تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..» (جالعاسى)
ءۇشىنشى تاراۋ: جەر جەگىسى
1.
«الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ مۇنداي جاعدايدا ىمىراعا بارۋى - بولشەۆيكتەردiڭ «ەزiلگەن ۇلتتاردى» ودان ءارi ەزە ءتۇسۋ، جانىشتاۋ، ماڭگۇرتتەندiرۋ، ۇلتتىق بiرلiكتi ىدىراتۋ، ۇلتتىق تاۋەلسiزدiكتi جويۋ سياقتى ايار ساياساتىمەن كەلiسۋ، سوعان قىزمەت ەتۋ دەگەن ءسوز ەدi. تاريحي كەلiسiمنiڭ ساقتالمايتىنىنا، ۇلتتىق مەملەكەتتiك دەربەستiك نىساناسىنىڭ بولشەۆيكتەرگە مۇلدەم جات ۇعىم ەكەندiگiنە، تاۋەلسiزدiك جولىنداعى كۇرەستiڭ جاڭا جولىن تاڭداۋ كەرەكتiگiنە ۇلت كوسەمدەرiنىڭ كوزى جەتتى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ رەسمي تۇردە بولشەۆيكتiك ۇكiمەتتiڭ قۇرامىنان شىقتى. سول ارقىلى «الاشوردا» ۇكiمەتi مەن كەڭەس وكiمەتi اراسىنداعى ساياسي كەلiسiمنiڭ بۇزىلعاندىعىن رەسمي تۇردە جاريالادى. ويتكەنi, ولاردىڭ ەندi كەڭەس وكiمەتiنiڭ قۇرامىندا قالۋىنىڭ ەشقانداي ءمان-ماعىناسى جوق ەدi.
ءۇشىنشى تاراۋ: جەر جەگىسى
1.
«الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ مۇنداي جاعدايدا ىمىراعا بارۋى - بولشەۆيكتەردiڭ «ەزiلگەن ۇلتتاردى» ودان ءارi ەزە ءتۇسۋ، جانىشتاۋ، ماڭگۇرتتەندiرۋ، ۇلتتىق بiرلiكتi ىدىراتۋ، ۇلتتىق تاۋەلسiزدiكتi جويۋ سياقتى ايار ساياساتىمەن كەلiسۋ، سوعان قىزمەت ەتۋ دەگەن ءسوز ەدi. تاريحي كەلiسiمنiڭ ساقتالمايتىنىنا، ۇلتتىق مەملەكەتتiك دەربەستiك نىساناسىنىڭ بولشەۆيكتەرگە مۇلدەم جات ۇعىم ەكەندiگiنە، تاۋەلسiزدiك جولىنداعى كۇرەستiڭ جاڭا جولىن تاڭداۋ كەرەكتiگiنە ۇلت كوسەمدەرiنىڭ كوزى جەتتى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ رەسمي تۇردە بولشەۆيكتiك ۇكiمەتتiڭ قۇرامىنان شىقتى. سول ارقىلى «الاشوردا» ۇكiمەتi مەن كەڭەس وكiمەتi اراسىنداعى ساياسي كەلiسiمنiڭ بۇزىلعاندىعىن رەسمي تۇردە جاريالادى. ويتكەنi, ولاردىڭ ەندi كەڭەس وكiمەتiنiڭ قۇرامىندا قالۋىنىڭ ەشقانداي ءمان-ماعىناسى جوق ەدi.
ورىس تاريحىنىڭ عۇلاما وكiلi ۆ.و. كليۋچەۆسكيدiڭ: «قىرىم سوعىسىنان كەيiن ورىس ۇكiمەتi ءوزiنiڭ تۇككە تۇرعىسىز ەكەندiگiن ءتۇسiندi, بولگار سوعىسىنان كەيiن ءوز ۇكiمەتiنiڭ تۇككە تۇرعىسىز ەكەنiن ورىس زيالىلارى دا ءتۇسiندi; جاپون سوعىسى تۇسىندا عانا ورىس حالقى ءوزiنiڭ ۇكiمەتiنiڭ دە، ينتەلليگەنتسياسىنىڭ دا تۇككە تۇرمايتىنىن تۇسiنە باستادى. ەندi جاپونيانىڭ الدىندا: ۇكiمەت تە، ينتەلليگەنتسيا دا، حالىق تا بiر اۋىزدان ءوزiنiڭ تۇككە تۇرمايتىندىعىن تۇسiنگەندiگiن مويىنداپ بارىپ، بiتiمگە كەلۋ ارەكەتi عانا قالدى، تەك سوندا عانا كۇن سايىن ءورشي توپاستانىپ بارا جاتقان ورىستىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ توپاستانۋ داۋiرiنە توسقاۋىل قويىلۋى مۇمكiن»، - دەپ اتاپ كورسەتكەنىندەي، توڭكەرىستەن كەيىن كەڭەس وكىمەتى دە «ءوزىنىڭ تۇككە تۇرمايتىنىن» تۇسىنە باستادى.
ءسويتىپ، جاڭا سانا قالىپتاسپادى، ەسكى سانا ءوشىرىلدى. تاۋەلسiزدiك مۇددەسiن تاپتىق مۇددە الماستىرا بەردى. ينتەلليگەنتسيا دا، حالىق تا، سونىمەن قاتار از ۇلتتار دا «ءوزىنىڭ تۇككە تۇرمايتىندىعىن مويىنداپ، ءوزارا ىمىراعا كەلىپ، ۇلتتىق سانا كۇن سايىن ەكپىندى تۇردە توپاستانا» باستادى. كليۋچەۆسكي دەگداردىڭ كەلتiرگەن مىسالىنداعى پاتشا مەن «ورىستىڭ ۇلتتىق ساناسى» دەگەن تىركەس جانە قازاق ۇلتىنىڭ موينىنداعى قارعىس قامىتىنداعى «يمپەريا وتارى» دەگەن ءسوز «كوممۋنيزم وتارى» دەگەن سوزبەن اۋىستىرىلىپ جازىلدى.
جالپى، ۇلتتىق سانا، تاريحي دامۋ مەن تانىم تۇرعىسىنان العاندا ورىس پەن قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتiك - رۋحاني جاعدايى ساباقتاس بولاتىن. تەك قازاق ۇلتى جوعارىداعى اتالىپ وتكەن جاعىمسىز كورiنiستەرمەن قوسا ەڭ اۋىر ءارi قارعىس قامىتىن - وتارشىلدىق قامىتىن مويىنىنا كيiپ وتىردى. قىرىم سوعىسى تۇسىندا تولىقتاي بوداندىققا كوشتi. تورە مەن بيلەردiڭ قولىنان بيلiك كەتiپ، تۇككە تۇرعىسىز بولىپ قالدى.
رەسەي يمپەرياسى بولگاريامەن سوعىسقان تۇسىندا قازاق جەرىندە ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiستەر بۇرىق ەتە قالعانىمەن، حان كەنەنiڭ باسى كەسiلىپ، دۇشپانىنا سىيعا تارتىلدى. قىرىمداعى ورىس-تۇرىك سوعىسى تۇسىندا قازاقتار تولىقتاي بوداندىققا كوشتi. قولىنان بيلiك كەتiپ، جەر پاتشانىڭ مەنشىگىنە ءوتتى. ورىس-جاپون سوعىسى تۇسىندا جالپى حالىقتىڭ ۇلتتىق نامىسى ويانىپ، ازاماتتىق مويىنسىنباۋ قوزعالىسى باستالدى. سول قوزعالىس بۋىرقانا كەلiپ 1916 جىلعى كوتەرiلiسكە ۇلاسىپ، «الاشوردا» ۇكiمەتiنىڭ قۇرىلۋىنا الىپ كەلگەن ۇلتتىق سانا كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا تۇماندانىپ، ەڭ قاتەرلi باعىت الدى.
بۇقارا حالىقتىڭ باسىنا «كوممۋنيستىك-وتارشىلدىق» قامىتى مىقتاپ تۇرىپ كيiلدi. تاۋەلسiزدiك مۇددەسiن تاپتىق مۇددە الماستىرا باستادى. «اق بولسىن، قىزىل بولسىن ءبارiبiر، مەن تەك قازاق ۇلتىن تەبiننەن قۇتقارىپ، سونىڭ مۇددەسiن قورعايتىن مەملەكەتتi جاقتايمىن»، - دەگەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءوزi بۇل ءسوزiن iس-ارەكەتپەن دالەلدەيتiن كەزi تۋدى. مۇنى ۇلت كوسەمدەرى تەز ءتۇسىنىپ، وقىس شەشىم قابىلدادى.
ونى كەڭەس وكىمەتى دە ءبىلدى. زاكي ۆاليدوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ ماسكەۋدەن استىرتىن كەتكەن سوڭ توتەنشە تەرگەۋ ورىنىنا دا شۇعىل تاپسىرما بەرىلدى. ورتا ازيادا استىرتىن ۇيىم قۇرىپ، مۇحاررامشىلار - «باسماشىلار» قوزعالىسىمەن بىرىگىپ كەڭەس وكىمەتىنە قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن اتتانعان ز.ءۆاليدوۆتىڭ، سونىمەن قاتار «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ، م. تىنىشباەۆتىڭ، ح. دوسمۇحامەدوۆتىڭ، ۇلتتىق بولشەۆيكتەر ت. رىسقۇلوۆتىڭ، س. سادۋاقاسوۆتىڭ، س. قوجانوۆتىڭ سوڭىنان تىڭشى قويىلدى. قازاق مەملەكەتiنiڭ دامۋ باعدارىن، رۋحاني ۇيتقىسى مەن تiرەگiن انىقتايتىن اسا جاۋاپتى ساياسي بەتبۇرىس - 1921 جىلى ورىنبوردا وتكەن بۇكiلقازاقتىق ولكەلiك كەڭەستiڭ II سەزi بولدى. قازاق اۆتونومياسىنا قۋىرشاق ۇكiمەت رەتiندە عانا قاراپ، بارلىق تiزگiندi پارتيانىڭ بيلەپ-توستەۋiندە قالدىرىپ، بiرتە-بiرتە ۇلت قايراتكەرلەرiن iس باسىنان الاستاتىپ، اقىر-سوڭىندا كوزiن جويۋدى ويلاستىرعانىن ۇلت وكiلدەرiنiڭ ءبارi دە سەزدi. پارتيالىق تازالاۋ، تاپتىق تەكتi ايىرۋ، ۇلتشىلدىققا قارسى كۇرەس ناۋقانى تۋرا سوعان باعىتتالىپ ەدi.
قازاق ولكەلiك پارتيا كوميتەتi ۇلتى قازاق قىزمەتكەرلەردi جاپپاي جازالاپ، مەملەكەت اپپاراتىنان شەتتەتiپ، سول تۇستاعى اسا دiلگiر ءارi ماڭىزدى ەكi ماسەلە جونiندەگi پiكiر الىسۋلارعا ولاردى قاتىستىرماۋدى كوزدەدi. ولار:
1. رەسەيدەگi ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن اۆتونوميالاردىڭ قۇرىلىمىن انىقتاۋ جانە ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ رەسەيدەن ءبولiنiپ شىعۋ قۇقىنىڭ كەپiلدiگiن بەكiتۋ.
2. قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسىن انىقتاۋ: سولتۇستiك جانە سولتۇستiك شىعىستاعى ءسiبىر رەۆكومىنىڭ قۇرامىنداعى - وسكەمەن، سەمەي، اقمولا، قاراعاندى، قوستاناي، كوكشەتاۋ، پاۆلودار، جەزقازعان; تۇركiستان رەسپۋليكاسىنا قارايتىن وڭتۇستiكتەگi - شىمكەنت، جامبىل، الماتى، باتىستا استراحانعا باعىنىشتى اتىراۋ، وڭتۇستىكتە - تۇرىكمەنستانعا، حيۋا مەن بۇقاراعا قاراستى ماڭعىستاۋ قىزىلوردا، شىمكەنت، قاراقالپاق وبلىستارىن قازاقستاننىڭ زاڭدى جەرi رەتiندە تانۋ ماسەلەسi بولاتىن.
ول كەزدە ورتاق تۇركiستان مەملەكەتiن قۇرۋ يدەياسى ۇلت قايراتكەرلەرiنiڭ اراسىندا ءتاپ-ءتاۋiر بەل الىپ تۇرعان داۋلى ماسەلە ەدi. ال، رەسەيگە دە، تۇركiستانعا دا قوسىلماي، تاۋەلسiز اۆتونوميا بولۋ يدەياسىن ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ قاتتى ۇستاندى. ولار «قازاق - شىعىستىڭ شاركەيiن، ەۋروپانىڭ ەتiگiن كيمەي-اق، ساپتاماسىمەن دە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرا الادى»، - دەستi ءوزارا اڭگiمەدە. ول ءۇشiن جەردiڭ شەكاراسىن قورعاۋ ماقساتىندا ەل باسقاراتىن ازاماتتاردى اشىق مايداندا سىنعا سالدى.
سەزدiڭ قارساڭىندا: كۇن تارتiبiنە قويىلاتىن وسىنداي تالماۋىتتى ماسەلەلەرگە كوممۋنيستەردi شۇعىل شارا قولدانۋعا ءماجبۇر ەتۋ ءۇشiن احمەت بايتۇرسىنوۆ ەل iشiنە وكiلدەر جiبەردى. ولارعا:
ۇلتتىق مۇددەنى تاپتىق مۇددەگە اۋىستىرامىز دەگەن جەلەۋمەن، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق اۆتونوميالىق اۋدان رەتىندە تۇيىقتالىپ قالۋى قاۋپى بارىن ەسكەرتىپ،
قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ مەملەكەت باسىنان شەتتەتىلۋىن توقتاتۋدى،
جەر ماسەلەسىنىڭ قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان شەشىلۋىن،
قونىستاندىرۋشىلاردىڭ لەگىن دوعارۋدى - تالاپ ەتۋ كەرەكتىگىن قۇرىلتايدا اشىق كوتەرۋ ماسەلەسىن ءتۇسىندىرۋ مىندەتى قويىلدى. سونداي-اق:
ارانىن اشىپ كەلە جاتقان اشتىقتىڭ قاسiرەتi تۋرالى مالىمەتتەر جيناپ، تيiستi تۇجىرىم جاساۋ تاپسىرىلدى.
ساياسي قاربالاستىڭ قارساڭىندا س.سادۋاقاسوۆ قازاق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ وكiلi رەتiندە سەمەي گۋبكومىنا جىبەرىلدى. بارا سالىسىمەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ 1921 جىلى 3 ماۋسىم كۇنى قازاتكومنىڭ پرەزيديۋمىنىڭ 18 مامىرداعى شەشىمىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازاق اۆتونومياسىن مويىنداماي، رەسپۋبليكالىق اتقارۋ كوميتەتى جولداعان شەشىمدەردى ورىنداماي، تەك قانا ورىستار تۇراتىن ەلدi مەكەندەردi عانا مەملەكەتتiك قۇرىلىمعا تارتىپ، بيلiك باسىنا قازاق وقىعاندارىن جولاتپاي قويعان سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتiن تاراتىپ جىبەردى دە قازاق اۆتونومياسىنا تىكەلەي باعىناتىن سەمەي گۋبرەۆكومىن قۇردى. نەگiزگi ۇلت - قازاقتاردى بيلىك باسىنا تارتتى. قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسiن - مەملەكەتتiڭ مۇددەسi دەپ جاريالادى.
توراعالىق مiندەتتi ۋاقىتشا ءوزi اتقاردى. سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ بۇل تاۋەكەلىنە گۋبكوم دا قارسى شىعا المادى. ءوزى كەتەردە ورنىنا مۇحتار اۋەزوۆتى توراعالىققا تاعايىندادى. ال م. اۋەزوۆ ورىنبورعا اۋىسقاندا قازاق ءبولىمىن ج. ايماۋىتوۆ پەن ح. عابباسوۆ باسقارىپ قالدى.
ۇلت مۇددەسى ءۇشiن تاۋەكەلگە بارعان بۇل iس ءوزiن-ءوزi اقتادى، سەمەي وبلىسى قازاقستاننىڭ قۇرامىنا بۇتىندەي قوسىلدى. قازاق ۇلتى ءۇشiن ومiرلiك ءمانi بار جانە ۇلتتىق نامىستى قوزعايتىن وسىناۋ قاسيەتتi شەشىم، الاش ارداگەرلەرiنiڭ كوسەمدiك پاراساتىنىڭ ىقپالىمەن ەلiنiڭ وجەت ۇلى سماعۇلدىڭ باتىل ارەكەتiمەن جۇزەگە استى.
ارينە، جوعارىداعىداي باتىل قيمىلى ءۇشiن س.سادۋاقاسوۆ تا جاقسىلاپ تۇرىپ «سىباعاسىن» تارتتى. 1921 جىلى 9 تامىز كۇنى «ركپ (ب) قازاق ولكەلىك وبكومىنىڭ قازاتكوم وكىلى س.سادۋاقاسوۆتىڭ تەرىس ارەكەتتەرى» ارنايى وتىرىستا قارالدى.
«حاتتاما. قاتىسقاندار: وبكوم مۇشەلەرى جج. كوستىلەۆسكايا، سترۋپپە، مىرزاعاليەۆ، پەتروۆ، ساياسي اعارتۋ باس باسقارماسىنىڭ توراعاسى ج. كەنجين، قازاق ورتالىق اتكومىنىڭ حاتشىسى ج. دوسوۆ، ۇگىت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ج. شلەيفەر، قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ج. سپەرانسكي، ركپ سەمەي گۋبكومىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى ج. فەوفانوۆ.
تىڭدالدى: ركپ سەمەي گۋبكومىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى ج. فەوفانوۆتىڭ قازاتكوم وكىلى س.سادۋاقاسوۆتىڭ تومەندەگىدەي تەرىس ارەكەتتەرى:
1. ەشقانداي سەبەپسىز گۋباتكومدى جانە ۋەزدىك اتكومدى تاراتقانى;
2. گۋبكوم مەن گۋباتكومنىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى بولىمدەردىڭ اراسىنداعى بىتىراڭقىلىققا الىپ كەلگەن كەڭەس جۇمىسى مەن پارتيا قىزمەتىن السىرەتىپ العانى;
3. س.سادۋاقاسوۆتىڭ قازاق تۇرعىندارىن ورىس كوممۋنيستەرىنە قارسى قويىپ، ولاردى قازاق تۇرعىندارىنىڭ اۋىر جاعدايىنا كىنالى دەپ ايىپ تاققانى;
4. قازاقتاردىڭ بارلىق ارەكەتىن قولداپ، كەڭەس وكىمەتىندە ىستەيتىن ورىس قىزمەتكەرلەرىن ايىپتاعانى;
5. گۋباتكومنىڭ گۋبرەۆكوم بولىپ وزگەرگەنىن جۇزەگە اسقان شارا رەتىندە ورتالىق قازاتكومنىڭ اتىنا جالعان اقپارات جولداپ، قازاتكومعا جالعان اقپارات بەرگەنى - تۋرالى بايانداما جاسادى.
ءسوزىنىڭ سوڭىندا ج. فەوفانوۆ گۋبكومنىڭ ج. سادۋاقاسوۆتى پارتيادان شىعارىپ، قىزمەت بابىنداعى قىلمىسى ءۇشىن سوتقا تارتۋدى ۇسىنعانى تۋرالى پىكىرلەرىن جەتكىزۋدى ۇسىندى.
قاۋلى ەتىلدى: ماسەلەنى تالقىلاۋ ج.سادۋاقاسوۆ كەلگەنگە جانە پرەزيديۋمنىڭ تولىق قۇرامى جينالعانعا دەيىن كەيىنگە قالدىرىلسىن. وبكومنىڭ حاتشىسى م.كوستىلەۆسكايا. ركپ(ب) قازوبكومىنىڭ ءىس باسقارۋشىسى (...)».
مىنە، وسىدان كەيىن بارىپ بۇل ماسەلە پرەزيديۋمدا قارالىپ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ بارلىق قىزمەتتەن شەتتەتىلدى. ءتىپتى ەندى قايتىپ جاۋاپتى قىزمەتكە ۇسىنباۋ تۋرالى شەشىم دە قابىلداندى. قازاتكومنىڭ جاۋاپتى ساياسي حاتشىسى رەتىندە ورىنبورعا شاقىرىلعان مۇحتار اۋەزوۆ، ارينە، بۇل شەشىمگە قارسى شىقتى. جوعارىداعى ايىپتاۋلارعا م.اۋەزوۆتىڭ دە تىكەلەي قاتىسى بار ەدى. ەگەردە وسى ارادا مىستارى باسىلىپ قالسا، ولاردىڭ قايتا ەڭسە كوتەرۋى مۇمكىن ەمەس بولاتىن.
كىشكەنتاي ادام - ەڭ كەكشىل ادام. ج. ايماۋىتوۆ پەن ح. عابباسوۆ «كەنە»، «بۇرگە» دەپ اتاعان نيكولاي ەجوۆ 1923 جىلى سەمەي گۋبرەۆكومىنىڭ توراعالىعىنا تاعايىندالىپ، س. سادۋاقاسوۆتىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن «تۇزەۋگە» جىبەرىلدى. گولوششەكيننىڭ تۇسىندا قازاق ولكەلىك كوميتەتىنە اۋىسىپ، ساياسي باقىلاۋدى قولىنا الدى. ال جيىرماسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا وگپۋ-دiڭ تەگەۋرiندi تiزگiنiنiڭ ۇشى تيiسiمەن «كەنە» مەن «بۇرگە» دەگەن ات قويعانى ءۇشىن «سەمەيلiكتەردەن» كەگiن الۋعا ۇمتىلدى. سماعۇلدى استىرتىن ارانداتۋمەن بولدى جانە سوڭىنا اڭدۋ قويدى. سماعۇل مەن مۇحتاردىڭ اراسىنا «قالام» - ءابدiراحمان بايدiلدين سياقتىلاردى سىنا ەتiپ قاقتى. ءا. ءبايدىلدين: مۇحتار مەن سماعۇل كولچاكقا قىزمەت ەتتi, - دەپ ءباسپاسوز ارقىلى جاريا ايىپ تاقتى. ىلە 1929 جىلدىڭ ماۋسىم-شىلدە ايلارىنىڭ ءدۇباراسىندا ءابدiراحمان بايدiلديننiڭ وزiنە دە:
«بولشەۆيكتەرگە قارسى قارۋلى كۇرەس جۇرگiزۋ ءۇشiن ستۋدەنت كەزiندە ۇلتشىل جاستاردان قۇرالعان اقگۆاردياشىلاردىڭ جاساعىنا ءوز ەركiمەن كىرگەنى ءۇشىن، سونىمەن قاتار كولچاك ارمياسىنىڭ قارسى بارلاۋ ءبولiمiنiڭ جاسىرىن اگەنتi بولعانى ءۇشiن ايىپ تاعىلىپ»، جاۋاپقا تارتىلدى.
زامانداستارىنىڭ ەستەلiكتەرi مەن عالىم احمەدوۆ دەگداردىڭ سىپاتتاۋىنا قاراعاندا: مiنەزi قىزبا، ءالiپتiڭ ارتىن باقپاي سويلەپ، سوڭىنان وكiنەتiن ادام ەكەن. ول - ءوزىنىڭ بۇل مىنەزىنىڭ سازايىن جاقسىلاپ تۇرىپ تارتتى. تەرگەۋ اياقتالعان سوڭ ەشقانداي سەبەپسىز اتىلىپ كەتتى. ويتكەنى ول ەندى «ءوزىنىڭ مىندەتىن ورىنداپ بولعان»، باسى ارتىق ادام، «كەرەكسىز كۋا» بولاتىن. قاپەرگە ىلەتىن ءبىر تۇيتكىل، وسى ىستە رەسمي تىركەلگەن مۇنداي جاسىرىن ءۇش اگەنتتىڭ ۇشەۋى دە تەرگەۋسىز جانە كۋاسىز اتىلىپ كەتتى.
سماعۇل سادۋقاسوۆتى قىلمىستى ەتiپ شىعارۋعا تىرىسقان تەرگەۋشiلەر ءا.ءبايدىلديننىڭ «قالامىن» سولاي قاراي قاقپايلاي بەردi. ول ءوزiنiڭ 1929 جىلى شiلدەنiڭ 25 كۇنi جازىپ بەرگەن ماشينكامەن باسقاندا 45 بەتتiك تۇسiنiكتەمەسiندە:
«مەن ءوزiمنiڭ ءتۇسiنiكتەمەمدە، ارينە، سادۋاقاسوۆشىلدىقتىڭ مۇقىم تاريحىن تولىق بايانداپ بەرە المايمىن. وعان قازiر تيiستi جاعداي دا جوق، ەڭ باستىسى، قاجەتتi دەرەكتەر دە قولىمدا ەمەس... سادۋاقاسوۆشىلدىق پارتياعا قارسى باعىت رەتiندە كسسر-دiڭ قۇرىلعان العاشقى كۇنiنەن باستاپ ستيحيالى تۇردە قالىپتاسا باستادى... ەگەردە جيناقتاپ ايتار بولساق، سادۋاقاسوۆشىلدىق مىناداي باعىتتا كورiندi.
1. پارتيانىڭ ۇلتتىق باعدارلاماسىن جۇرگiزۋ باعىتى (مۇنى قالاي ءتۇسiنiپ، قالاي تالداعانى جەكە ماسەلە).
2. قازاقتاردىڭ اراسىنداعى جۇمىستى كۇشەيتۋ.
3. توڭكەرiس جاستارى دەپ اتالاتىن توپتى جوعارى قىزمەتكە تارتۋ.
4. وتارشىلدىققا قارسى كۇرەس جانە سولشىل سەلتەڭبايلارعا (بەزدەلنيكوۆ) قارسى كۇرەس.
ونىڭ بۇل باعىت-باعدارى (پلاتفورماسى) سول كەزدە باسىلىپ شىققان «جاستاردىڭ جاڭا جولى» دەگەن كiتاپشاسىندا بارىنشا تولىق باياندالدى»، - دەپ كورسەتتi.
اسiرەسە، بۇكiلقازاقستاندىق II كەڭەستiڭ تۇسىندا وتكiزiلگەن قازاق وكiلدەرiنiڭ دەربەس ءماجiلiسi قازاقستاننىڭ ساياسي ومiرiندەگi ۇلكەن وقيعا بولدى. مۇندا تەك يدەولوگيالىق تارتىس قانا شارىقتاۋ شەگiنە جەتiپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرى دا تالقىعا ءتۇستi. قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiندەگi قازاق قايراتكەرلەرi, ونىڭ iشiندە بارلىق مەملەكەتتiك iستi ۇيلەستiرiپ وتىراتىن جاۋاپتى ساياسي حاتشى مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ تە س.سادۋاقاسوۆتىڭ باعىتىن ۇستاندى.
جۇرەكسiنiپ قالعان بولشەۆيك - كوممۋنيستەر ءاليحان بوكەيحانوۆتى، حالەل عابباسوۆتى، حالەل، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەردi, مۇحامەدجان تىنىشباەۆتى، ءالiمحان ەرمەكوۆتi, مiرجاقىپ دۋلاتوۆتى، جۇسiپبەك ايماۋىتوۆتى، جاقىپ اقباەۆتi وكىل رەتىندە شاقىرمادى. بىراق ولاردى تۇرمەگە قاماپ، تەرگەۋگە دە داتتەرi شىدامادى. ۇلتتىق رەسپۋبليكاداعى ساياسي جاعداي ونى كوتەرمەيتiن. الايدا ولاردىڭ ورىنىن تۇرار رىسقۇلوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ باسادى دەپ كۇتكەن جوق ەدi.
بۇل تولقىننىڭ سول تۇستاعى ساياسي ىنتىماعى ءا.ءبايدىلديننىڭ:
«سول كەزدە ماسكەۋدەن تاشكەنتكە پوەزبەن كەتiپ بارا جاتقان رىسقۇلوۆ جولداس ورىنبورعا ايالدادى. ول بەلسەندiلەردiڭ ماجiلiسiندە ۇلت ماسەلەسi جونiندە بايانداما جاسادى. ادامدار وتە كوپ جينالدى. ءماجiلiس وبكومنىڭ ۇيiندە ءوتتi. بۇعان قازاق بەلسەندiلەرiنەن باسقا ورىس قىزمەتكەرلەرi دە قاتىستى. بايانداماشى ءوزiنiڭ سول كەزدەگi ايگىلى كوزقاراسىن بايان ەتتi. ول: پارتيانىڭ ۇلت ماسەلەسi تۋرالى باعدارلاماسىنىڭ ماڭىزىن، ءمانءىن ايتىپ، سودان كەيiن مۇنى وزiنشە دامىتىپ، ءتۇسiندiردi. سونىڭ iشiندە شىعىس ەلدەرiنiڭ كومپارتياسىن قۇرۋ تۋرالى پiكiر قوزعادى. باياندامادان سوڭ ءجارىسسوز باستالدى. رىسقۇلوۆ جولداستى ماقۇلداپ اۋەزوۆ، ناقىپجان، ت.ب.، ال، ايتيەۆ، ساماتوۆ جانە بiر ەۋروپالىق جولداستار قارسى شىقتى»، - دەگەن كورسەتۋiنەن انىق بايقالادى.
مۇحتار مەن سماعۇلدىڭ قولتاڭبالارىنان الاش كوسەمدەرiنiڭ تابى تانىلىپ تۇراتىندىعى دا سوندىقتان. وسىنداي قاربالاس شاقتا قازاقتىڭ باسىنا تاعى بiر قاۋiپ اشتىق ءتوندi. مۇحتاردىڭ ەندiگi قاجىر-قايراتى، كۇش-جiگەرi سول ناۋبەتتiڭ بەتiن قايىرۋعا جۇمسالدى.
مۇقىم قازاق زيالىلارى جينالىپ، ۇلتتىق نامىس پەن سانا-سەزiمدi وياتقان مۇنداي ەركىن وي شەرۋىن كەكشiل يمپەريا كەشiرمەدi دە ۇمىتپادى. قازاقستان مەن تۇركىستاننىڭ بىرىككەن ساياسي ماجىلىسىنە تەرگەۋشiلەردiڭ دە قاتتى قادالىپ، قازىمىرلانا شۇقشيۋىنىڭ باستى كiلتيپانى سول بولاتىن.
ت.رىسقۇلوۆ كەيىننەن بۇل تۋرالى ستالينگە:
«...شىندىعىندا دا 1920 جىلى «تۇرككوميسسيامەن» جۇمىس ىستەيتىن جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ اراسىندا ۇلكەن كەلىسپەۋشىلىكتەر بار ەدى... ۇلتشىلدىق ۋكلون مەن تۇرككوميسسيامەن اراداعى جەتەكشىلىككە تالاس - جاۋلاردىڭ جولىن اشتى، بۇكىل حالىقتىڭ كوسەمى بولىپ كورىنىپ، ءوزىنىڭ سوڭىنان بارلىق تۇرعىندار ەرىپ كەلە جاتقانىن موسكۆانىڭ الدىندا كورسەتكىسى كەلدى. مۇنداي ۇستانىم دۇشپاندارعا كوپىر سالىپ بەردى. بۇل تۇرعىدان العاندا، مەن سول كەزدە جىبەرگەن ۇلكەن قاتەلىكتەرىمدى مويىندايمىن، سودان كەيىنگى قىزمەت بارىسىندا بۇل قاتەلىكتەرىمدى تەرەڭ ءتۇسىندىم. شەكتەن شىققان جوقپىن، جاۋىممەن دە جاقىنداسپادىم، 1921-1922 جىلدان باستاپ ءوز باعىتىمدى تۇزەدىم، سودان باستاپ تۋرا جولدان تايعان ەمەسپىن. وتكەن قاتەلىگىمنەن ساباق الىپ، پارتيانىڭ سارا جولىن ءتۇزۋ ۇستاپ كەلەمىن»، - دەپ تۇسىنىكتەمە بەردى.
ولكەلiك كەڭەسكە وسىنداي كەرەعار كوڭiل-كۇيدە كەلگەن وكiلدەردiڭ ۇلتىنا قاراپ ەكiگە ءبولiنۋi دە سوندىقتان ەدi. سەزد بارىسىنداعى شەگiنە جەتە ۋشىققان كوزقاراستاردىڭ قاقتىعىسىن ءابدiراحمان بايدiلديندەي جەرiنە جەتكiزiپ، قىبىن قاندىرىپ جازعان ادام كەمدە-كەم. سوندىقتان دا قاراۋ پيعىلدان تۋعان اششى شىندىقتى نازارعا ۇسىنامىز:
«بiز ورىنبورداعى ولكەلiك كەڭەستiڭ ەكiنشi سەزiنە ءجۇرiپ كەتتiك. سادۋاقاسوۆ بiزدەن بۇرىن كەتiپ قالعان ەدi, قالعان وكiلدەر بiرگە اتتاندىق. بۇل سەزدە جالپى ساياسي جانە شارۋاشىلىق ماسەلەلەرiمەن قوسا سادۋاقاسوۆتىڭ جەكە باسى مەن ونىڭ iس-ارەكەتتەرiنە قاتىستى تالقىلاۋلارعا ايتارلىقتاي ەرەكشە ورىن بەرiلدi. سەمەي مەن اقمولا گۋبەرنياسىنان كەلگەن ەۋروپالىق ۇلتتاردىڭ وكiلi ءوزiنiڭ سوزدەرiندە سادۋاقاسوۆتىڭ جەكە باسىنىڭ نامىسىنا تيiسiپ، ونىڭ iس-ارەكەتiن اشكەرەلەپ: ۇلت ارازدىعىن قوزدىردى، ورىس قىزمەتكەرلەرiن وتارلاۋشى دەپ جازعىردى، ت.س. - دەگەن ايىپ تاقتى. ال اتالعان گۋبەرنيالىق قازاق وكiلدەرi كەرiسiنشە سادۋاقاسوۆتىڭ iستەگەن iسiن قوستاپ، ەۋروپالىق ۇلت وكiلدەرiن كiءنالادى. قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ قۇرامىن سايلاۋ كەزiندە الگi ءوزارا ايىپتاۋلار مەن iشكi كۇرەس ءوزiنiڭ شەگiنە جەتتi. بiز سادۋاقاسوۆتى قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ قۇرامىنا ۇسىندىق، ونى ەۋروپالىق جولداستار كەرi قايىرىپ تاستادى. بۇل ماسەلە جiكتەلۋشi توپتاردىڭ كوپ ۋاقىتىن الدى.
سادۋاقاسوۆتىڭ ءوزi شىعىپ ۇزاق قورىتىندى ءسوز سويلەدi. ول ءوزiن: قازاق حالقىنىڭ ناعىز كۇرەسكەرi ءارi سونىڭ مۇددەسi ءۇشiن ازاپ شەگiپ جۇرگەن شەرمەندە رەتiندە كورسەتتi: ول ەۋروپالىق قىزمەتكەرلەردi پارتيانىڭ ۇلتتىق ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدى تەجەپ وتىرعان سانالى وتارشىلدىق پيعىلدارى ءۇشiن ايىپتادى. ول بۇل پiكiرiن ۇلت ماسەلەسi ءجونiندە قابىلداعان پارتيانىڭ 8 سەزiنiڭ قارارلارى مەن ستالين جولداستىڭ ماقالالارىنان ءۇزiندi كەلتiرە وتىرىپ دالەلدەپ، مۇنىڭ ۇستانعان باعىتى كەلتiرiلگەن ءۇزiندiلەرگە ساي كەلەتiنiن، پارتيانىڭ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرتپاۋ ءۇشiن ورىس وتارلاۋشىلارى ءوزiنiڭ سوڭىنا شىراق الىپ تۇسكەندiگiن ايتتى. سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ وتكەن تاريحىنان مىسال كەلتiرiپ، ونى بۇگiنگi كۇنمەن سالىستىرىپ، ءوزiنiڭ باعىت-باعدارىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەيتiن تۇجىرىمدار جاسادى.
ونىڭ ءسوزiن: بiر جاقتان: «جويىلسىن ۇلتشىل!»، ەكiنشi جاقتان: «وتارلاۋشىلار، بوگەت جاساماۋلارىڭدى ءوتiنەمiز!»، - دەگەن ايقايلار جيi-جيi ءبولىپ كەتiپ وتىردى. ول ءسوزiن اياقتاعان كەزدە، بارلىق گۋبەرنيالاردان كەلگەن قازاق وكiلدەرiنiڭ باسىم كوپشiلiگi ۇزاق قول شاپالاقتاپ قوشامەت كورسەتتi. بۇدان كەيiن ەكi جاقتىڭ دا ايقاي-شۋى بۇرىنعىدان دا كۇشەيە ءتۇستi. قورعاۋشىلاردىڭ دا، قارالاۋشىلاردىڭ دا سوزدەرi قاتقىل-قاتقىل شىعىپ، iشiنارا ادەپسiز قىلىقتارعا جول بەرiلدi. مىسالى، سادۋاقاسوۆتى قورعاپ سويلەگەن ح.نۇرمۇحامەدوۆ (اتباساردان كەلگەن ۋاكiل) بiرنەشە رەت قارسى توپتىڭ تورالقاسىنىڭ ستولىن جۇدىرىقپەن ۇرعىلاپ، اياعىمەن جەر تەپكiلەدi.
Iستiڭ اقىرىندا داۋىسقا سالعاندا - داۋىس ۇلتتىق تەگiنە قاراي ەكiگە ءبولiندi. Iشiنارا كەيبiرەۋلەرi بولماسا، قازاقتاردىڭ بارلىعى قوستاپ داۋىس بەردi, ال، كەيبiر قالىس قالعان جەكە ادامداردى ەسەپتەمەگەندە، ورىستاردىڭ بارلىعى قارسى بولدى. ماسەلە سول كۇيi شەشiلمەي قالدى. بiراقتا، كەيiننەن ءبارiبiر 3-4 داۋىس ارتىق العان سادۋاقاسوۆ قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ قۇرامىنا ءوتتi».
ال بۇل «الاش جاستارى» - مۇحتار اۋەزوۆ پەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ شىن مانىندە ەل كوسەمi دارەجەسiنە كوتەرiلگەن ايشىقتى مەزەتi ەدi. ەكەۋiنiڭ دە جاس مولشەرi 21-24 اراسىندا بولسا دا ناعىز ىسىلعان ساياساتكەر، قاجىرلى دا قابىرعالى مەملەكەت باسشىسى رەتiندە كورiنە بiلدi. تiپتi, ساياسي سايىسقا تۇسكەن شاقتارىندا ەرەكشە شامىرقانىپ، ايبارلانىپ، قارسىلاسىنا سەس تە تانىتتى. ايتقانىنا سەندiرiپ، ۇلتتى ۇيىمداستىرىپ، ۇتىمدى تۇجىرىم ۇسىندى. ۇلتتىق ەگەس پەن رۋحاني قارسىلاسۋ تۇسىندا اقىلى مەن قايراتىن قاتار بيلەپ، تۋرا سول قارساڭداعى مەملەكەتتiك مiندەتتiڭ ەڭ شاعىمدى ەكi ماسەلەسiن كۇن تارتiبiنە قويدى. حالىقتىڭ نازارىن ءتونiپ كەلە جاتقان قاتەرگە اۋداردى.
ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «ءماجiلiس جابىلاردىڭ الدىندا م. اۋەزوۆ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردi تالقىلاۋ ءۇشiن سەزگە كەلگەن بارلىق قازاق ۋاكiلدەرiن توتەنشە جينالىسقا شاقىرىپ، توتەنشە جينالىستىڭ قايدا، قاي ۋاقىتتا وتەتiنiن حابارلادى. ۋاكiلدەردiڭ بارلىعى دا ايتىلعان مەزگiلدە جينالدى. تەك مەڭدەشەۆ، مىرزاعاليەۆ سياقتى، تاعى دا باسقا جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر عانا جايباراقاتتىق تانىتتى. ولار ارنايى شاقىرۋ جiبەرiلگەننەن كەيiن بارىپ كەلدi. جينالىستى م. اۋەزوۆ اشىپ باس قوسۋدىڭ ماقساتىن ءتۇسiندiردi. ول: «بiز جەرگiلiكتi جەرلەردەگi, ءاسiرەسە قازاق تۇرعىندارى اراسىنداعى جاعدايدىڭ حال-احۋالى تۋرالى ءوزارا پiكiر الىسىپ، سونىڭ نەگiزiندە جالپى شەشiم قابىلداۋ ءۇشiن جينالدىق»، - دەدi».
ۇلتىنىڭ تاعدىرى تىعىرىققا تiرەلiپ، ۇيلىعىسىپ تۇرعاندا بار اۋىرتپاشىلىق پەن جاۋاپكەرشiلiكتi م.اۋەزوۆ مويىنىنا الدى. بۇل ءۇش مiندەت: 1). قارالى قاناتىن جايىپ كەلە جاتقان كوممۋنيستىك-وتارشىلدىق كۇيزەلiستەن ەلدi قۇتقارۋ، سونداي-اق 2). قازاق جەرiن اشكوزدiكپەن قوماعايلانا باۋىرىنا باسقىسى كەلگەن ۇلى ورىستىق وتارلاۋشى پيعىلعا قارسى تيىم سالۋ جانە 3). قازاق ەلiن زاۋالعا ۇشىراتۋى مۇمكiن اشارشىلىققا قارسى كۇرەسۋگە تيiستi قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ iس-ارەكەت جوسپارى بولاتىن. ياعني، قاۋىم بوپ باس قوسىپ، ورتاق ۇلتتىق يدەيا مەن ۇلتتىق مiندەتتi انىقتاۋ ەدi. ماجiلiستە:
ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «...جەرگiلiكتi جەرلەردەگi جاعداي تۋرالى ماعلۇمات تىڭدالدى. ءاربiر گۋبەرنيا وزدەرiنiڭ اراسىنان شەشەندەردi العا شىعاردى، ولار جينالعان جۇرتقا تۇرعان جەرلەرiندەگi حال-احۋالدى باياندادى. العاشقى ماعلۇماتتى اۋەزوۆ جاريا ەتتi. ول سەمەي گۋبەرنياسىنداعى، ونىڭ iشiندە قازاق اۋىلدارىنداعى جۇمىستىڭ سامارقاۋلىعىنا توقتالدى. قازاقستاننىڭ كەيبiر گۋبەرنيالارىنا ءتونiپ كەلە جاتقان اشتىق قاۋپi بارىن ەسكەرتتi. جەرگiلiكتi جەرلەردەگi جاعدايدى كۇدەر ءۇزدiرە سۋرەتتەي كەلiپ، اۋەزوۆ: «مۇنىڭ بارلىعى الدىمەن ءوزiمiزدiڭ سامارقاۋلىعىمىزدان، سالاقتىعىمىزدان، ءتاجiريبە ءبولiسۋدiڭ جوقتىعىنان، ەڭ باستىسى - وتارلاۋشىلاردىڭ كەدەرگiسi مەن ءبۇلدiرۋشi ارەكەتiنەن بولىپ وتىر»، - دەپ تۇجىرىم جاسادى.
بۇدان كەيiن وزگە گۋبەرنيالاردىڭ حابارى تىڭدالدى. ولاردىڭ ايتقانى اۋەزوۆ بايانداعان جاعدايمەن تۇگەلدەي استاسىپ جاتتى. ولاردىڭ بارلىعى دا iستiڭ وتە ناشار جۇرگiزiلەتiندiگiن ايتىپ شاعىندى. سوندىقتان دا وكiلدەردiڭ ءسوزiندە تىڭ پiكiرلەر وتە از بولدى. تەك مەڭدەشەۆ قانا وزگەشە ۇسىنىس ەنگiزدi. ول: جەرگiلiكتi جەرلەردiڭ وكiلدەرiنiڭ پiكiرلەرiن قوستايمىن. وتارلاۋشىلاردىڭ جۇمىس iستەۋگە كەدەرگi كەلتiرەتiنi دە راس، بiراق تا جەرگiلiكتi ۇلتشىلداردىڭ دا توسقاۋىلى جايىندا تiس جارماعاندارىڭىزدى دا ماقۇلدامايمىن - دەي كەلiپ، وسى ماسەلەنi جيىلىس قورتىندىسىندا اتاپ ءوتۋدi ۇسىندى. بۇعان كەيبiرەۋلەر قارسى شىقتى، بiراق تا ول كوپشiلiك داۋىسپەن قابىلداندى.
ءسويتiپ، تيiستi تۇجىرىم جاسالدى. اۋەزوۆ جينالىستى كiرiسپە ءسوزiنiڭ رۋحىنداعى سارىنمەن قورىتتى».
قازاقستاننىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنەن كەلگەن وكiلدەر مۇحتاردىڭ كۇدiگiن راستاپ بەردi. ازامات سوعىسى، اق پەن قىزىلدىڭ قاندى جورىقتارى دالانىڭ ۇيرەنشىكتi تiرشiلiگi مەن تىنىشتىعىن، كاسىبي كۇن كورىسىن بۇزدى. ولاردىڭ حابارى قاتەرلى جۇتتىڭ قاسىرەتىن سەزدiردi. قازاق قايراتكەرلەرiنiڭ نازارىن سوعان باسا اۋدارعان مۇحتار اۋەزوۆ العا شۇعىل مiندەتتەر قويدى. سونداي-اق، ساياسي ءمانi زور شەشiم دە قابىلدادى. ول:
1. وتارلاۋشى - كوممۋنيستەردiڭ باسقىنشىلىق پيعىلى مەن باسىنۋىنا توسقاۋىل قويۋ.
2. سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ سەمەيدەگi iس-ارەكەتiن اقتاپ الىپ، سول ارقىلى ونىڭ iسiنە مەملەكەتتiك-ۇلتتىق سىپات بەرۋ ماسەلەسi ەدi.
جينالىسقا قاتىسۋشىلار بۇل ەكi ۇسىنىستى دا ماقۇلداپ، حاتتاپ، ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنە رەسمي قۇجات ەسەبiندە تاپسىردى. مۇحتار اۋەزوۆ توراعالىق، ءابدiراحمان بايدiلدين حاتشىلىق ەتكەن ءماجiلiس مىناداي شەشiم قابىلدادى:
« 2-ءشى بۇكىلقازاقتىق قۇرىلتاي كەڭەسى دەلەگاتتارىنىڭ 1921 جىلعى 4 قازان كۇنگى كوممۋنيست-قازاقتاردىڭ ءماجىلىسىنىڭ حاتتاماسى.
قاتىسقاندار: رك وبكومىنىڭ مۇشەلەرى ج. مەڭدەشەۆ، مىرزاعاليەۆ جانە اسىلبەكوۆ، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى ت. حودجاەۆ، سەمەي، اقمولا، ورال، قوستاناي، ىرعىز، اقتوبە جانە بوكەي گۋبەرنيالارىنىڭ دەلەگاتتارى، جيىنى 51 ادام قاتىستى.
ءماجىلىس توراعاسى - اۋەزوۆ.
كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەلەر:
1. قازاق اراسىنداعى جۇمىستاردى كۇشەيتۋ جانە كەڭەس اپپاراتىن جونگە كەلتىرۋ.
2. سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ مالىمدەمەسى.
تىڭدالدى: قاۋلى ەتتى:
ءى. جەر-جەردەن حابارلامالار. 1. وتارلاۋشىلارمەن اياۋسىز كۇرەس
1. كىندىك اپپارتتىڭ گۋبەرنيا- جۇرگىزىلسىن، ولاردى كسسر-ءدىڭ جەرىنەن
لاردان قول ءۇزىپ قالعاندىعى. الاستاتىپ، پارتيادان شىعارۋعا دەيىنگى
شارالار قولدانىلسىن.
2. قىر ادامدارىن كەڭەس پەن 2. سونداي-اق، پارتياداعى جولداستاردى
پارتيا جۇمىسىنا تارتۋدىڭ ۇلتشىل شوۆينيستەرمەن دە اياۋسىز
جەتكىلىكسىزدىگى. كۇرەسۋگە شاقىرۋ جانە كەيبىر
جولداستاردىڭ ۇلتشىلدىققا بەت
العانىن سىناۋ.
3. قىر ەلىنىڭ مۇقتاجدىعى 3. كتسيك پەن كسنك قۇرامىن سايلاعاندا
مەن ەرەكشەلىگىن ەسكەرۋگە قازاق كەدەيلەرى مەن ەڭبەكشىلەرىن كەڭىنەن
دارمەنسىز جانە وعان قۇلىقسىز تارتۋ، ورىستارمەن تىعىز بايلانىستى
وتارشىلداردىڭ زورلىعى، ساقتاپ، قاتاڭ باعىت ۇستاۋ جانە
سونداي-اق تامىر-تانىستىق قۇرىلتايدىڭ شەشىمدەرىن جۇزەگە اسىرۋ.
پەن ارانداتۋ ارقىلى تارتىستى
كۇشەيتىپ وتىرعان قىزمەتكەرلەردى
قىزمەتتەن الۋ.
4. كەيبىر اسا مۇددەلى جانە 4. ورتالىق مەكەمەلەردەگى سەزدىڭ
تاجىريبەلىك ءمانى زور ماسەلەلەردى شەشىمدەرىن ورىنداۋدا ءاربىر جاۋاپتى
جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قاتاڭ ءتارتىپ قىزمەتكەرلەردىڭ سەسسيا الدىنداعى -
ورناتۋ جانە ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋدى تالاپ ەتۋ
ح سەزدىڭ قاۋلىسىن ورىنداۋ. جانە جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردى
اۋىستىرا بەرەتىن وكتەمدىكتى جويۋ.
قاۋلىنىڭ جالعاسى:
5. جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرى پارتيا،
كەڭەس ورىندارىنا تارتىلسىن.
6. پارتيا قاتارىن تازالاۋ جونىندەگى
گۋبەرنيالىق جانە ۋەزدىك
كوميسسيالاردىڭ قۇرامىندا كەمىندە
جەرگىلىكتى حالىقتان شىققان ءبىر
كوممۋنيست كىرەتىن بولسىن (وسى
قاۋلىنى شىعارعان م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى سول
تازارتۋعا ىلىگىپ، «تازارىپ» كەتتى - ت.ج.)
ءىى. سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ مالىمدەمەسى.
قاۋلى ەتىلدى:
سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ قىسقاشا مالىمدەمەسىن تىڭداعاننان كەيىن ءماجىلىس مىناداي قاۋلى قابىلدادى. ونىڭ بەيبەرەكەتتىككە جول بەرىپ، وتارشىلدىق ساياساتىن جۇرگىزگەن سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن گۋبرەۆكومىن تاراتقانى جونىندەگى شەشىمى وتە دۇرىس دەپ تابىلسىن. سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ سەمەي گۋبەرنياسىنداعى ءىس باسىنا قىر ەلىنىڭ ازاماتتارىن تارتىپ، وتارشىلداردى جۇمىستان بوساتقان ءىسى دە دۇرىس دەپ تابىلسىن، سوندىقتان دا وبكوم مەن باقىلاۋ كوميسسياسى قۇرىلتاي كەزىندە قابىلدانعان سادۋاقاسوۆ جولداس تۋرالى شەشىمدى قايتادان قاراپ، سادۋاقاسوۆ جولداستى اقتاۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرسىن. جانە وبكوم مەن باقىلاۋ كوميسسياسى سادۋاقاسوۆتىڭ ءىسى تۋرالى سەمەي مەن اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ وكىلدەرىنە جولىعىپ، قوسىمشا ماتەريال جيناۋدى قامتاماسىز ەتسىن.
جينالىس توراعاسى - م.اۋەزوۆ.
حاتشىسى - ءا.ءبايدىلدين».
ءسويتىپ، مەملەكەت باسىنداعى قازاق قايراتكەرلەرiنiڭ سولقىلداقتىعى مەن نامىسسىزدىعىنىڭ سالدارىنان سماعۇلدىڭ تاعدىرى تالقىعا ءتۇستى.
«مەن ۇكiمەتتi تۇسiنەمiن: بولاشاق دۋما - بiزدiڭ 1907 جىلعى شiلدە-اقپان ايلارىنداعى وقيعالارىمىز ءۇشiن قيامەت سوتى بولماق»، - دەپ ۆ. و. كليۋچەۆسكي ايتقانداي، ءدال وسى كۇنگi, وسى كەشتەگi قايراتكەرلiگi مۇحتار مەن سماعۇلدى قاشان كوز جۇمعانشا تالقىنىڭ تەزiنە سالىپ، ءومiر بويى جاۋاپقا تارتقىزىپ كەتتi.
ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «بۇل ماجiلiستە تالقىلانعان ەكiنشi ماسەلە - س. سادۋاقاسوۆتىڭ مالiمدەمەسi بولدى. ول وتارلاۋشىلاردىڭ ءوزiنiڭ سوڭىنان شام الىپ تۇسكەنi جانە وبلىستىق باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ سەرگەلدەڭگە سالعانى تۋرالى مالiمدەپ، ماجiلiسكە قاتىسۋشىلاردىڭ وسى جونiندە پiكiرلەرiن بiلدiرiپ، تيiستi كومەك كورسەتۋiن ءوتiندi. ءماجiلiس ونى قولداۋ كەرەك دەپ شەشiم شىعاردى (بۇل جينالىستىڭ پروتوكولى مەندە ساقتالعان ەدi, ونى گپۋ تەرگەۋشiلەرi الىپ قالدى). مiنە، بۇكiلقازاقتىق كولەمدەگi سادۋاقاسوۆشىلدىق وسىلاي قالىپتاستى. الايدا وسى باعىتتىڭ باستى رۋحتاندىرۋشىسى - س. سادۋاقاسوۆتى بۇل شەشiم دە قاناعاتتاندىر-مادى. قانشا ورەكپiگەنiمەن دە سەزدەن سوڭ ونىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسiپ كەتتi. ويتكەنi ول، بۇرىنعىداي قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ تورالقا مۇشەلiگiنە وتپەي قالدى، ونى جاۋاپقا تارتۋ ارەكەتi جالعاسا بەردi, ءوزiن قاناعاتتاندىراتىن ۇلكەندى-كiشiلi قىزمەت ورىنى ۇسىنىلمادى. وسىنىڭ بارلىعى جانىنا باتىپ، نە iستەرiن بiلمەي تەڭسەلدi دە ءجۇردi. كۇنi بويى قاباعىن اشپايتىن، ال كەشكە اۋەزوۆتiڭ بولمەسiنەن شىقپاي وندا ۇزاق وتىراتىن».
قازاق ۇلتى مەن كەڭەس وكiمەتiنiڭ ساياسات ساحناسىنداعى مۇددەلەرiنiڭ باعىت-باعدارى انىقتالىپ، قايتىپ ىمىراعا كەلمەيتiندەي قاراما-قارسى جiككە ءبولiنiپ، iرگەلەرiن اجىراتقان ەڭ سوڭعى جانە شەشۋشi تالقى ەدi بۇل. قازاق ەلiنiڭ ماڭدايىنا قانداي باقىت پەن سور بiتتi, قانداي كەلەشەك كۇتiپ تۇر، تاعدىرىن كiمگە تاپسىردى، ۇكiمەت بيلiگi جاناشىردىڭ قولىنا تيە مە، جوق ءجالاڭتوس جاhانگەردiڭ تىرناعىنا iلiنە مە، ولار جاقسىلىق اكەلە مە، الدە جاماناتقا باستاي ما، مiنە، وسىنداي وزەكتi ورتەگەن كۇيiندi ماسەلەلەر تiكەلەي
الاش ارداگەرلەرىنىڭ اقپارىمەن شەشiلدi.
ايتتى-ايتپادى، ءدال وسى 1921 جىلدىڭ كۇزi مەن 1922 جىلدىڭ كوكتەم ايلارىنا دەيiنگi ارالىقتاعى ۇلتتىڭ مۇددەسiن قورعايتىن اسا كوكەيكەستi شارالاردىڭ بiردە-بiرەۋi سماعۇل مەن مۇحتاردىڭ قاتىسۋىنسىز وتكەن جوق. بۇل قارساڭدا قازاقتىڭ «قاراتاياقتارى» (زيالىلاردى قىر قازاقتارى سولاي اتاعان) بۇرىندى-سوڭدى بولىپ كورمەگەن دارەجەدە ۇيىمشىلدىق تانىتىپ، iشiنارا سايا iزدەگەن ساياقتارى بولماسا، قالعاندارىنىڭ بارلىعى دا ۇلتتىق مۇددەنiڭ اينالاسىنا توپتاستى.
تەرگەۋدەگى ەكىنشى باستى سۇراق: وسى ەكىنشى قازاق كونفەرەنتسياداعى ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانى قىزمەتكە تارتۋ، جيناقتاپ ايتقاندا، ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ساياسي پلاتفورماسىنىڭ س.سادۋاقاسوۆ ارقىلى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرىلىمىنا ىقپالى تۋرالى قويىلدى.
جالعاسى بار
