، جانىم» دەسە دە
جات قوتىرىن قاسىر ما؟
جىگەرىڭ بولسا، جىگىتتەر،
جىگىڭدى ءبولىپ اشىلما!
بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىنعى ادۋىن جىر ءالى كۇنگە ماڭىزدى. قازاق بولام دەگەن ازاماتتىڭ ۇرانىنا لايىق. سول اقىت قاجىنى وقي وتىرىپ ءبىز شاياندى دا تاپتىق:
مالىم كوپ دەپ قۋانبا
ەسەپ قىلار كۇن بولار.
قايىر-زەكەت بەرمەسەڭ
ەسەك قىلار كۇن بولار.
قىلعان ءىسىڭ قۇدايعا
عايان بولار كۇن بولار،
زەكەتسىز مال - جىلان مەن
شايان بولار كۇن بولار.
قاجى ولەڭىندە جىلان مەن شاياننىڭ قاتار كەلۋى زاڭدىلىق: ەكەۋى دە شاعادى، ەكەۋى دە ۋلى. جىلاننىڭ ۋى تىسىندە ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. شاياننىڭ ۋى قايدا؟ ويلانىپ قالدىق. جاۋابىن ىزدەپ قايداعى ءبىر زوولوگيا كىتاپتارىن اقتارىپ اۋرە بولمادىق. توردە تۇرعان ابايدىڭ كىتابىن قولعا الدىق:
قۇيرىعى - شايان، باسى - ادام، باي­قاماي سەنبە قۇربىعا. جىل­مىڭى سىرتتا، ءىشى ارام،
كەز كەلەر قايدا سورلىعا.
ءوتىپ بارا جاتقان زاماننىڭ ءبيى، ورنىعىپ جاتقان زاماننىڭ اعا سۇلتانى بولىپ وتپەلى دۇنيەدەگى ءوز ورنىن ساقتاعان قۇنانبايدىڭ بەل بالاسى اكەدەن كەم تۋماسا كەرەك. ول الدا كەلەتىن زامانداردىڭ بارىندە قازاقتىڭ ماڭداي الدى اقىنى دەگەن ورنىن ساقتاسا، ءوز زامانى ءۇشىن عۇلاما ەدى. بىلگەندىكتەن جازىپ وتىر: شايان قۇيرىعىمەن شاعادى. قۇمدا جۇرگەندە سان رەت بايقادىق، قاتەر تونگەندە باسىن ەمەس، قۇيرىعىن كوتەرىپ ايبات شەگەدى.
جالپى، مال باققان قازاق ءۇشىن سۋداعى شايان­نان قۇرعاقتاعىسى قاۋىپتى بولىپتى. ولەڭگە، نەگىزىنەن، قۇرلىق شايانى كوپ ىلىككەن.
قازاقتىڭ جىرلارىندا عانا ەمەس، ورىستىڭ مىسقىلشىسى كرىلوۆتا شايان بار. ول سۋعا شورتاندى سالىپ، شاياندى جەرگە جىبەرەدى. كوكتەگىسى - اققۋ. تارتاتىن جۇكتەرى - ءبىر اربا. ەسىڭىزگە ءتۇستى مە:
جۇك الدى شايان، شورتان، اققۋ ءبىر كۇن،
جەگىلىپ تارتتى ۇشەۋى دۇركىن-دۇركىن،
تارتادى اققۋ كوككە، شايان كەيىن
جۇلقيدى سۋعا قاراي شورتان شىركىن.
يۆان اندرەەۆيچ كرىلوۆ تۋىندىلارىن اۋدارىپ، «قىرىق مىسال» دەگەن اتپەن 1909 جىلى پەتەربۋرگتەن باستىرىپ شىعارعان - احمەت بايتۇرسىنۇلى. سوۆەت زامانىندا بايتۇرسىنۇلىنىڭ اتىنا تىيىم سالىندى. ال ورىستىڭ كرىلوۆىنا ەش توسقاۋىل قويىلعان جوق. سوندىقتان بۇل مىسالدى قايتادان باس­قالارعا اۋدارتىپتى. البەتتە، احاڭنىڭ اۋدارماسىنداي قايدان بولسىن! «ەسەك اتتاي جەل­مەيدى» دەيدى قازاق. بۇل دا - باسقا ءسوزدىڭ سورابى، ءبىز شايان توڭىرەگىنەن شىعىپ كەتىپپىز-اۋ.
شايان، اققۋ، شورتاندى ءبىر ارباعا جەككەن كرىلوۆ، شاماسى، ۇشەۋىنىڭ تارتۋ كۇشتەرى ءوزارا تەڭ دەپ تاپسا كەرەك. قۋات بىرلىگىن مەحانيكا عىلىمىندا «1 ات كۇشىمەن» ەسەپتەيدى. بۇلاردىكى سونىڭ جۇزدەن ءبىر بولىگىنە جەتپەيتىن شىعار. كەزىندە اكادەميك جولداسبەكوۆكە اسپيرانت بولساق، قازىر-اق ەسەپتەپ بەرەر ەدىك. ءبىز - ءسوز سوڭىندا كەتكەن پاقىرمىز. باسقا اكادەميك زەينوللا قابدولوۆقا شاكىرتپىز. ول كىسى ادەبيەت تەورياسىن وقىتقان. ادەبيەت ەرتەگى، باتىرلار جىرلارى مەن اڭىزداردان باستاۋ الادى. بىراق وندا ابىلاي تۋرالى اڭىز وقۋلىقتارعا كىرمەيتىن. وتارشىل وزبىر يمپەرياعا سوڭىنداعى باقا-شايان ەمەس، باسىنداعى ارىستان ابىلاي اتى قورقىنىشتى ەدى.
اڭىز بەن جىرلارداعى كەسپىرسىز، كەساپاتتى وبراز تۇرىندەگى شاياننىڭ ناقتى ومىردە بۇرىن شاباق ويناعان تۇنىق كولىمىزدىڭ ءتۇبىن جاۋلاپ الۋى - حان تۇسىنە قاتىسى جوق ەكولوگيالىق كەلەڭسىزدىك. بىراق بىزگە ءبارىبىر دە ساياسي استارى بار سياقتى كورىنەدى.

كولبەڭدەگەن كورىنىستەر

مىناۋ ءبىر ارتىق، ءبىر كەم دۇنيەدە قانشا كورىنىستەر كوردىك ەكەن، ءوزى؟
سونىڭ ءبىرى گەرمانيادا الدان شىققان. نەمىس ەلى تياناقتى. ارتىق داڭعازاعا اتتاپ باسپايدى. كەشكى توعىزدان كەيىن كوشەدەن بەيساۋات ەشكىمدى كورمەيسىز. مۇنىڭ قاسىندا تاڭعا دەيىن دۋمانداتاتىن امەريكا بىزگە كەلىڭكىرەيدى.
ءبىز توقسانىنشى جىلدار ورتاسىندا ءبىر ايداي بونن قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى رەيماگەن اتتى قالاشىقتىڭ ءدام-تۇزىن تاتقانبىز. اياققا قۇيعان استاي شاعىن، قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي كوز تارتارلىق قالانىڭ ءبىر ىرگەسىن تاۋ جوتاسى قىمتاپ جاتسا، ەكىنشى ىرگەسىن كومكەرىپ رەين وزەنى اعادى. مەكتەپتە جۇرگەن كەزىمىز سوتسياليستىك جۇيەنىڭ كاپيتاليستىك جۇيەگە قارا كۇيەنى اياماي جاعاتىن زامانىنا تاپ كەلگەندىكتەن، وقۋلىقتاردىڭ بىرىندەگى «رەين - ەۆروپانىڭ كلاوكاسى» دەگەن سويلەم ەستە قالىپتى. باتىس ءوندىرىسىنىڭ بۇكىل قالدىق سۋى وسى وزەنگە قۇيىلادى دەيتىن. جوق، ءبىز كورگەندە رەيننىڭ سۋى تۇنىق. ءموپ-ءمولدىر. الدە وقۋلىقتاعى وتىرىك، الدە باتىس ەۋروپا ەكولوگياسىن تۇزەتتى، ونى ىندەتۋگە ۋاقىت جوق.
رەيننىڭ ەكى جاعاسىندا ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى سالىنعان بەكەت قاقپالار تۇر. بۇرىن ارانى كوپىر جالعاستىرىپتى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە وداقتاستار كوپىردىڭ ورتاسىن قيراتىپ كەتكەن. جاعاداعى بەكەتتەرى ساۋ قالعان. سوعىستان سوڭ ءبىر ەمەس، ەكى گەرمانيانى قالپىنا كەلتىرگەن نەمىستەر رەيندەگى وسى كوپىردى تۇزە­مەگەن. كىرە بەرىس بەكەتتەرىن ەسكەرتكىش رەتىندە قالدىرىپ، ءىشىن مۇراجايعا اينالدىرىپ جى­بەرىپتى.
تۇنىق وزەننىڭ ورتاسىمەن ۇزدىكسىز ارى-بەرى جۇك تاسىعان بارجالار، جولاۋشىلار مىنگەن كەمەلەر ءجۇزىپ جاتىر. بەيبىت ءومىردىڭ قانىق بوياۋىن­داي بولىپ بالىقشىلار جولىعادى. مىنە، بالىق ماسەلەسىندە رەيننىڭ قينالاتىن تۇسى بار. جەردەگى جاۋلاۋشى تابانىن جالتىراتسا دا، وزەندەگى جاۋلاۋشىنىڭ كەتەر ءتۇرى كورىنبەيدى. ول قانداي باسقىنشى؟ قىتايدىڭ تاڭقى شايانى!
قازاقتىڭ زايسانىن ەندى جاۋلاپ جاتقان جاتجەرلىك جاندىك باتىس ەۋروپانى شۋلاتقالى ءبىر عاسىر بولىپتى. العاش 1912 جىلى 29 قىركۇيەكتە نەمىستىڭ ۆەزەر وزەنىنىڭ ءبىر سالاسى اللەر وزەنىنەن بالىقشىلار بۇرىن كەزدەسپەگەن شايان ءتۇرىن ۇستايدى. ارادا ەكى جىل وتكەندە بۇل بەيتانىس جاندىك ەلبا وزەنىنىڭ باسقى ساعاسىندا بالىق تورىنا شىرمالىپ شىعادى. تۇرقى جۇدىرىقتان كەم ەمەس، ال قىشقاشتارىن تۇك باسقان. سودان ونى «تۇكتى شايان» اتايدى. ارادا جيىرما جىل وتكەندە نەمىسشە تۇكتى، بىزشە تاڭقى شايان ۆەزەر وزەنىنەن باتىسقا قاراي 400, ال شىعىسقا قاراي 900 شاقىرىم اۋماقتى جاۋلايدى. رەين مەن ودەردىڭ ءتۇبىن جايلاپ، سولتۇستىك تەڭىزدىڭ تورىنە جەتەدى. سول تەڭىزدە ارمانسىز كوبەيىپ، ەندى وعان قۇياتىن ۇساق وزەندەردى باسىپ الۋعا اتتانادى. ەسىن سوندا جيعان باتىس ماماندارى شاعىن وزەندەرگە بوگەتتەر سالعىزىپ، كىدىرگەن تۇكتى شاياندى ميلليونداپ قىرعىزادى. ويتكەنى بۇل جاتجەرلىك جاندىك وزەندەر مەن كولدەردەگى بالىق شارۋاشىلىعىنا ورنى تولماس زيان كەلتىرگەن. ءىن قازىپ، بوگەتتەر مەن توعانداردىڭ ءتۇبىن قوپسىتقان.
وسى تۇستا ورنىمىزدان اتىپ تۇردىق. زايسانعا جەتكەن تاڭقى شايان باياعى كوكتەمدە شورتان ورلەيتىن بوعاس، بازار، قارعىبامەن تاۋ بوكتەرىنە دەيىن جەتىپ جۇرمەسىن! ەندى تۇسپالشىل ابايدى قويىپ، تەرەڭ عىلىمي زەرتتەۋلەردى ىزدەستىردىك. الگى تۇنىق سۋدىڭ بالىعىنا بىقپىرت تيگەن «تۇكتى كاپىرمەن» سوعىسقان باتىس عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىن قاراستىرساق، قىشقاشى تۇكتى شاياندار، شىنىندا، وزەننىڭ ەڭ باستاۋلارىنا دەيىن بارادى ەكەن. جاعانىڭ بارىنە ءىن قازادى. ۇساق بالىق اتاۋلىعا ءماتىبي. وزەننىڭ ءون بويىن بەس جىلدا تولتىرعان سوڭ تەڭىزگە قاراي اتتانادى. «تاۋلىگىنە 10 شاقىرىم جىلدامدىقپەن وزەندى قۇلديلاعان مىڭداعان تۇكتى شاياندى كورۋگە بولادى» دەپ جازىپتى نەمىستىڭ ءبىر تابيعات زەرتتەۋشىسى. قىستا قايتەدى؟ وسى ءبىز ورىسپەن ءبىر مەملەكەت بولىپ وتىرعاندا جاۋلاۋعا كەلگەن سول نەمىستەر قاتتى قىسقا شىداماپ ەدى، ءوزى؟ جوق، تۇكتى، تاڭقى شايان قىستا وزەن مەن كول تۇبىندە باتپاق اراسىندا جاتىپ، سۋ جىلىنعاندا جورىعىن جالعاستىرادى.
رەين مەن ودەر جاعاسىندا جۇرگەندە تۇكتى، قىشقاشتى ماقۇلىقتىڭ بۇل وزەندەرگە قالاي پايدا بولعانىن سۇراستىرعانبىز. سويتسەك، 1911-12 جىلدارى قىتاي تەمىرجول سالىپ، وعان گەرمانيادان پاروۆوزدار ساتىپ الادى. نەمىستەر وتاربانى ۇلكەن كەمەلەرمەن جەتكىزىپ بەرەدى. قايتاردا بۇل كەمەلەر تولقىن قۋىپ، جەل ايداپ كەتپەيتىندەي سالماق بولۋ ءۇشىن تريۋمدەرىنە سۋ تولتىرادى. گەرمانياعا كەلگەن سوڭ ونى اعىزىپ تاستايدى. مىنە، سۋمەن بىرگە «تۇكتى شاياننىڭ» ۇرىعى توپ ەتىپ نەمىس جەرىنە تۇسكەن.
زايسانعا قۇياتىن قارا ەرتىس قىتاي جەرىنەن باستالادى. ول ەل كەيىنگى جىلدارى وڭتۇستىك-شىعىستاعى ەڭىسكە اعاتىن وزەندەردى سولتۇستىك-باتىستاعى بۇيراتقا قاراي كەرى اعىزىپ جاتىر. 2010 جىلى رەسەيدىڭ بىرقاتار عالىمدارى بۇعان الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن. بىراق انا جاق شىبىن شاققانداي ەلەمەدى. سول جوبا حانسۋ حالقىنا عانا ەمەس، تاڭقى شايانعا دا جاڭا ءورىس اشقان سياقتى.
تاڭقى تۋىستاسى توپ ەتە تۇسپەي تۇرعاندا ەۋروپانىڭ سۋلارىن ەجەلدەن ءوز شايانى مەكەندەيتىن. ول - ءبىزدىڭ ەرتىس پەن ەسىلدە، جايىق پەن ىلەدە، ولاردان باسقا جۇزدەگەن ۇساق وزەندەر مەن شاعىن كولدەردە جۇرگەن كادىمگى شايان.
ىلەنىڭ تومەنگى اعىسىن ابىلايدىڭ نەمەرەسى، اتاسىنىڭ ءتۇسى بويىنشا كوكجال كەنەسارى پاتشاعا قارسى بۇلعاق كەزىندە ءبىر جىل قىستاعان. سودان ول جەر قاماۋ اتالعان. قاماۋداعى ىلە مەن نارىن سۋىندا شايان كوپ ەدى. ەسىلدە ءالى شايان جەتكىلىكتى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە ىستەيتىن بولات دوسىمىز تۇسكى تاماق كەزىندە بىلەگىن ءتۇرىپ جىبەرىپ، استانانى ەكىگە جارىپ جاتقان وزەن جاعاسىنداعى بەتون شەگەنىنىڭ استىنا قولىن تىعادى.
- بار ەكەن، - دەدى دە، قولىن ەكىنشى سوزعاندا جىبىرلاتىپ شاياندى الىپ شىعادى.
- قايدان ءبىلدىڭ؟
- قىشقاشىمەن تىستەلەدى ەمەس پە؟!
«ۇندەمەگەن ۇيدەي پالەدەن قۇتىلادى» دەگەن - وسى. قىرداعى قازاق ماقالى سۋداعى ماقۇلىققا ءالى جەتپەپتى، اتتەڭ.
- مۇنى قايتەسىڭ؟
- تۋرا قازىر اسىپ جەيمىن.
- قاشاننان بەرى جەيسىڭ؟
- گەرمانياداعى ەلشىلىكتە ىستەگەلى. مۇنى نەمىستەردەن ۇيرەندىم...
...عالىمداردىڭ انىقتاۋىنشا، ادامدار شايان جەۋدى سوناۋ نەوليت داۋىرىنەن باستاعان. ونى گەورگيان كۇنتىزبەسى بويىنشا تەك «ر» ارىپتەرى بار ايلاردا اۋلاعان دۇرىس دەيدى بىل­گىشتەر. دەمەك، «سەنتيابر» - «اپرەل» ارالىعى قامتىلادى. اتاۋىندا «ر» ءارپى جوق «ماي» مەن «اۆگۋست» اراسىنداعى ءتورت اي كىرمەيدى. بۇل كەزەڭدە، بىرىنشىدەن، شايان ۇرىق شاشادى، ەكىنشىدەن، ءوزىنىڭ ساۋىتىن جاڭالاپ، تۇلەيدى. تۇرقى ون سانتيمەتردەن اسقان شايان جەۋگە جارايدى. ونداي بويعا يە بولۋ ءۇشىن بۇل جاندىك ءۇش جىل ءوسۋى كەرەك. قازاقى ەسەپپەن، «دونەن» اتاناتىن جىل.
شۆەتسيا شايان جەۋدە نەمىستەردەن قالىس­پاسىنا بۇل ەلگە بارعاندا كۋا بولدىق. ءتىپتى ارنايى شايان جەۋ ايلىعى وتەدى. ول ايدا مايلىققا دەيىن شايان سۋرەتى سالىنادى. ەۋروپادان ارىدەگى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ جاڭا ورلەان قالاسىندا شاياندى جىلدام جەۋدەن جارىس ءوتىپ تۇرادى. 2011 جىلدىڭ چەمپيونى - سونيا توماس دەگەن ايەل. قازىر امەريكالىق بولعانمەن، شىققان تەگى - كارىس ەكەن. ون مينۋتتا ءبىر جارىم كەلىسىن سىپىرىپ-سيىرىپ سوعىپ الىپتى.
توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا وسى الماتىدا ءبىر جولداسىمىز شايان جەيمىن دەپ، ساۋىتىن قوسا جۇتىپ جىبەرگەن. ول اسقازاندا قورىتىلمايتىن پالە ەكەن. ىشەگىنە كولدەنەڭ تۇرىپ قالسىن. تۇركيادا وپەراتسيا جاساتىپ جانى قالعان. سونيا توماستىڭ جىلدامدىعىن كورگەندە سول دوسىمىز ەرىكسىز ەسىمىزگە ءتۇسسىن.
سونياڭىز بۇرىن دا جاندىكتەردەن جاسالعان تاعامداردى جەۋ جارىسىندا ەركەكتەرگە شاڭ قاپتىرعان. ايتالىق، ون مينۋتتا تاڭقى شايان ەتىنەن جاسالعان 46 كوتلەتتى قىلعىتا سالعان. سوعان قاراپ سەمىز بىرەۋ مە دەسەك، قايىستاي قاتقان كەلىنشەك. ءوز سالماعى - 45 كەلى. قاراپ تۇرىپ ابايدىڭ باياعى:
قارا قاتىن دەگەندە قارا قاتىن،
ءۇزىپ-جۇلىپ الىپ ءجۇر قاناعاتىن.
الا جازداي بايىڭ كەپ ءبىر جاتپايدى،
قازاقتىڭ نە قىلاسىڭ شاريعاتىن، - دەپ باس­تالاتىن قاعىتپاسى كومەكەيگە كەلدى.
سوسىن بالا كەزىمىزدە جاتتاعان جانە ءبىر تاقپاق بار ەدى. اۋدارما. العاشقى نۇسقاسى ەۋروپادا پايدا بولعان. ودان ورىس، ورىستان قازاق اۋدارعان. مۇزافار اتامىز رەداكتور كەزىندە «بالدىرعان» جۋرنالىندا جاريالانعان:
روبين بوبين تۇك قويماي،
ءبارىن-ءبارىن قۇرتتى، ويباي، - دەپ، الگى مەشكەيدىڭ قۇيرىقتارى تەگەنەدەي ون قويدى، مۇيىزدەرى شاڭىراقتاي بەس وگىزدى، ايدارلارى التىن جالاتقانداي قىرىق قورازدى جانە باسقاسىن جالماپ جەگەنى تۋرالى ەدى. تاعى ءبىر جارىستا 67 جۇمىرتقانى بىردەن جەپ كەتكەن سونيا توماس سودان كەم ەمەس سياقتى.
شايان جەۋ جاعىنان فرانتسياڭىزدىڭ قا­لىسپايتىنىن كوردىك. پاريج بەن رۋان اراسىندا قايدا بارساڭىز دا وسى سۋ جاندىگىنەن جاسالعان جەڭسىك اس الدان شىعادى. ەل استاناسىنان سولتۇستىككە قاراي بەرك-سيۋر-مەر دەگەن قالاشىق بار. وندا جىل سايىن باتپىراۋىق ۇشىرۋدان حالىقارالىق فەستيۆال وتەدى. ءبىز باتپىراۋىق ۇشىرىپ تۇرعان ەرەسەك ادامداردى پاكىستان مەن قىتايدان كورگەنبىز. بۇل ەرمەك شىعىسقا ءتان دەپ جۇرگەنىمىز بەكەر ەكەن. جىل سايىن فرانتسياداعى فەستيۆالگە پاكىستان، قىتايمەن قاتار اۆستراليا، امەريكا جانە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ اۋەسقويلارى جينالادى. ۇشىراتىن باتپىراۋىقتارى اراسىندا ايۋ، قولتىراۋىنمەن قاتار تاڭقى شايان بەينەسىن كورگەندە باس شايقادىق.
بۇل جىرى تاۋسىلماس شاياندى تاعى قايدان كورىپ ەدىك؟ ە-ە، اتا-انا رەتىندە قازاق-تۇرىك ليتسەيىندەگى جينالىسقا بارعاندا. جينالىس بيولوگيا كابينەتىندە ءوتتى. كورنەكى قۇرالدار اعىلشىنشا. سونىڭ ءبىرى - جوعارىدان تومەن قاراي ساتىلانعان كەستە. ەڭ تومەندە جال­عىز ارىستان جاتىر. كەلەسى ساتىدا وعان قابىلان، جولبارىس قوسىلادى. دەمەك، مىسىق تۇقىمداستار. ودان ارگى ساتىدا بۇل توپقا يت پەن قاسقىردى قوسىپتى. جىرتقىشتار وتريادى. ودان بۇعى، قابان، تاعى بىردەڭەلار قوسىلعان كلاسس. ودان قاراسى كوبەيگەن ساتىدا كيت ءجۇر. دەمەك، سۇتقورەكتىلەر. سوسىن قۇستار قوسىلدى. بۇل - ومىرتقالىلار. ەڭ سوڭىندا ومىرتقاسىز شايان مەن ورمەكشىنى قوسىپ - «انيمال»دەپ جازىپتى. دەمەك، بارلىق ءتىرى الەم. تاقتا الدىنداعى كومەكشى قۇرالعا ىلىككەنى از كورىنسە كەرەك. ارتقا قاراساق: سورە ۇستىندەگى شىنى قۇتى ىشىندە الدە سپيرتكە، الدە باسقا ءمولدىر ەرىتىندىگە باتىرعان شاياننىڭ جانە بىرنەشە ءتۇرى تۇر. قايدا بارساڭ، شايان شىعادى. و، اللا! قالاي دەسەڭ دە، «قورقىتتىڭ كورىنەن» ءتاۋىر.

داۋىرلەگەن داستۇرلەر

مىناۋ ءبىر ارتىق، ءبىر كەم دۇنيەدە قانشا
داستۇرگە قانىقتىق ەكەن، ءوزى؟

شايان - ەۋروپاڭىزدا جەڭسىك اس بولسا، قىتايدا كۇندەلىكتى تاماق. ەجەلگى كاسىپشىلىك. بايىرعى ۇلتتىڭ ءداستۇرى بويىنشا تاماق ەكى تۇرگە بولىنەدى. ءبىرىنشىسى: ىستىقتاتادى. ەكىنشىسى: سالقىنداتادى. ەت، شاي، اششى تۇزدىق، البەتتە، اراق ءبىرىنشى توپتا. ەكىنشى توپتا كۇرىش، كوكونىس، سويا، بالىق پەن شايان بار. ازىقتىق شايان تىرىدەي ساتىلادى. ولگەنىنىڭ ەتىنەن ادام ۋلانادى. ءتىرى شاياندى قايناعان تۇزدى سۋعا سالىپ ءپىسىرىپ جەيسىز بە، ىستىق تاباداعى مايعا سالىپ قۋىرىپ جەيسىز بە، ءوز ەركىڭىز.
شاياندى تىرىدەي ساتۋ ءۇشىن قىتايلار ءتۇرلى ءتاسىل تاپقان. ادەتتە قاعاز قوراپتارعا ەكى-ەكىدەن ءتورت قاتار ەتىپ سەگىزىن سالادى. سوسىن دۇكەندەگى توڭازىتقىشقا قويادى. شايان بەس گرادۋس سالقىن اۋادا ۇزاق ۋاقىت قيمىلسىز ءتىرى جاتاتىنىن انىقتاعان بۇل قىتايلار. جەيتىن تاماعى سول بولعان سوڭ، البەتتە، جاي-جاپسارىن بىلەدى.
قوراپقا قالاي سالاتىنىن ارنايى كوردىك. ۇلكەن استاۋ ءىشى بىقىعان شايان. ودان ءسۇزىپ، جيىرما-وتىزدايىن كىشىرەك استاۋعا تاستادى. بۇل استاۋدىڭ قاسىندا ەكى بۋشى وتىرادى. ولار ۇزىن ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن اۋىزعا تىستەگەن. ءبىر قولىمەن شاياننىڭ سەگىز اياق، ەكى قىشقاشىن باۋىرىنا بۇكتەپ جىبەرەدى. دومالانىپ قالعان شاياندى ەكىنشى قولعا ۇستاعان جىپپەن ەكى اينالدىرىپ ورايدى. ەندى استى-ۇستىنەن ەكى اينالدىرىپ، ءجىپتى بۋىپ تاستايدى. قاۋسىرىلعان شايان قايناعان قازانعا، شىجىلداعان شوڭكەگە تۇسەر ساتكە دەيىن قاعاز قوراپتا قيمىلسىز جاتادى.
ءبىز ارمانسىز تاماشالاعان بۇل ءتاسىل ەسكىرىپ بارادى ەكەن. ايتالىق، ءسىز سەگىز ەمەس، بار بولعانى ءبىر شايان ىزدەيسىز. اينالاسىن اۆتوماتتاندىرعان قىتايلار مۇنىڭ جولىن ويلاپ تاپقان. ول ءۇشىن شاياندى جىپپەن بۋىپ اۋرە بولمايدى. تاڭقى شاياننىڭ تۇرقىنا ساي پلاستيك قاپتاما جاساعان. ىشىنە شاياندى سالادى دا، سىرت ەتكىزىپ جاۋىپ تاستايدى. پلاستيكتىڭ تۇرقى عانا ەمەس، تۇستەرى دە سان قيلى. ءبىرى توبەسىنەن، ءبىرى بەلىنەن، ءبىرى استىنان اشىلىپ-جابىلادى. بۇل قاپتامانى مەترو مەن دۇكەن ەسىگىندەگى اۆتوماتتىڭ ىشىنە سالادى. قاتار-قاتارىمەن. سوسىن كوشەدەن ۇيىنە بارا جاتقاندار تيىسىنشە 50, 40, 30, 20 يۋاندى اۆتوماتقا ەنگىزسە، سىرت ەتىپ قاجەت شايان الدىنا دومالاپ تۇسەدى.
مۇنداي اۆتوماتتار الدىمەن نانكين قالاسىندا پايدا بولدى. سوسىن شانحاي پەن بەيجىڭگە جەتتى. اۆتوماتتىڭ ءىشى، ءبىز جوعارىدا ايتقانداي، تسەلسي بويىنشا بەس گرادۋس. ەگەر شايان ءولى شىقسا، كومپانيا ونىڭ ورنىنا بەس ءتىرى شايان بەرەدى.
- وسى كەزگە دەيىن اۆتوماتتا بىردە-ءبىر شايان ولگەن ەمەس، - دەيدى كومپانيا وكىلى شي تيۋيانچجي.
- بارەكەلدى! - دەگەننەن باسقا نە ايتاسىڭ!
قالاي دەسەڭ دە، شايان جەۋ قىتاي حالقىندا ۇلتتىق ونەر دەڭگەيىنە جەتىپتى. حان تسزىتسيان دەگەن ۇستانىڭ شەبەرحاناسىن تاماشالادىق. ونىڭ كاسىبى - شاياندى بورشالاپ جەيتىن اسپاپتار جاساۋ. قازاق ەر-تۇرمانعا قالاي ءمان بەرسە، شاياننىڭ اساي-مۇسەيى ودان كەم ەمەس كورىنەدى.
الگى قازاقتىڭ ەر-تۇرمانى كۇمىستەن بولسا، مىنالاردىڭ شاياندى جەيتىن اسپابى دا تۇگەل كۇمىستەن. ءبىرىنشىسى: الدىعا قوياتىن شارشى كۇمىس. تاباق ەمەس، بەتى بىرتەگىس. ورتاسىندا - شەكىپ سالعان شايان سۋرەتى. حان شەبەر سۋرەتتى الدىمەن قاعازعا قارا سيامەن سالادى. سوسىن كۇمىستىڭ بەتىنە جاپسىرىپ، تۇگەل شەكىپ شىعادى. تاقتا بەتىندە شايان بەدەرى قالادى. ەكىنشى اسپاپتىڭ شەتى ءتورتبۇرىش، ورتاسى ويىق. بالا كەزدە سيا قۇيعان ءداۋىتىمىز سياقتى. ءۇڭىلىپ قاراعان جان ءداۋىتتىڭ ىشىنەن دە شايان بەدەرىن بايقايدى. سوسىن بالعا. سوسىن قىرعىش. سوسىن قايشى. سوسىن قىشقاش. سوسىن ەكى ءتۇرلى پىشاق. ءبىرى وتاشىنىڭ قانداۋىرىنان اۋمايدى. ءبارى كۇمىستەن.
وسىنى الدىعا جايىپ تاستاپ، جاقسىلاپ شايان جەۋگە وتىراسىز. كۇمىس شارشىعا شايان سالىنادى. شالقاسىنان. سەبەبى استىدا قالعان ساۋىتى تۇزدىقتىڭ اعىپ كەتپەۋىنە قولايلى. تۇزدىق كۇمىس داۋىتكە قۇيىلادى. قىتايدا وتىز ءتۇرلى اس تارتسا، كەمىندە ونىنىڭ ءوز تۇزدىعى بار. قايشى - بۋناق اياقتاردى قىرقۋعا. بالعا مەن قانداۋىر - سول اياقتاردىڭ جىلىكتەرىن شاعۋعا. قىشقاش - جىلىك ىشىندەگى جىپتىكتەي مايدى سۋىرىپ الۋعا. قىرعىش - ساۋىت ىشىندە تارامىستاي ەت قالدىرماي تەگىس قىرىپ شىعۋعا.
تۋرا وسىلاي جەلىنگەن شاياندا ارمان جوق شىعار.
ءسوز سوڭىندا سۋداعى جاسىل شاياننىڭ پىسكەندە نەگە قىزارىپ كەتەتىنىن ايتا كەتەلىك. باياعى ابايدان «بىلگەنگە - مارجان» دەگەن ءسوز قالعان. شايان ساۋىتىندا كاروتين كوپ. ول، ايتالىق، سابىزدە دە جەتكىلىكتى. ءسابىز سودان قىزعىلت. ال ءتىرى شاياننىڭ كاروتينى ءتۇرلى بەلوك­تارمەن ارالاس جۇرگەن سوڭ جاسىل، كوكشىل، بۋرىل تۇستەر بەرەدى. سۋدا قايناعان كەزدە بەلوكتار ءبولىنىپ كەتىپ، قالعان كاروتين شاياندى قىزارتادى.
وسىمەن شايان حاقىنداعى بايان... ءتامام. ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان.

قازاقستان-تۇرىكمەنستان-گەرمانيا-شۆەتسيا-فرانتسيا-قىتاي

«انا ءتىلى» گازەتى