ۇلى حان بابالارىمىز تاقىمى ءىسىپ تاقتا وتىرا الماپتى. ءبارى شەتىنەن كوك نايزاسىن كولدەنەڭ ۇستاپ جورتقان الامان، شەتىنەن جورتۋىل بولىپتى.  باھادۇر بولىپتى. ەل ىرگەسىن كوسىلتىپ، بايسىن ولكەنى باۋىرىما باسىپ قالامىن دەگەن جورىق جولىندا جەتى حانىمىز شەيىت كەتەدى. بالا شاعاسى، ءۇرىم بۇتاعىمەن.

اۋەلگى حانىمىز - جوشى اۋلەتىنىڭ ۇرپاعى ورىستان تۋعان بولاتتىڭ ۇلى كەرەي حان. كەرەي مەن جانىبەك سوڭدارىنان قالىڭ قول ەرتىپ قوزى-باسى تاۋىنىڭ باسىنا تورە تاڭبالى قىزىل بايراعىن تىككەندە وردا قازاق حاندىعى كەرەي بابامىزدىڭ تالەيىنە بۇيىرىپتى. ورتاعاسىرلىق عۇلاما تاريحشى مۇحامەد-حايدار دۋلاتتىڭ كۋالىگىنە جۇگىنسەك، بۇل وقيعا بۇگىنگى زاماندىق جىلناما بەتىنەن  1456 جىلدى كورسەتەدى.

ۇلى حان بابالارىمىز تاقىمى ءىسىپ تاقتا وتىرا الماپتى. ءبارى شەتىنەن كوك نايزاسىن كولدەنەڭ ۇستاپ جورتقان الامان، شەتىنەن جورتۋىل بولىپتى.  باھادۇر بولىپتى. ەل ىرگەسىن كوسىلتىپ، بايسىن ولكەنى باۋىرىما باسىپ قالامىن دەگەن جورىق جولىندا جەتى حانىمىز شەيىت كەتەدى. بالا شاعاسى، ءۇرىم بۇتاعىمەن.

اۋەلگى حانىمىز - جوشى اۋلەتىنىڭ ۇرپاعى ورىستان تۋعان بولاتتىڭ ۇلى كەرەي حان. كەرەي مەن جانىبەك سوڭدارىنان قالىڭ قول ەرتىپ قوزى-باسى تاۋىنىڭ باسىنا تورە تاڭبالى قىزىل بايراعىن تىككەندە وردا قازاق حاندىعى كەرەي بابامىزدىڭ تالەيىنە بۇيىرىپتى. ورتاعاسىرلىق عۇلاما تاريحشى مۇحامەد-حايدار دۋلاتتىڭ كۋالىگىنە جۇگىنسەك، بۇل وقيعا بۇگىنگى زاماندىق جىلناما بەتىنەن  1456 جىلدى كورسەتەدى.

قازاق ورداسى داڭىقتى التىن وردانىڭ وڭ قاناتى، ياعني ازيا بولىگىندەگى كوك وردا ۇلىسىنىڭ شەگىندە دۇنيەگە كەلگەن. باس وردا ىشىنەن كۇيرەپ ىدىراي باستاعان تۇستا ءبىر-بىرىنە بۇيىدەي ءتيىپ بۇلىنشىلىككە جول بەرگەن سول قانات، ياعني التىن وردانىڭ قازىرگى شىعىس ەۋروپا، قىرىم بەتىندەگى ۇلىسى، ەدىلدى ەن جايلاعان ەلى ۋاقىتقا جۇتىلىپ، كەڭىستىككە ءسىڭىپ كەتتى. ۋاقىت پەن كەڭىستىك سونشاما بايتاق ۇلىستى وپ-وڭاي جۇتىپ قويعان جوق; ءوزارا قىرقىسقان، باق تالاس باسەكە جۇرتقا اينالعان اعايىندى سىرتتان اڭدىپ باققان جاۋدىڭ جەمساۋىنا سالدى دا وتىردى، سالدى دا وتىردى. مۇسا ۇلى ماماي بي مەن جاڭبىرشى اعىس باتىر سياقتى انت اتتاپ، انتۇرعانداردىڭ كەسىرىنەن تۇتاستىعىن جويىپ، ەندى بۇگىن جەر بەتىندە قالار قالماسى بەلگىسىزدىككە تىرەلگەن  نوعاي دەيتىن باۋىرىڭىزدىڭ باسىنداعى كەپ جوعارىداعى سوزىمىزگە مىڭانان ءبىر مىسال. اگاراكي دەيمىز عوي وسىندايدا، كەرەي مەن جانىبەك ات ويناتىپ شىقپاعاندا مىناۋ ۇلان اسىر ولكەدە «شەكارا بولماعان» دەپ شەكەلەي سويلەيتىن  بۇگىنگى بىزدەر كىم بولار ەدىك؟ ءىبىر-سىبىردە يت جەگىپ، يرەك قامشىلاعان جاقۇت جاقىنىمىزدىڭ جانىندا جۇرەر مە ەدىك، الدە، بالىق اۋلاپ، باقا باعىپ، قۇرت قۇمىرسقا، شايان شايناپ ءشۇرشىتتىڭ ىعىندا وتىرار ما ەدىك؟ ءتاۋبا، باعىمىزعا التىن قۇرساق انالار كەرەي مەن جانىبەكتەي وعىلانداردى تۋىپ بەرىپتى. ءتاڭىرى ماڭدايىمىزعا  كونە تۇركى الەمىنەن «قازاقبايدىڭ بالاسى» اتانىپ شاڭىراق كوتەرىپ، بولەك وتاۋ تىگۋدى جازىپتى.  جيحان كوشىنىڭ قاتارىندامىز. بىردە ىلگەرى، بىردە كەيىن كەلەمىز. قازاقتىڭ ىلگەرى كەتىپ ىلكىمدى وراي تاپقان، كەيىن كەتىپ كەجەگەسى كەرى تارتقان تاعدىرى گريگوريان جىل ساناۋىنىڭ ءبىر مىڭ دا توعىز ءجۇز توقسان بىرىنەن  باستالعان جوق. سوزىمىزگە دايەك ءۇشىن ءباھادۇر حان بابالار بيلىك قۇرعان زامانالار بەلەسىن كوكتەي شولىپ وتەلىك.

جانىبەك حان. ءاز-جانىبەك

كەرەي حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى، ول دا جوشى اۋلەتىنەن تاراعان قۇيىرشىق حاننىڭ ۇلى بولات حاننىڭ بەل بالاسى  جانىبەك حان ءوز زامانىندا دانالىعىمەن، كورەگەندىگىمەن، ادىلەتتى امىرشىلدىگىمەن  از-جانىبەك حان اتالىپتى.  از-جانىبەك (قازىرگى ساياسي ءتىلدىڭ تامسىلىنە سالساق) مەملەكەتشىل تۇلعالار ينستيتۋتىنىڭ ىرگەتاسىن قۇيعان ادام. اسىل ۇرىق.

«قازاق ورداسىنىڭ قۇدىرەتتى امىرشىلەرى، قازاق حالقىنىڭ ۇلى پەرەزەنتتەرى: قاسىم حان، حاق-نازار حان، تاۋەكەل حان، ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حان، سالقام جاڭگىر حان، ءاز-تاۋكە حان، ابىلاي حان، ەڭ سوڭى كەنەسارى حان، ۇلى عالىمىمىز شوقان، الاش وردا كوسەمى ءاليحان بوكەيحان - بارلىعى دا وسى اۋليە ءاز-جانىبەك حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى» دەپ جازادى كلاسسيك جازۋشىمىز مۇحتار ماعاۋين (م. ماعاۋين، شىعارمالار جيناعى، 11 توم 19 بەت).

بيلىكتى ءىشىپ-جەۋ، تالاپ الىپ تالتاڭداپ باسۋ دەپ قانا تۇسىنەتىن شىرىك تۇسىنىكتەگى بەيباقتار قاۋىمىنان قازاق رۋحىن ارشىپ العىسى كەلەتىن ىزدەنگىش عالىمدار بۋىنى تابىلىپ جاتسا، ءاز-جانىبەك اۋلەتىنىڭ تەگىن، ءاز-جانىبەكتەن تاراعان مەملەكەتشىل تۇلعالار تاريحىن ىندەتە زەرتتەۋدى ۇسىنار ەدىك. ويتكەنى، اكىمدىك جۇيەگە كەزدەيسوق كيلىككەن قورتىق سانالى ادامدار توبىرى كوبەيگەن سايىن قازاق قوعامى سوردان كوز اشپاسى انىق.

كەرەي مەن جانىبەك ءبىرتۇتاس قازاق حالقىنىڭ ۇرانىن كوتەردى، بايراعىن تىكتى،  ورداسىن بەكىتتى. وزدەرىنەن كەيىن قارىنداس جۇرتىنىڭ قامىن تۇندە ۇيىقتاماي، كۇندىز كۇلمەي ويلايتىن بەكتەرگە ءجون كورسەتىپ، جوسىق ۇسىندى. ۇلى حان اتالارىمىزدىڭ رۋحىنا ماڭگىلىك تاعزىم!

بۇرىندىق حان

كەرەيدىڭ ۇلى بۇرىندىق حان. بۇرىندىق جانىبەك حان دۇنيەدەن قايتقان سوڭ تاققا وتىرادى. بۇرىندىق حان ەسىمى اۋىزعا الىنسا، بۇرىنعى-سوڭعىدان بىلەتىنىن جات ەلدىڭ جىلناماشىلارى قالدىرعان جازبالاردان ايتىپ شىعا كەلەتىندەر «بۇرىندىق ەمەس، بۇلدىرىق» دەپ بۇرا تارتۋعا دايىن. ونداعىسى «بۇلدىرىق»، ياعني، «بەلگىسىز»، «بار-جوعى كۇماندى»، «تالىستاي تاققا تىعىلعان قويانجۇرەك بىرەۋ» دەگەندى مەڭزەگەن تۇرلەرى. جوق، بۇرىندىق حان بولعان! حان بولعاندا - كوك وردانىڭ بۇرىنعى استاناسى سىعاناقتى جايلاپ، ازىرەت سۇلتان دۇربەسى تۇرعان تۇركىستان، اق-قورعان، ارقۇق سياقتى ماڭىزدى قالالار مەن قورعان شاھارلاردىڭ توبەسىنەن قۇس ۇشىرماي بيلەگەن حان. بۇرىندىقتىڭ ەرلىگىن سو زامانداعى ءابىلحايىر حاننىڭ نەمەرەسى مۇحامەد ءشايبانيدىڭ دۇنيەنى دۇبىرگە تولتىرىپ اتقا قونۋمەن بايلانىستىرعان ابزال. ارىستان جۇرەكتى ءشايباني بۇرىندىقتىڭ تەپكىنەمەن سىردان كەتىپ ماۋرەنناحرداعى اقساق تەمىر اۋلەتىن شابادى. سوڭىنان تۇرىكتىڭ (قازىرگى قازاقتىڭ) ءبىراز رۋلارىن ەرتە كەتەدى. بۇ زاماندا وزبەك ىشىندە جۇرگەن قوڭىرات، قىپشاق، قاڭلى، نايماندار ءبىر كەزدە ءشايبانيدىڭ قولىنا ەرگەن جۇرت بولسا كەرەك.

بۇرىندىق حان تۇسىندا «تاقسىز حان» اتالعان قاسىم سۇلتان ەرلىگىمەن ەلدى باۋرايدى. 1510 جىلى قاسىم سۇلتاندى باس قولباسىلىققا تاعايىنداعان بۇرىندىق ورتا ازيانىڭ تەجەۋسىز امىرشىسىنە اينالىپ بارا جاتقان مۇحامەد ءشايباني حاندىعىن تاس-تالقان قىلادى.  بۇرىندىق بابامىز ءوز زامانىنىڭ تەرەڭ ويشىلى، كەمەل ساياساتكەرى. قاسىم سۇلتاننىڭ ەرلىگىن تانىپ، پاراساتىن تەرەڭ پايىمداعان حان بۇرىندىق تاعىن  سۇلتان ىنىسىنە امانات ەتىپ تابىستاپ، ءوزى ءپىر جولىن تاڭدايدى. ءسويتىپ ماۋرەنناحر بەتىنە ءوتىپ، تاقۋالىقپەن عۇمىرىن وتكەرەدى. بۇدان سوڭ بۇرىندىق ءپىر قاسىم حاننىڭ  اقىلمانى، ءپالساپاشى كەڭەسشىسى بولۋى دا مۇمكىن عوي. ەڭ كەرەمەتى  - ول قان مايدانداردان قايناپ شىققان قاسىمداي قازاقتىڭ ۇلى حانىنىڭ جولىنا كولدەنەڭ تۇرعان جوق، باتاسىن بەردى، باتيقاسىن ايتتى.

«بۇعاۋلى ساناڭنان بۇلقىن، قازاق، بۇرىندىقتاي حانىڭا ءتاۋ ەت!» دەيمىز عۇلاما بابامىز تۋراسىنداعى قىسقا اڭگىمەمىزدىڭ قايىرماسىندا.

قاسقا جولدى قاسىم حان

ءاز-جانىبەك حاننىڭ  بەلىنەن تامىپ، جاعان-بەگىمنىڭ التىن قۇرساعىنا بىتكەن قازاقتىڭ ۇلى حانى - قاسىم 1445 جىلى دۇنيەگە كەلگەن كورىنەدى. كەشەگى توقتامىس، ورىس حان، باراق حانداردىڭ ەرلىگى ەسكىرمەگەن، تۇركىنىڭ قيقۋى اسپان استىن قىران قاناتىنداي تىلگىلەگەن كۇندەردىڭ رۋحىمەن تۋعان ەر قاسىم شيرەك عاسىرعا جۋىق ەل بيلەگەن زامانىندا قازاق ورداسىنىڭ توڭىرەگىن ىمىرامەن، بەرەكە بىرلىكپەن ۇستاپتى. جورىقپەن كۇنى وتكەن  حان بابالاردىڭ تۇسىندا ات بەلىنەن تۇسپەي اس ىشكەن  جۇرت بايىرقالانىپ، ۇرپاق ءوسىرىپ، ەكونوميكالىق الەۋەتىن كۇشەيتىپ تىنىس تابۋعا ءتيىس ەدى. قاسىم حان حالقىنا كەرەگىن قاپىسىز ءتۇسىنىپتى. جۇرتىن ۇيىستىرىپ، ايماعىن تۇتاستىرۋ ءۇشىن قازاق ورداسىنىڭ استانالارىن دا بىرنەشە رەت كوشىرگەن. الدىمەن الاتاۋدىڭ تەرىسكەي بەتىن، بۇگىنگى تالدىقورعان قالاسىنىڭ ماڭىن استانا سايلايدى. بۇنداعى جۇرتىن استانا حالقى ەتىپ الاپاتىن كوتەرىپ العان سوڭ شۋعا بەتتەيدى، ۇلىتاۋ بارادى، ارقانى قونىستايدى، جايىقتىڭ جاعاسىن جايلاپ، زامانىنداعى التىن وردانىڭ استاناسى سارايشىققا بارىپ ات باسىن تىرەيدى. كوك وردا بولسا دا كوكەيىندە تۇر، قاسىم حاننىڭ كوڭىلى  ارىگە -  ىرگەلى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ تەرريتوريالىق شەگىنە تارتسا كەرەك. ويتكەنى قاسىم زامانىنىڭ تاريحشىلارى «ءداشتى قىپشاقتىڭ جالعىز ءامىرشىسى قازىر قاسىم حان» دەگەن كۋالىك سوزدەر جازىپتى (ماحمۇد بەن ءۋالي. «باحر ءال-اسرار»)

قاسىم حان ۇلى باباسى شىڭعىس حان سياقتى ءوز حاندىعىنا جاڭا نيزام ۇسىنادى. بۇل كەيىن ەل اۋزىندا «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» اتالىپ كەتكەن قازاق ورداسىنداعى العاشقى اتا زاڭ ەدى.

قاسىم حان 1520 جىلدار شاماسىندا سارايشىقتا دۇنيە سالىپتى.

كوزىمىزبەن كوردىك، سارايشىق قالاسىنىڭ  ارحەولوگتار قازىپ شىعارعان ورنىن  جايىق وزەنى  جالماپ جاتىر. كونە استانامىز اشىق اسپاننىڭ استىندا كۇن مەن جاڭبار، جەلدەن توزىپ ءمۇجىلىپ بىتۋگە اينالعان.  ال، حان قاسىمنىڭ ءمايىتى اتىراۋ جەرىندەگى «سارايشىق» اۋىلىنىڭ جانىنداعى «جەتى حان» قورىمىندا.

ەل ءىشىن الاتايداي بۇلدىرمەي بەرەكەمەن ۇستاۋدىڭ قىرى مەن سىرىن، الىستى ويلاپ ارەكەت ەتۋدىڭ ۇلگىسىن قاسىم حان بيلىك قۇرعان زاماننان ىزدەۋ كەرەك. قۇرعاق جەردەن قۇراق تاپقانداي وڭمەڭدەيتىندەرگە ونەگە - قاسىم حان ءداۋىرى. ۇلى حان بابامىزدىڭ رۋحىنا ماڭگىلىك تاعزىم!

تايىر حان

ءاز-جانىبەكتىڭ ۇلى ادىكتىڭ بالاسى تايىر قاسىم حاننان كەيىن قازاق ورداسىنىڭ تاعىن يەلەنەدى. تايىردان بۇرىن وردا بيلىگى قاسىمنىڭ ۇلى مومىشقا تيگەن ەكەن. بىراق مومىش جىلعا تولار تولماس بۇرىن كەنەتتەن قازا قۇشادى. ماعاۋيننىڭ جازۋىندا مومىش جورىق بارىسىندا باستىرىلىپ ولەدى. مۇمكىن. بىراق، حان مىنگەن تۇلپاردىڭ قول شاپقاندا ءسۇرىنىپ ات تۇياعىنىڭ استىندا قالۋى ءسال قيسىنسىز سياقتى. شاماسى، مومىش كىسى قولىنان وپات تاپقان. سەبەبى، قازاقتىڭ تايقى ماڭدايىنا بىتكەن تايىر حان تىم تاكاپپار، بيلىكقۇمار جان بولىپ شىعادى. التىن وردانىڭ ىدىراۋىنا تاپ كەلگەن بەردىبەك حان سەكىلدى ول دا اينالاسىنداعى بەكتەردەن باسەكەلەس ىزدەپ پالە قۋا بەرگەنگە ۇقسايدى. قاسىم حاننان داڭقىن اسىرۋ ءۇشىن بە، الدە جاعداي سونى تالاپ ەتتى مە، تايىر توڭىرەگىندەگى ەلگە دە تىنشسىز حان اتانادى. جوڭعارمەن اتا كەگىن قۋىپ جۇرتتى سوعىسقا باستايدى. سىرتقى كۇشتەرمەن ايانباي سوعىسقانىمەن قاراۋىنداعى قاراشى حالقىن ىعىر ەتىپ،  اقىرىندا قىرعىزدىڭ باۋىرىنان پانا تاۋىپ باقيلىق بولادى.

ءوزىن بيلىكپەن بىرگە تۋعانداي سەزىنىپ، بەلدەن باسىپ تىرلىك جاسايتىن بەيباقتارعا تايىر حاننىڭ تاعدىرى دا ساباق بولسىن دەيمىز دە، توعىز ۇلىمەن بىرگە شەيىت كەتكەن ءباھادۇر توعىم حان تۋرالى اڭگىمەمىزگە كوشەمىز.

توعىم حان

ءاز-جانىبەكتىڭ نەمەرەسى جادىك سۇلتاننىڭ ۇلى - توعىم حان. توعىم حان حان سايلانىسىمەن تايىر حان جاساپ كەتكەن توپالاڭعا  كەزىگەدى. تەرىستىكتەن قالماق، شىعىستان موعول، وڭتۇستىكتەن وزبەك قىلىشىن جالاڭداتىپ قانات جايىپ، قازانى تولا باستاعان قازاق ورداسىنا قاراي ۇمتىلادى. ءباھادۇر توعىم حان وزبەك حانى ءۇبايدوللا مەن موعول حانى ابدىراشيتپەن  ىستىقكولدىڭ شىعىس جاق بەتىندەگى سانتاش دەگەن جەردە قيدالاسقان مايدان قۇرادى. توعىم اسكەرىنىڭ قاناتىندا التى ارىستىڭ ءبىرى - قىرعىز حالقىنىڭ جاۋ جۇرەك ۇلدارى تۇرادى. ءتورت حالىقتىڭ الا بالتا سۋىرىسىپ الىسقان الامان سوعىسى تاڭ قىلاڭ بەرە باستالىپ، ءتۇن جارىمىندا اسكەرىنىڭ سانى قيساپسىز كوپ وزبەك-موعولدىڭ جەڭىسىمەن اياقتالادى. سانتاش سوعىسىندا توعىم ەر توعىز سارى اتانعان ۇلدارىمەن، 37 سۇلتانىمەن بىرگە شەيىت بولادى. بۇل «تاريحتىڭ 944 جىلى، 18 سافار، قازىرگى ەسەپ بويىنشا  1537 جىلى  27 شىلدەدە بولعان وقيعا» دەپ بەلگىلەيدى تاريحشى جازۋشىمىز مۇحتار ماعاۋين (م. ماعاۋين. شىعارمالار جيناعى، 11 توم، 31 بەت).

توعىز ۇل، وتىز جەتى سۇلتانىمەن شەيىت بولعان ءباھادۇر توعىم حاننىڭ ەرلىك ءولىمى قازاق ورداسىنىڭ قايتادان قايراتىنا ءمىنىپ، قاھارىن تىگۋىنە زور ىقپال ەتەدى.ۇلى ءباھادۇر حاننىڭ ولمەس رۋحى جەر قۇشىپ قالعان جۇرتىن جەلەپ-جەبەپ  اتقا قوندىرادى. تاريح ساحناسىنا حاق-نازار، تاۋەكەل، ەسىم سياقتى ەرلەر شىعادى. توعىم حاننىڭ ءور رۋحىن سەزىنگەن بۇگىنگى ۇرپاعى دا سىلكىنىپ ويانار، تەلىسى مەن تەنتەگىن جونگە سالار. ينشاللا!!!

احمەت - وزبەك حان. بۇيداش حان

توعىم حاننىڭ مايدان بەرىپ ءجۇرىپ عازيز جاننان كەشكەن تاعدىرى جاۋىن قۋانتقانىمەن قازاقتىڭ رۋحىن جاسىتا الماپتى. ارۋاقتاپ اتقا قونعان احمەت-وزبەك حان ءتۇبى ءبىر تۋىس نوعايدىڭ شاپقىنشىلىعىنا قارسى سوعىستا قاسقايىپ ولەدى. بۇيداش حان 1559 جىلدار شاماسىندا ماۋرەنناحرعا جورىق جاساپ بارا جاتقاندا قانداۋىز توسقاۋىلعا ۇشىراپ اۋلەتىمەن تەگىس كوز جۇمادى.

احمەت-وزبەك حان دا، بۇيداش حان دا حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن قيىن-قىستاۋ زاماننىڭ كارىنەن تايسالعان جوق، ساۋعا سۇراپ، ەلىن، جەرىن، قالاسىن تۇتاستاي جاۋ قولىنا بەرە سالعان جوق. مايدان دالاسىندا ءولىم قۇشقان ءباھادۇر حانداردىڭ ەرلىگى حاق-نازارداي حاننىڭ تاققا مىنۋىنە جول اشىپ كەتتى. ويتكەنى قاسىم حان تۇسىندا ەن دالادا ەركىن وسكەن ۇرپاقتىڭ بىلەك كۇشى تولىسىپ، بەلى بەكىپ ۇلگەرگەن ەدى. جەڭىلىستىڭ اششى ءدامى مەن قىلىشتاي جانىلعان جىگەردىڭ قۇرىشىندا كوك وردا يمپەرياسىنىڭ كەڭىستىگىن تىلەگەن قازاق ورداسىنىڭ امبيتسياسى ويانىپ كەلە جاتتى.

حاق-نازار حان

راسىندا، حاق-نازار حان قاسىم اعاسىنىڭ ىزىمەن ەلىمىزدىڭ وسى كۇنگى باتىس ايماعىنا قاراي لاشكەر تارتىپ جونەلەدى. الدىمەن قاسىم حانعا قاراعان نوعاي ورداسىنىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگىن ءۇيىرىپ اكەلىپ ۇيىرىنە قايتادان قوسادى. رەسەيگە باعىنباي سار دالادا ساداق تارتىپ جۇرگەن باشقۇرتتىڭ بەلدى رۋلارىن وزىنە قاراتادى. قازاق ورداسىنىڭ باتىس شەكاراسىن باياعى ەدىل-جايىق ەكى وزەننىڭ بويىنا جەتكىزەدى. كەرى قايتىپ سىبىردە كوشىم حاندى تالقانداپ، موعولستانعا قارسى زور مايدان باستايدى. موعولستان باعىتىنداعى سوعىستا جوعارىدا باياندالعان جەڭىمپاز ءابدىراشيت حاننىڭ بالاسى ءابدىلاتيپتى قاسىنداعى ونداعان مىڭ تۇمەنىمەن قوسىپ قويىپ  باسىن شابادى. قىرىعىز حالقىن قۇزىرىنا قاراتىپ «قازاق-قىرعىزدىڭ حانى» اتالادى. قازاق ورداسىنىڭ ەڭ قاتەرلى جاۋى بۇقار-وزبەك حاندىعىن جاۋلاۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى. اقساق تەمىر، مۇحامەد ءشايباني سياقتى ورتا ازيادان شىققان تەرىس ازۋ ابدوللا حان  وزبەك-بۇقار حاندىعىن بيلەپ تۇرعان كەز ەكەن دەيدى. ءسان-سالتاناتقا مالىنىپ، بايلىققا مەلدەكتەگەن ابدوللا ەرىگىپ وتىرىپ ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز مىڭ تۇمەن قول شىعارىپ جورىققا جىبەرە سالاتىن قۇدىرەتكە جەتكەن زامان ەكەن ول. سونداي ابدوللاننىڭ كەكىر باسىن اياعىمەن تەۋىپ قايتۋعا اتتانعان ءباھادۇر حاق-نازار حان تاشكەنت ءۋالاياتىنىڭ  ءامىرشىسى، وپاسىز باباسۇلتاننىڭ قاستىعىنان قازا تابادى.

جاۋ قولىنا ءوتىپ كەتكەن تۇركىستان مەن ساۋراندى قازاق ورداسىنىڭ باۋىرىنا باسىپ،  انتالعان قاس دۇشپانىنىڭ بەتىن قايتارعان  ءباھادۇر حاق-نازار حان 1580 جىلى 23 كوكەك-ءساۋىر ايىندا دۇنيە سالىپتى. مايدان دالاسىندا. جورىققا اتتانىپ بارا جاتىپ.

شەيىت بولعان قازاق حاندارىن جىل سايىن 23 ساۋىردە ەسكە الىپ، ەرلىك ءدارپىن ماداقتاپ،  اس بەرىپ، قۇران حاتىم ءتۇسىرۋ - بۇگىنگى ۇرپاق پارىزى عانا ەمەس، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ءىس-شارالاردىڭ بىرىنە اينالۋى كەرەك قوي دەپ ويلايمىز.

شىعاي حان

حاق-نازار حان وپاسىز باباسۇلتاننىڭ قولىنان قازا تاپقان كەزدە الدىمەن دابىل قاعىپ ەس جيعان شىعاي حان بولىپتى. شىعاي حان - ءاز-جانىبەك حاننىڭ توعىزىنشى ۇلى جادىك سۇلتاننىڭ پەرەزەنتى. اناسىنىڭ ەسىمى - ابايقان بەگىم، قالماق. (م. ماعاۋين. شىعارمالار جيناعى، 11 توم، 36 بەت).

جاسى سەكسەنگە تاياعان شىعاي حان باباسۇلتانداي ايار جاۋى ەكپىن الىپ بارا جاتقانىن تەز پايىمداپ ديپلوماتيالىق امالداردى قولدانىپ باعادى. ءسويتىپ ول الدىمەن ابدوللا حانمەن ءبىتىم جاساسىپ، ورتا ازياعا قاۋىپ توندىرە باستاعان باباسۇلتانعا قارسى سوعىسادى. باباسۇلتان بۇل كەزدە تۇركىستاندى قازاقتاردان تارتىپ السا كەرەك. قازاق ورداسى مەن وزبەك-بۇقار وداعى اسىپ-تاسىعان باباسۇلتاندى العاشقى ۇرىس بارىسىندا-اق ىقىتىرا جونەلەدى. اتالعان وداقتىڭ باباسۇلتان امىرلىگىنە قاراي باعىتتالعان اسكەري قيمىلدارىنىڭ ءبارىن شىعايدىڭ اتادان وزىپ تۋعان وعىلانى تاۋەكەل سۇلتان باسقارادى. قازاق ورداسى مەن وزبەك-بۇقار قولىنىڭ سوققىلارىنا توتەپ بەرە الماعان باباسۇلتان ارقاعا قاشادى. سارى ارقانىڭ سايىن توسىنە ءسىڭىپ جوعالۋدى ويلاعان باباسۇلتاندى سوڭىنان از عانا قولمەن قۋىپ شىققان تاۋەكەل سۇلتان كەڭگىر وزەنىنىڭ بويىندا قۋىپ جەتىپ قاندى جەبەنىڭ ۇشىنا بايلايدى. شىعاي سۇلتاننىڭ ساياسي تاكتيكاسىنىڭ ناتيجەسىندە وزبەك-بۇقار حانى ابدوللا تاراپىنان قولداۋ تاپپاي، قازاق ورداسىنىڭ الامانى اتقان جەبەدەن اجالىن قۇشقان باباسۇلتان  وز كورىن ءوزى قازىپ ولەدى.

باباسۇلتاننىڭ باسىن العان سۇلتان ۇلىنىڭ داڭقى اسىپ، مەرەيى ۇستەم شىققانىن كورىپ ەل-جۇرتىمەن بىرگە  قۋانعان شىعاي حان تاعىن تاستاپ، باياعى بۇرىندىق ىزىمەن ءپىر جولىنا تۇسەدى.

تاۋەكەل حان

1583 جىلى اتادان مۇرا التىن تاققا وتىرعان تاۋەكەل حان الدىمەن ءسىبىر جاعىن شەپتە ۇستايدى. ابدوللامەن وداقتاس كوشىم حاندى كوزگە ىلمەي كەرەي ۋان حاننىڭ تۇقىمى سەيداق بەكتى قولدايدى. و زاماندا وت قارۋىن سۇيرەتىپ ورىستىڭ وتارشىل جاساعى سىبىرلەتىپ كەلە جاتقان ەدى. باعزىداعى اڭدىسقان دۇشپان، كەشەگە دەيىن ءبىزدى بۇراتانا ساناپ بۇتىنا دا قىسپاعان ايلالى زالىم جاۋدىڭ الدىن كەس كەستەۋدى تاۋەكەل حان سول كەزدىڭ وزىندە-اق ويلاسا كەرەك. تاۋەكەلدىڭ الدىمەن قيىر شىعىسقا قادالۋىندا الگىندەي ءمان جاتقانىن بۇگىن وسىلاي پايىمداعان دۇرىس شىعار. بۇل ارالىقتا تايىر حان تۇسىنان قازاققا شابۋدى ادەتكە اينالدىرا باستاعان قارا قالماقتى ەسكەرمەسە جانە بولمايدى. ءباھادۇر حان ۇزىن وقتى وندان سۇلتانعا باستاتىپ 1585 جىلى قالماققا قارسى قالىڭ قول اتتاندىرادى. قازاق پەن قالماقتىڭ كەزەكتى قاقتىعىسىندا تاۋەكەل حاننىڭ اعاسى وندان سۇلتان شەيىت بولادى، بىراق جەڭىس تۋىن قازاق قولى جەلبىرەتىپ ورالادى. قازاق ورداسىنىڭ قولداۋىمەن  سەيداق بەك ءسىبردىڭ ەسكەر قالاسىنا بەكىگەن سوڭ ءباھاحدۇر تاۋەكەل  حان ابدوللا وداقتاسىنىڭ اسقىنعان كەۋدەسىن باسۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى. ابدوللا راسىمەن اسپان استىندا شالقالاعان اتاقتى حان ءتاجىن كيىپ وتىرسا كەرەك ول ۋاقىتتا. «شىنىندا دا، ابدوللانىڭ بيلىگىندەگى بۇقار-وزبەك حاندىعى، قازىرگى شەكارالىق ءبولىنىس جۇيەسىمەن ايتساق، يراننىڭ تەرىستىك شىعىس بولىگى مەن اۋعانستاندى تۇگەلگە جۋىق، پاكىستاننىڭ ءبىراز جەرىن جانە وزبەكستان، تۇركىمەنستان، تاجىكستاندى تۇتاسىمەن قامتىپ وتىرعان. بۇل - بۇدان ەكى عاسىر بۇرىنعى جىرتقىش اقساق تەمىر يمپەرياسىنىڭ قايتادان قالپىنا كەلگەن كورىنىسى بولاتىن» دەپ جازادى ماعاۋين (م. ماعاۋين. شىعارمالار جيناعى. 11 توم، 40 بەت). ونىمەن شەكتەلمەي ابدوللا حان تۇركىستان مەن تاشكەنتكە ءوز ادامدارىن سايلاپ قازاق ورداسىنىڭ تاپ ىرگەسىنە تەجەۋسىز بيلىگىن ورناتا باستايدى. سوعان جاۋاپ رەتىندە 1586 جىلى  تاۋەكەل حان اتقا قونىپ ورتا ازياعا كەلتە جورىق جاسايدى دا بۇقار اسكەرىن تاپاپ ءوتىپ سايرام تۇبىنەن قايتادى. تاۋكەلدىڭ كەلتە جورىعىنان رۋحتانعان كوشپەلى قازاق-وزبەكتەر (باياعى مۇحامەد شايبانيگە ەرىپ كەتكەن قوڭىرات، نايمان، قىپشاق تايپالارى بولسا كەرەك) ازاتتىق كۇرەسىنە شىعادى. شىعاي حاننىڭ ساياسي تاكتيكاسى مەن ديپلوماتياسىنا جەتىك تاۋەكەل حان وزبەك-بۇقار ۇلىسىنا ەسەسى كەتىپ جۇرگەن يران شاحى ابباستى وزىنە وداقتاس ەتىپ الىپ بىرگە قيمىلدايدى. ابدوللا حاندىعىنىڭ قىر-سىرىن ابدەن ءتۇيىپ بىتكەن سوڭ تاۋەكەل 1598 جىلى شەشۋشى جورىققا سايلانىپ اتتانادى. ابدوللانىڭ وزبەك، تاجىك، تۇرىكپەن، ءپۇشتۇن ساربازدارىنان قۇرىلعان جەڭىمپاز اسكەرىنىڭ قابىرعاسىن كۇيرەتىپ سىرداريانىڭ ەكى جاعاسىن بۇكىل اتىرابىمەن، تۇركىستان، ساۋران، ارقۇق، وتىرار، سايرام سياقتى قالالاردى قازاق ورداسىنا قايتارىپ الادى. ابدوللانى كۇيىكتەن ءولتىرىپ، ماۋرەنناحرعا جورىق باستايدى. توقسان مىڭ قول ەرتكەن ءباھادۇر حان فەرعانا جازيراسىن كەشىپ ءوتىپ، اقساق تەمىردىڭ استاناسى سامارقانتتىڭ قاقپاسىن اشادى.  سامارقانتقا ءىنىسى ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمدى قالدىرىپ جەتپىس مىڭ قولمەن بۇحاردى ءبىرجولا تىزە بۇكتىرىپ، بۇحارا قالاسىن الۋعا ۇمتىلادى. مىنە، وسى بۇحارا شاحارىنىڭ بەكىنىسىندە تاۋكەل حان قاتتى جارادار بولادى. ءسويتىپ تاشكەنتكە جەتىپ، ۇلىس ۇرپاعىمەن ريزالاسىپ،  ءفاني دۇنيگە حوش ايتىسىپ كەتە بارادى.

تاۋەكەل حان زامانىندا قازاق ورداسى قايراتى تاسىپ، قارىمى ۇزارعان، كەرەگەسى كەڭىپ، ىرگەسى كەڭىگەن، دابىسى الىسقا كەتكەن ەل بولدى.  ءباھادۇر تاۋەكەل حاننىڭ قازاق تاريحىنداعى ورىنى، ءىس-ارەكەتى، جيحانگەرلىگى تەرەڭ زەرتتەلىپ زەردەمىزدە توقىلۋى كەرەك. تاۋەلسىز مەملەكەتىڭنىڭ ءتاۋ ەتەر تۇلعاسى - تاۋەكەل حان!

ەڭسەگەي بويلى ەسىم حان

«ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى». قاسىم حاننان كوپ كەيىن تاققا وتىرسا دا ەسىم حاننىڭ جولى نەگە «ەسكى»؟ گاپ مىنادا بولسا كەرەك. ەسىم حان ەس جيىپ ابدەن قۇتىرىنعان  قالماق ەلىنە سوعىسقا اتتانعاندا تاشكەنتتەگى تۋىسى، قاتاعاننىڭ حانى  - تۇرسىن تۇركىستان مەن سايرامدى كۇيرەتەدى. قورعانسىز قاتىن بالانى ۇلارداي شۋلاتىپ، ەلدى توز توز ەتەدى. سول كەزدە  جورىقتان جەڭىسپەن ورالعان ەسىم حان ەكپىنىن تەجەمەگەن بەتتە بارىپ قاتاعاندى شابادى. بويى اربانىڭ كۇپشەگىنەن اسقان ەركەك كىندىكتى ەكى ۇلىس قاتاعان ءسويتىپ ەسىمنىڭ قولىنان قىرعىن تاۋىپتى. وسى كۇنى قازاق ىشىندە  «رۋعا كىرمەيمىز» دەيتىن اۋليەاتا، شىمكەنت جاقتاعى شانىشقىلىلار تۇرسىن حاننىڭ ەمەس، ەڭسەگەي بويلى  ەسىمنىڭ قالىڭ قولىمەن ىلەسىپ قالماقتى قانعا بوياعان ەر قاتاعاننىڭ ءبىر بۇتاعى بولسا كەرەك. التىن وردانىڭ تاريحىنان ەسىڭىزگە تۇسكەن شىعار، وپاسىزدىق جاساعان دۇشپاندارىن ۇلى قاعان شىڭعىس حان دا وسىلاي جازالاۋشى ەدى عوي. قاتاعاننىڭ تاعى ءبىر بۇتاعى، شىعىس تۇركىستانعا اياق سالعان سۇلتانعازى تورەنىڭ قاراۋىنداعى قاتاعاندار كەيىنگى زاماندا ۇيعىرعا ءسىڭىپ «دولان» اتانىپ ءجۇر.

تاۋەكەلدەن كەيىن الاپاتى اسقان ايبىندى ەلدىڭ ىرگەسىن قىمتاپ ۇستاۋ ءۇشىن دە ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم شىڭعىس باباسىنىڭ جولىن، «ەسكى» جولدى، قاتاڭ ۇستانعان دەپ بىلەمىز. ويتكەنى، تاۋەكەلدەن سوڭ قازاق ورداسىنا قاراپ ءىرى شاحارلار مەن ۇلىستار قالعان-دى. ولاردىڭ كەز كەلگەن ساتتە ورداعا قارسى ارەكەتتەرگە بارۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. سوندىقتان، جاۋدىڭ تىلىنە ەرىپ تۇرسىن حان سياقتى ساتقىندىق جاسايتىن وپاسىزدىر مەن ونىڭ قاراشى حالقى الگىندەي جازا كەشۋى ءتيىس بولدى.

ابدوللا حان ءولىپ، بۇقار مەملەكەتىنە جوشى حاننىڭ ون ءۇشىنشى ۇرپاعى  توقاي تەمىردەن تارايتىن حاجى تارحان اۋلەتىنىڭ باسى ءپىر مۇحامەد حان سايلانعاندا، ەسىم حان مەن ءپىر مۇحامەد اراسىندا 1598 جىلى كەلىسىم جاسالادى. كەلىسىم ناتيجەسىندە سىرداريانىڭ بويى، ەگىز داريانىڭ جاعالاۋىنداعى وتىزعا جۋىق قالا، قىزىلقۇم مەن فەرعانا جازىعى  قازاق ورداسىنا قارايدى. بۇقار-وزبەك يەلىگىنە سامارقانت قانا تيەدى. كەيىن فەرعانانى، تاشكەنتتى، وزگە دە ماڭىزدى بەكىنىستەر مەن بۇتاعىندا بۇلبۇل سايراعان باقتى-باقشالى كەنتتەردى، سوۆەت وكىمەتىنىڭ تۇسىندا قىزىلقۇمدى تۇتاس، ءمىرزاشولدى تەگىس بەرىپ شىقتىق.  ەڭ سوڭىندا، بەرىدەگى  شەكارا بولىنىسىندە، ەجەلدەن قازاقتار قونىستانعان اۋىلداردى دا وزبەك اعايىنعا بەرىپ قۇتىلدىق.

تاريحىمىزعا ورالايىق.

ەسىم حان ماۋرەنناحر مەن ءداشتى قىپشاق اراسىنداعى تاريحي كەلىسىمگە (نەمەسە بۇقار-وزبەك پەن قازاق ورداسى دەسەكتە بولادى) قول جەتكىزگەن سوڭ شىعىس تۇركىستانعا كوز تىگەدى. ويتكەنى، قازاقتار اعا حان قاسىم حاننىڭ تۇسىندا موعولستان يمپەرياسى - ۇندىستانعا، يرانعا، اتاقتى جىبەك جولىنا ءمان بەرە باستاعان ەدى. ونىڭ ۇستىنە تاۋەكەل حان كۇنەس پەن تەكەس ءام ىلە بويىنداعى جۇرتىن بايتاق ورداسىنا قوسىپ، ءورىسىن شالقىتىپ كەتكەن. (1847 جىلعى شاۋەشەك كەلىسىمىنىڭ قيسىنسىز سالدارىنان قايران قۇيقالى ولكە قىتاي مەملەكەتىنىڭ مەنشىگىنە ءوتىپ كەتتى). تاپ سول ۋاقىتتا ۋادەسىنەن اينىعان   بۇقار حاندىعى اۋەلگى شارتتى بۇزىپ قازاق ورداسىمەن جەتى رەت قىرقىسىپ، جەتى رەت ويسىراي جەڭىلىپ ۇلگەرەدى. جەڭىمپاز ەسىم حان جەت رەتكى سوعىستان سوڭ شىعىس تۇركىستانعا دەن قويۋعا مۇمكىندىك الادى. تاشكەنتكە تۇرسىن سۇلتاندى (بىراق ول ءوزىن كەيىن حان جاريالاپ قازاق ورداسىنىڭ تۇتاستىعىنا ىرتىكى سالادى), اندىجانعا ابىلاي سۇلتاندى بەك سايلاعان ەسىم حاننىڭ پارمەنى موعولستاننىڭ تۇرفان، چالىش ءۋالاياتتارىنا جۇرە باستايدى. ايتكەنمەندە، تۇرسىن حاننىڭ بۇقار بيلەۋشىسى يمامقۇلى مەن موعولستاننىڭ اعا حانى اباقپەن استىرتىن سىبايلاستىعى ۇلكەن جورىققا كەدەرگى بولادى. موعول قالماقتارىمەن سوعىسىپ ورالعاندا تۇرسىن حان الگىندەي وپاسىزدىق جاساپ، قازاق ورداسىنىڭ ىرگەسىن سوگىپ كەتەدى. «قاتاعاندا حان تۇرسىن - حان تۇرسىندى انت ۇرسىن» دەگەن ءسوز سودان قالعان.

ەسىم حان تۇسىندا قازاق ورداسى يمپەريالىق ساياسات ۇستانا باستاعانىن بايقايمىز. يمپەريالىق ساياسات  قاسقا جولدى قاسىم حاننان، حاق-نازار حاننان، ءباھادۇر تاۋەكەل حاننان ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمگە ساباق ۇزبەي جەتكەن  ەدى. قازاقتى اقتابان شۇبىرىندىعا ۇشىراتىپ، ۇشتەن ءبىرىن جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرگەن ويرات-قالماق ەسىم حاننىڭ تۇسىندا 1627-1628 جىلدارى سول اقتابان شۇبىرىندىنى ءوز باسىنان كەشىپتى. امال قانە، الاشتىڭ وڭىنان تۋعان ايى ەسىم حان مەن سالقام جاڭگىردەن سوڭ بەتىن كەرى بۇرىپ كەتكەنگە ۇقسايدى.

سالقام جاڭگىر

ەسىم حان تاقتان تۇسپەگەن، بىراق بيلىكتەن تىس قالعان كۇڭگىرت جىلداردا جارق ەتىپ شىققان ايبوز ۇل - سالقام جاڭگىر حان. ەسىم حان اۋىر ناۋقاسقا ۇشىراپ توسەك تارتىپ جاتتى ما، الدە نە، ءامىر ەتۋدەن شەتتەپ، ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ىسىنە ۇلى جاڭگىر يە بولادى.

ءار قيلى اڭگىمە دەرەكتەردە سالقام جاڭگىر ويرات-قالماقتىڭ وتىز مىڭ اسكەرىن التى ءجۇز قولمەن تاس-تالقان ەتىپ، كۇلىن كوككە ۇشىرىپ جىبەرىپتى دەپ ايتىلادى. وتىز مىڭ تۇمەنگە  الت ءجۇز قولدىڭ قارسى شىعۋى قيسىنسىز شىعار، بىراق، «كۇلىن كوككە ۇشىرىپ جىبەرىپتى» دەيتىن ءسوز شىندىققا جاناسادى. سەبەبى، سالقام جاڭگىر  تاۋەكەل حاننىڭ كەزىندە باستالعان رەسەي مەن اراداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستى جالعاستىرا ءجۇرىپ ورىستىڭ وت شاشاتىن قارۋىنا قول جەتكىزگەن ەدى.

1652 جىلى قازاق-ويراتتىڭ كەزەكتى ءبىر قاقتىعىسىندا شەيىت بولعانعا دەيىن سالقام جاڭگىر بەل شەشپەي مايدان دالاسىندا، ۇلى ءدۇبىر قالىڭ قولدىڭ ورتاسىندا جۇرەدى. سالقام جاڭگىر بيلىك قۇرعان زاماندا قاتەرلى جاۋدىڭ قاتارىنا بۇقار-وزبەك ەمەس، ويرات-قالماق -  جوڭعار حاندىعى شىعادى. موڭعولدىڭ ون ەكى ۇلىسى باتۇر تايشى تىككەن قىل قۇيرىقتى قىزىل تۋدىڭ استىنا بىرىگىپ باستى جاۋ قازاق ورداسى دەپ تانيدى.  وت قارۋدى ورىستان الىپ قانا قويماي، قولعا تۇسكەن ۇستالارعا سوقتىرىپ جاساپ شىعارا دا باستايدى. ءسويتىپ ابدەن جاسانعان جاۋ 1643 جىلى قازاق ورداسىنا كەپ تيەدى. بۇل كەزدەردە وزبەكپەن وداقتاسىپ ۇلگەرگەن سالقام جاڭگىر ءجالاڭتوس اتالىق پەن وزبەك قوسىنىن قاناتىنا الىپ جوڭعاردىڭ تۋىن جىعىپ قايتارادى.

ماعاۋين اقساقال 1644 جىلى سالقام جاڭگىر بۇقار حاندىعى مەن ۇلى موعول يمپەرياسىنىڭ اراسىنداعى جويقىن كۇرەسكە بەلسەنە ارالاستى دەپ جازادى. سالقام جاڭگىر حان موعولعا قارسى بۇقاردىڭ ءنادىر مۇحامەد حانىنا ءجۇز مىڭ اسكەر بەرىپتى!

سالقام جاڭگىر حان عانا ەمەس، باتىر قولباسشى،  قازاق ورداسىنىڭ تاريحىندا سوعىس ونەرىن قاپسىز مەڭگەرگەن، سوعىس تەحنيكاسىن جەتىلدىرگەن تۇلعا رەتىندە ايگىلەنۋگە ءتيىس. ەلىمىزدىڭ قورعانىس سالاسىندا سالقام جاڭگىردىڭ ەسىمى ەرەكشە ۇلىقتالۋى كەرەك. ول ەكى ءجۇز جىلعا سوزىلعان قازاق-قالماق سوعىسىندا ءوزى حاندىق قۇرعان داۋىردە  قازاق جەرىنىڭ سىنىق سۇيەمىن جاۋ قولىنا بەرگەن جوق. اعا حاندار اماناتىن ادال اتقارىپ، ۇرپاعىنا ۇلى مۇراتتار جولىن ايقىنداپ كەتتى.

تاۋكە حان

تاۋكە حان ۇلى حاندار ساناتىمەن سالىستىرعاندا ءيىنى بوستاۋ، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا،  «دەموكارتياشىل» حان بولعانعا ۇقسايدى. ۇقسايدى ەمەس، تاريحي شىندىق سولاي. تاۋكە حان ەڭ ءبىرىنشى بولىپ تورەلەر جوسىعىنا توقتام سالىپ بيلىككە بيلەر ينستيتۋتىن ەنگىزگەن ادام. ۇلى جۇزگە ءۇيسىن تولە، ورتا جۇزگە قاز داۋىستى  قازىبەك، كىشى جۇزگە الشىن ايتەكە، قىرعىزعا قاراش، قۇراماعا مۇحامەد، قاراقالپاققا  ساسىق بي بولادى. تاۋكە زامانىندا التى ارىستىڭ ۇشەۋى: قىرىعىز، قاراقالپاق، قۇراما ىرگەسىن بولەك سالادى. جوڭعار دا تىنىم تاپتىرماي شاۋىپ قازاق ورداسىنىڭ جازيرالى ولكەسى ارىس، شۋ بويىنا دەيىن جەتىپ، قالالاردى ورتەپ ۇيىندىگە اينالدىرادى.

تاۋكە حان زامانىنداعى بيلەردىڭ بيلىگىندە دە  قالىڭ قازاق بىرنەشە رەت ۇيىسىپ جاۋعا قارسى تۇرا العان. بىرىندە ابىلقايىر باستاپ بۇلانتىدا، ەندى بىرىندە يتىشپەستىڭ كولى - اڭىراقايدا جوڭعاردى جەڭىپ شىعادى. بىراق، جەڭىستىڭ ارتى تاققا تالاسپەن تارقاپ ابىلقايىر وكپەلەپ كەتەدى. ءاز-جانىبەكتىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ابىلقايىر تاققا لايىق بولسا دا بيلەر جاعى بولاتتى قۇپ كورەدى. بولاتتان كەيىن قايىپ سۇلتان حان بولادى. قايىپ سۇلتاننىڭ كەزىندە قازاق حاندىعى ءبۇلىنىپ ىدىراعاننىڭ ۇستىنە ىدىراي بەرەدى. ابىلاي الاش جۇرتىنىڭ حانى اتانعانشا ءار جەردە ابىلقايىر، سامەكە، جولبارىس، ابىلمامبەت، باراق سۇلتان «جارتى پاتشا» بولىپ جارلىق شاشىپ جۇرگەنىن كەيىنگى تاريح پەن ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەر بايان ەتەدى.

ابىلاي حاننىڭ ەرلىگى، ەل بيلەۋ داستۇرىندە ەسكىنى جاڭاعا جالعاپ، دانالىقپەن عۇمىر وتكەرگەنى، الىستى ارباپ، جاقىندى بارلاپ، حالقىنا قورعان بولا بىلگەنى، قاسىم حان،  حاق-نازار، تاۋكەل حان، ەر ەسىمدەردىڭ داڭقىنا جەتپەسە دە ءوز زامانىنان اسىپ تۋعان بەكزات بولمىسى  تۋرالى ازدى-كوپتى جازىلىپ، جۇرت زەردەسىنە جەتىپ جاتىر. سوعان دا مىڭ شۇكىر دەي كەلىپ، ءباھادۇر حان بابالارىمز تۋرالى قىسقا شولۋىمىزدى تۇيىندەگەندى ءجون كوردىك.

P.S. تاۋەلسىزدىك الىپ مارە-سارە بولىپ جاتقان جىلدارىمىزدى ەسكە تۇسىرەيىكشى، اپتا سايىن دەمەي-اق قويالىق، اي سايىن، اي وزسا جىل سايىن ءبىر باتىردىڭ تۋعان كۇنىن تويلاۋدان، اس بەرىپ ات شاپتىرۋدان شارشامايتىن ەدىك قوي. سوڭارا ءبارىن ۇمىتا باستادىق. قاس باتىرلاردىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتالىپ وتكەن مەرەي جاسى بىرتە-بىرتە وبلىس، اۋدان، قالا بەردى اۋىل-ايماق دەڭگەيىنە ءتۇسىپ كەتتى. سودان كەيىن-اق، ءار اۋىلدان باتىر مەن باعلان قاپتادى. «ءبىزدىڭ بۇل  بابامىز پالەن دەگەن سوعىستا تۇگىلەن دەگەن قالماقتىڭ باتىرىن نايزاسىمەن تۇيرەپ ءتۇسىرىپتى» دەپ كەۋدە قاعاتىن جۇرت قايدا بارساڭدا. ءسويتىپ باتىرلار عانا ۇلىقتالۋعا ءتيىس مەرەكە سايقىمازاق كەلەكەگە اينالدى. بۇنىڭ ءبارى جۇيەسىزدىكتىڭ سالدارى ەكەن. وعان ءالى ءمان بەرمەي كەلەمىز.

ءبىر قىزىعى، باتىرلار دارىپتەلسە دە حانداردىڭ ەسىمى اتاۋسىز قالدى. ءالى دە سولاي. نەگە؟ سوندا مىناۋ ۇلى دالادا باتىرلار عانا ءومىر سۇرگەن بە؟ حاندار بولماسا، ۇلى حانداردىڭ ساياسي بيلىگى بولماسا، باتىر ەلدى باۋراپ، ەتەگىن قىمتاپ تۇرا الا ما؟ ويىمىزشا، بۇگىنگى تاريحشىلار مەن يدەولوگتار قازاق تاريحىنداعى حاندار ءرولىن;   ۇلى حانداردىڭ ەل بيلەۋ جوسىعىن ادەيى ەلەمەيتىن سەكىلدى. سول سەبەپتەن دە تاريحقا قيىس، حان بابالار رۋحىنا قيانات سوزدەر بيلىك تاراپىنان ءجيى ايتىلىپ قالادى. ايتكەنمەندە، ۇلى تاريح جاڭساق سوزبەن، جاڭىلعان جاقتى كەشىرە بىلەدى. سوندىقتان، مەكتەپ وقۋلىقتارىنان باستاپ  عىلمي، رۋحاني اينالىمداعى اقپارات كوزدەرىنىڭ  بارىندە حاندار ءداۋىرىنىڭ تاريحىن ەنگىزىپ،  ءباھادۇر حان بابالارىمىزدى ۇلىقتاۋعا مۇمكىندىگىمىز بار.

«اباي-اقپارات»