ەل بيۋدجەتى قارجىنىڭ تاپشىلىعىنان ەمەس، كوپتىگىنەن ءراسۋا بولىپ جاتقانداي كۇي كەشەسىز. 2009 جىلى 60 ملرد تەڭگە، ال 2010 جىلى 130 ملرد تەڭگە  يگەرۋسىز قالعانى بەلگىلى. بۇعان ءوز نازارىن ۇكىمەت سايكەس سالالار بويىنشا تيىسىنشە قارجىلاي قىسقارتۋ جاساپ، ارەكەت ەتكەندەي بولىپ ءجۇر.

شىن مانىندە، ەل ومىرىنە بولىنگەن قارجىنىڭ يگەرىلمەۋى نەنى بىلدىرەدى؟ بىرنەشە قىرلى سەبەپتىڭ بەتىن اشادى. بىرىنشىدەن، ەلدەگى بيۋدجەت جاساقتاۋ ۇدەرىسى شىنايى ومىردەن الشاق جانە جاۋاپسىز تۇردە، قازاقى جولمەن «تۇيە سۇراساڭ - بيە بەرەدى» دەگەن تۇجىرىمعا سۇيەنەتىنىن، ياعني، جاۋاپسىزدىقتىڭ بيۋدجەتتىك قۇرىلىمعا اينالعانىن، ونىڭ ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ نەگىزى ەكەنىن بىلدىرەدى. ءتيىستى سالالار بويىنشا بيۋدجەتتەن سۇرالاتىن سومالار ەلدىڭ جەرگىلىكتى جانە قوعامدىق نەگىزدەگى تالقىسىنان وتپەيدى، ولاردىڭ سۇرانىسى مەن تالابى ەسكەرىلمەيدى. وعان ەلدەگى ساياسي جۇيە سايكەس ەمەس، جەرگىلىكتى وزىندىك مەڭگەرۋ ء(جوم) قۇرىلىمى اتىمەن جوق، ونىڭ ورنىنا اكىمدىك جۇيە مەن وعان سىبايلاس تۇردە باعىنعان ءماسليحاتتار بوي بەرمەيدى. بۇل - ماسەلەنىڭ ساياسي قۇرىلىمدىق جاعى.

ەل بيۋدجەتى قارجىنىڭ تاپشىلىعىنان ەمەس، كوپتىگىنەن ءراسۋا بولىپ جاتقانداي كۇي كەشەسىز. 2009 جىلى 60 ملرد تەڭگە، ال 2010 جىلى 130 ملرد تەڭگە  يگەرۋسىز قالعانى بەلگىلى. بۇعان ءوز نازارىن ۇكىمەت سايكەس سالالار بويىنشا تيىسىنشە قارجىلاي قىسقارتۋ جاساپ، ارەكەت ەتكەندەي بولىپ ءجۇر.

شىن مانىندە، ەل ومىرىنە بولىنگەن قارجىنىڭ يگەرىلمەۋى نەنى بىلدىرەدى؟ بىرنەشە قىرلى سەبەپتىڭ بەتىن اشادى. بىرىنشىدەن، ەلدەگى بيۋدجەت جاساقتاۋ ۇدەرىسى شىنايى ومىردەن الشاق جانە جاۋاپسىز تۇردە، قازاقى جولمەن «تۇيە سۇراساڭ - بيە بەرەدى» دەگەن تۇجىرىمعا سۇيەنەتىنىن، ياعني، جاۋاپسىزدىقتىڭ بيۋدجەتتىك قۇرىلىمعا اينالعانىن، ونىڭ ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ نەگىزى ەكەنىن بىلدىرەدى. ءتيىستى سالالار بويىنشا بيۋدجەتتەن سۇرالاتىن سومالار ەلدىڭ جەرگىلىكتى جانە قوعامدىق نەگىزدەگى تالقىسىنان وتپەيدى، ولاردىڭ سۇرانىسى مەن تالابى ەسكەرىلمەيدى. وعان ەلدەگى ساياسي جۇيە سايكەس ەمەس، جەرگىلىكتى وزىندىك مەڭگەرۋ ء(جوم) قۇرىلىمى اتىمەن جوق، ونىڭ ورنىنا اكىمدىك جۇيە مەن وعان سىبايلاس تۇردە باعىنعان ءماسليحاتتار بوي بەرمەيدى. بۇل - ماسەلەنىڭ ساياسي قۇرىلىمدىق جاعى.

ەكىنشىدەن، اتالمىش ماسەلەنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق قىرى بار. ونى شارتتى تۇردە «بيۋدجەتتىك سىباعا» دەۋگە بولادى. بۇل ەلدەگى وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ وتىرعان سىبايلاس جەمقورلىقپەن تىعىز بايلانىستى. كەلەسى جىلى جىمقىرىلاتىن سوما بيۋدجەت جوباسىنىڭ قۇرامىنا ەنىپ، سومالىق كورسەتكىش قۇرامى مەيلىنشە اسىرا كورسەتىلەدى، ءسويتىپ، ونىڭ قۇرامىندا بيۋدجەتتى تالاۋدىڭ پايىزدىق ۇلەسى قوسا ەنگىزىلەدى. ءتىپتى، كەي جاعدايدا، استىرتىن تۇردە كەيبىر جوبالار ناقتى توپتاردىڭ مۇددەسىنە بايلانىستى بيۋدجەتتە بەكىتىلىپ كەتەدى دە، الگى توپتار اۋىس-ءتۇيىس كەزىندە ەل قازىناسىنان الاستالىپ، سول توپتاردىڭ «سىباعاسىن» اتقارىپ، بيۋدجەتتىڭ سول بولىگىن يگەرۋ جاڭادان كەلگەن «كومانداعا» مۇمكىن بولماي قالادى. ءبىرشاما قارجى وسىلايشا يگەرىلمەيدى. ەگەر دە پارلامەنت ءاربىر سومانىڭ ارعى جاعىندا قانداي ناتيجە مەن مۇمكىندىك تۇرعانىن سارالاي الاتىن بولسا، تاۋەلسىز ساراپتامالىق قۇرىلىمدار بولسا، پارلامەنتتىڭ ەل بيۋدجەتىن قاداعالاۋعا تىكەلەي قاۋقارى بولسا، مۇنداي قاساقانا ءراسۋا مەن «بيۋدجەتتىك سىباعا»بولماس ەدى.

ۇشىنشىدەن، ەل قازىناسىن جوبالاۋ مەن اتقارۋ جۇيەسى جاعدايعا سايكەس تىڭعىلىقتى ەمەس. بيۋدجەت ناقتى دا قاتاڭ جاۋاپكەرلىككە بەيىمدەلمەگەن، كەرىسىنشە، بيۋدجەتتىك جاۋاپتان جالتارۋ مۇمكىندىگى مەن قيتۇرقىسى مول ساڭىلاۋلارعا تولى. اكىمدەردەن باستاپ، مينيسترلىكتەرگە دەيىن تەك قانا  مەملەكەتتىك-ۇلىقتىق باقىلاۋ جۇيەسى ورناتىلعان، بۇل - مەملەكەتتىك سەكتوردىڭ ءوزىن ءوزى باقىلاۋى بولىپ تابىلادى. بۇل سيپاتتى «ۇلىقتىق بيۋدجەت» دەۋگە بولار. مەملەكەتتىك سەكتور قوعامدىق جانە كوممەرتسيالىق سەكتورلار  تاراپىنان قاۋقارلى قاداعالاۋعا جاتقىزىلماعان. اكىمدەر باق ارقىلى حالىق الدىندا دا، ءماسليحات الدىندا دا ناقتى ەسەپ بەرمەيدى. بيۋدجەتتىك نىساندار سولاردىڭ باستى تۇتىنۋشىسىنىڭ ەمەس، ۇلىقتاردىڭ (چينوۆنيك) كوزىمەن ولشەنەدى ءارى انىقتالادى، قوعامدىق سەكتورمەن تىعىز بايلانىس جوق بولعاندىقتان، ناقتى ماسەلەگە ەمەس، جاساندى، كەرەكسىز ەكونوميكالىق نىساندارعا بيۋدجەتتىك شىعىندار باعىتتالىپ جاتادى.

بيۋدجەتتىك جۇيەگە ەلدىڭ ىشكى اۋماقتىق-اكىمشىلىك ءبولىنىسىنىڭ دە يكەمسىزدىگى ىقپال ەتىپ وتىرعاندىعىن اتاۋ كەرەك. ءالى كۇنگە دەيىن، وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىعىندا ايقىندالعان مەشەۋ دە شالعاي اۋداندار ەلگە الەۋمەتتىك مۇسالدات بولىپ كەلەدى. بۇلارعا بيۋدجەت  قارجىسى نەگىزىنەن الەۋمەتتىك كوتەرمەلەۋ سيپاتىمەن بولىنەدى دە، ول وڭىرلەردى دامۋعا جەتەلەيتىن قارجىلاي مازمۇن جوق.ەلدە اۋماقتىق دامۋعا ارنالعان قۇرىلىم بولعانمەن، ولاردىڭ ءىسى ناتيجەسىز، ءتيىمسىز. سونىڭ كەسىرىنەن تالاي اۋىلدار قاراڭ قالىپ، قالالىق ومىرگە يكەمسىز جۇرت قاڭعۋعا ءماجبۇر بولۋدا.

اتالمىش وڭىرلەرگە بولىنەتىن قىرۋار قارجى سىرتتان كەلەتىن اتقارۋشىلارمەن يگەرىلەدى دە، جەرگىلىكتى حالىق بۇل جۇمىستىڭ بارىنە قىزىعىپ قاراۋشىنىڭ كەيپىندە عانا. جەرگىلىكتى اتقراۋشىلار تەندەرگە جىبەرىلمەيدى، جىبەرىلسە، اكىمنىڭ و جاق، بۇ جاعىنان اۋىسپايدى; الگى اتقارۋشىلاردى جوعارعى جاقتىڭ «قولدارى» رەتىندە قوعام ابدەن مويىنداپ، ول جازىلماعان زاڭمەن بەكىپ بولعان.

سايىپ كەلگەندە، بيۋدجەت قارجىسىنىڭ يگەرىلمەۋى - ەل ەكونوميكاسىنا قاجەتتى قارجىلىق جۇيەنىڭ سىر بەرگەندىگى عانا ەمەس،  مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ بەتىمەن كەتۋىمەن پاراپار جايت. بۇعان قارجىلىق-ەكونوميكالىق ماسەلە دەپ قاراۋ، شىنايى كورىنىستى بايقاماۋ ءارى قارابايىر قاراستىرۋ بولماق. بۇل تاقىرىپ - مەملەكەتتىك دامۋدى تەجەۋ فاكتورلارىن بىردەن ءبىر ايقىندايتىن كورسەتكى (ينديكاتور). تاۋەلسىز ساراپشىلار بۇل جايتتى جان جاقتى قاراستىرعانى - مەملەكەتتىك جاۋاپسىزدىقتى ازايتار ءارى ەندى ايتىلا باستاعان ساياسي مودەرنيزاتسيانىڭ ءتيىمدى جۇرۋىنە وڭدى اسەر ەتەر ەدى.

«اباي-اقپارات»