گۇلميرا تويبولدينا. ۇرجارداعى ۇرەي
قىتايىڭ كەلدى، اقىرى...
ەستەرىڭىزدە بولسا، وتكەن نومىرلەرىمىزدىڭ بىرىندە «ءۇرجاردا قىتاي قاپتاپ ءجۇر» دەگەن تاقىرىپپەن شاعىن اقپارات جاريالانعان بولاتىن. بۇل حابار قوعامدا كادىمگىدەي دۇرلىگىس تۋدىردى. دەسەك تە، قۇزىرلى ورىندار تاراپىنان قىتايلاردىڭ كەلۋىن نە راستاعان، نە جوققا شىعارعان مالىمەت ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلماي وتىر. وسىعان وراي شىعىستى بەتكە الىپ، ساپارعا شىققان ءتىلشىمىز كۇنى كەشە الماتىعا قايتا ورالدى. ءۇرجاردان ەسكەن ۇرەيلى اڭگىمەنىڭ انىق-قانىعىنا ەندى سىزدەر دە قۇلاعدار بولىڭىزدار.
قىتايلار ليزينگتىڭ «ىشىندە» كەلىپتى...
راس، ۇرجارداعى قىتاي كەلدى دەگەن جەردى جالعا العان «ءباتۋا» سەرىكتەستىگى ەكەن. «ءباتۋانىڭ» قىتايعا قانداي قاتىسى بار دەسەڭىز، «باتۋاعا» «پارمەن» دەگەن جشس قىتايدىڭ 70-كە جۋىق اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن 5 جىل مەرزىمگە ليزينگكە الىپ بەرگەن.
قىتايىڭ كەلدى، اقىرى...
ەستەرىڭىزدە بولسا، وتكەن نومىرلەرىمىزدىڭ بىرىندە «ءۇرجاردا قىتاي قاپتاپ ءجۇر» دەگەن تاقىرىپپەن شاعىن اقپارات جاريالانعان بولاتىن. بۇل حابار قوعامدا كادىمگىدەي دۇرلىگىس تۋدىردى. دەسەك تە، قۇزىرلى ورىندار تاراپىنان قىتايلاردىڭ كەلۋىن نە راستاعان، نە جوققا شىعارعان مالىمەت ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلماي وتىر. وسىعان وراي شىعىستى بەتكە الىپ، ساپارعا شىققان ءتىلشىمىز كۇنى كەشە الماتىعا قايتا ورالدى. ءۇرجاردان ەسكەن ۇرەيلى اڭگىمەنىڭ انىق-قانىعىنا ەندى سىزدەر دە قۇلاعدار بولىڭىزدار.
قىتايلار ليزينگتىڭ «ىشىندە» كەلىپتى...
راس، ۇرجارداعى قىتاي كەلدى دەگەن جەردى جالعا العان «ءباتۋا» سەرىكتەستىگى ەكەن. «ءباتۋانىڭ» قىتايعا قانداي قاتىسى بار دەسەڭىز، «باتۋاعا» «پارمەن» دەگەن جشس قىتايدىڭ 70-كە جۋىق اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن 5 جىل مەرزىمگە ليزينگكە الىپ بەرگەن.
ال قىتاي ماماندارى مۇندا نەعىپ ءجۇر دەسەڭىز، ولار سول ليزينگتىڭ «ىشىندە» كەلگەن. سىرتتاي ءبىر قاراعاننان-اق، ەگىستىك باسىنداعى بار جۇمىستىڭ تەتىگى قىتايلىقتاردىڭ قولىندا، سولاردىڭ ىعىندا ەكەنى بايقالادى. گۋا دجي دجاۋ حانىمنان باستاپ، جۇمىسشى كيىمىن كيىپ، شاقىرايعان كۇننىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، القاپتا شاڭ جۇتىپ جۇرگەن قىتايلىقتار ەمەس. ولار جايلى ۆاگوندارعا قونىستانىپ، سىرتقا شىقسا، كولەڭكەدەن ءارى اسپاي، جەلپىنىپ وتىر. قاز-قاتار تىزىلگەن جەتى-سەگىز شاتىر ىشىنە ەكى قاتار نار قويىلعان. مۇندا جۇمىسشى قازاقتار ورنالاسقان. ءبىر شاتىردىڭ ىشىندە 20-عا جۋىق ادام تۇسكى دەمالىس كەزىندە سىرتتاعى ىستىقتان پانالاپ، دەمالىپ جاتىر.
قىتايلىقتار تۋرالى سەرىكتەستىكتىڭ باس ديرەكتورى سەرگەي حۆاننىڭ ورىنباسارى نۇرلان ءبيادىلوۆ: «ولار بىزدەرگە قىتاي تەحنيكاسىن جۇرگىزۋدى، سويا ەگۋدى ۇيرەتۋگە كەلگەندەر»، - دەپ ءتۇسىندىردى. ايتىسىنا قاراعاندا، ولار ەرىكتى تۇردە، ليزينگكە «تىركەمە» رەتىندە «جەتكىزىلگەن». «ولار بىزدەن ەش نارسە المايدى، ەش نارسە سۇرامايدى، تەك ۇيرەتەدى دە كەتەدى». قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەدى-اق...
بىراق قىل اياعى: «اۋدارماشىمىن، قىتايداعى قازاقپىن» دەگەن جاستاۋ ەكى جىگىتتىڭ سوزىندەگى شۇبارلىق ولاردىڭ قازاق ەكەنىنە كۇمان تۋعىزدى. قازاق ءتىلىن تۇسىنگەنمەن، سويلەۋگە شورقاقتاۋ. ەسەسىنە قىتايشا جانە اعىلشىنشاعا كەلگەندە، قامشى سالدىرمايدى.
قىسىق كوزدەردىڭ بار ماقساتى - سويا ەگۋ عانا بولسا جاقسى عوي. «ەستۋىمىزشە، وزگە ەلگە بارىپ، جۇمىس ىستەۋگە كەلىسەتىن قىتايلىقتار ءوز ەلىندە: «مەن ءتۇبى سول ەلدە ءبىرجولا قالامىن»، - دەگەن كەلىسىم-شارتقا قول قويادى ەكەن. ونى ءوز ەلى اي سايىن جاردەماقى جىبەرىپ، قولداپ وتىراتىن كورىنەدى» دەگەن اڭگىمەلەر ەل ىشىندە گۋ-گۋ ەتەدى.
اعايىندى الالاۋ بار...
ۇلكەن-ۇلكەن ەكى قويما مەن تەحنيكالىق جوندەۋ ورتالىعى سالىنىپ جاتقان بۇل جەردە قۇيىنداي دوڭگەلەنىپ، قۇراق ۇشىپ جۇرگەن- دەر - جەرگىلىكتى اكىمشىلىك پەن «ءباتۋانىڭ» قىزمەتكەرلەرى. بۇكىل جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ سولاردىڭ موينىندا. ال قىتايلار، ءبىز بايقاعانداي، ولاردى تەك باقىلايتىنعا ۇقسايدى...
جول بويى ءۇرجار مەن ەگىنسۋ اۋىلى تۇرعىندارىنان ەستىگەنىمىزدىڭ ءبىرازىن كوزىمىزبەن كوردىك. القاپتاعى قوستىڭ باسىندا قويداي ءيىرىلىپ، قازاقتار تۇسكى استى كۇتىپ تۇر. ءجۇزى جارقىلداپ، قۋانىپ تۇرعان ەشكىمدى كورمەدىك.
بۇل قازاقتار تىرشىلىكتىڭ وزەگى - بيداي ءوسىرىپ تەر توكسە، استىڭ تورەسى دەرلىك تارى ءونىمىن وندىرسە، قۇرىپ كەتكەندە، استىڭداعى اتىنا ازىق بولار سۇلى ەكسە، ەڭبەككە دەگەن قۇلشىنىستارى دا، كوڭىل كۇيلەرى دە وزگەشە بولار ەدى عوي دەگەن وي ەرىكسىز كوكەيگە كەلەدى. ويتكەنى وسى سارىتەرەككە جاقىن جاتقان جازىقتاعى ءبىر ءۇيىر جىلقى مەن وتاردا جاتقان قوي ءۇشىن - سويا ازىق ەمەس. ال قازاق قاشان ەتسىز، ياعني قويسىز، جىلقىسىز كۇن كورگەن؟!
قايسىسىمەن سويلەسسەڭىز دە، ادامدار وزدەرىنىڭ اتى-جوندەرىن اشىق ايتۋدان باسىن الا قاشادى، بىراق جۇمىستىڭ جوقتىعىنان امالسىز كەلگەندەرىن جاسىرمايدى. وسىندا كەلە جاتقان جول بويىندا ازىن-اۋلاق مالىن ۇقساتىپ، باعىپ وتىرعان جەرگىلىكتى تۇرعىندار «باتۋاعا» جۇمىس ىستەۋگە بىرەۋلەر كەلسە، بىرەۋلەر كەتىپ جاتقانىن جەتكىزدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادامدار تۇراقتاماي جاتىر-مىس. «وسىدان ەكى-ءۇش كۇن بۇرىن ءۇش جىگىت سارىتەرەكتەن جاياۋ كەتىپ بارا جاتتى»، - دەيدى ولار. ال سارىتەرەكتەن كەيىنگى ەلدى مەكەن - ەگىنسۋ 60 شاقىرىم قاشىقتىقتا.
ەلدىڭ ۇركىپ وتىرعانى: «بار جۇمىستىڭ ۇستىنەن قىتايلىقتار باقىلايدى ەكەن. بەل جازدىرماي، جەلكەڭدە تۇرادى. بۇعان كونبەسەڭ، بىزگە مۇنداي جۇمىسشىنىڭ كەرەگى جوق دەپ، قۋىپ جىبەرەدى»; «ەڭبەك ءتارتىبى وتە قاتال. ەرتەڭگى ەلەڭ-الاڭنان بەل شەشپەيسىڭ. ءبىراز جىگىتتەر وسىنداي شەكتەۋسىز جۇمىس مەرزىمىنە شىداماي، بەلىنەن شويىرىلىپ، دەنساۋلىقتارىنان ايىرىلىپ، اۋىلدارىنا كەتىپتى»; «تۇقىم سەبۋ ماشيناسىندا جۇمىس ىستەيتىن جىگىتتەردىڭ كوزدەرى ۇنەمى جاساۋرايتىن جاعدايعا جەتىپتى»; «قىتايدان اكەلىنگەن تۇقىمنىڭ قالاي، نە دارىمەن وڭدەلگەنى، ساقتالعانى بەلگىسىز، ولاردىڭ ادام اعزاسىنا زياندى اسەر ەتۋى ابدەن مۇمكىن»، - دەپ، جەلدەي ەسكەن سوزدەر. جۇرت ءتىپتى: «ەل شەتىنە قىتاي كەلىپتى»، - دەپ قاراداي ۇركۋدە. «قىتايدىڭ ءبىرى كىرگەن جەردەن مىڭى كىرەدى، اتتەگەن-اي»، - دەپ، اۋىل اقساقالدارى باس شايقاپ وتىر. ۇلكەن ءۇرجار وزەنىنەن سۋ سوراتىن قۇبىرلاردى ورناتىپ جاتقان ادامدارعا ات باسىن بۇردىق. سۋ سوراتىن قۇبىر رەسەيدە جاسالىپ، شىمكەنتتە قۇراستىرىلعان.ەندى عانا قۇرىلىپ، تەكسەرۋدەن وتكەن. ءۇش ادامنىڭ ءبىرى ورىس جىگىتى - اعا مەحانيك، ءبىر قازاق - ونىڭ كومەكشىسى. ەندى ءبىر جەرگىلىكتى قازاق وسى قۇبىر وزەن باسىنا جەتكىزىلگەننەن بەرى ونى كۇزەتىپ، وسى جەردە تۇنەيتىن كورىنەدى. قۇبىر جۇمىس ىستەگەن كۇنننەن باستاپ تا، ونى كۇزەتۋ سونىڭ موينىندا بولماق. ءبىر ايعا جۋىق جۇمىس ىستەپ جاتسا دا، ءالى ەشقايسىسى ەڭبەك كەلىسىم-شارتىنا قول قويماپتى.
«نەگە؟» دەگەن سۇراعىمىزعا: «ەڭبەك كەلىسىم-شارتىن تالاپ ەتكەندەردىڭ كەيبىرىن جۇمىستان شىعارىپ جىبەرگەنىن كورمەسەك تە، ەستىپ جاتىرمىز. سوندىقتان بۇنى قالاي تالاپ ەتەرىمىزدى بىلمەي، تۇيىققا تىرەلىپ وتىرمىز»، - دەدى ولار.
جۇمىسشى نەگە تۇراقتامايدى؟
ءبىزدىڭ ءبىر كۇن ىشىندە تۇسىنگەنىمىز، مۇندا، نەگىزىنەن، اۋىلدا ەكى قولعا ءبىر جۇمىس تابا الماعاندار مەن قوسىمشا تابىس تابۋعا كەلگەندەر جۇمىس ىستەيدى. تۇرمىستىق جاعداي جاسالماسا دا، ايتەۋىر تاماقتارىن ۋاقىتىلى ىشەدى. كوپشىلىگى سونى دا قاناعات ەتىپ، تۇرمىستىق-سانيتارلىق جاعدايعا كوڭىل دە اۋدارمايدى. انە-مىنە، ادامدار العاشقى ايلىعىن الۋعا ءتيىس. القاپ باسىنداعى ءتۇرلى قارا جۇمىستى اتقاراتىنداردىڭ ايلىق جالاقىسى - 40 مىڭ تەڭگە دەپ بەلگىلەنگەن. ەگەر تۇقىم سەبۋشى كۇنىنە 12 اينالىمنان ارتىق جۇمىس جاساسا، وعان قوسىمشا اقى تولەنەدى.
دەگەنمەن مۇندا ادامداردىڭ تۇراقتاپ جۇمىس ىستەۋى - كادىمگىدەي قيىندىق تۋعىزىپ تۇرعان جاعداي. مۇنى باسشىلاردىڭ وزدەرى دە مويىندايدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، قازىر القاپتا 100-دەن اسا ادام جۇمىس ىستەيدى، ءالى 40 جۇمىسشى كەرەك. بىراق ولاردىڭ پىكىرىنشە، ادامداردىڭ مۇندا تۇراقتاماۋى اۋىر ەڭبەك پەن كەلىسىم-شارتقا قاتىستى نەمەسە جۇمىستىڭ زياندىلىعىندا ەمەس. ماسەلە باسقادا. ولاردىڭ پىكىرىنشە، ادامدار سوڭعى 20 جىل بويى ەڭبەك ەتۋ داعدىسىنان جاڭىلىپ قالعان. ولار، كەرىسىنشە، جان اياماي ەڭبەك ەتكەننەن گورى، ءتيىپ-قاشىپ جۇمىس ىستەپ نەمەسە تەمىر-تەرسەك جيناپ وتكىزىپ، سول تاپقان اقشاسىنا اراق ىشۋگە داعدىلانىپ كەتكەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جاندارىن قيناپ جۇمىس ىستەگىلەرى كەلمەيدى.
بىراق سول باسشىنىڭ كوزىنشە ەگىستىك باسىنداعى ادامداردان: «قايسىڭىزدىڭ ماماندىعىڭىز جوق؟» - دەپ سۇراعانىمىزدا، ولار ارنايى تەحنيكالىق ءبىلىمى بار اسا تاجىريبەلى مەحانيزاتورلار بولىپ شىقتى. جانە جۇمىسقا قابىلدانار الدىندا ارنايى ىرىكتەۋدەن وتكەن. ياعني اراق ءىشىپ، اۋناپ جاتاتىنداردىڭ مۇنان الپىس شاقىرىم اۋىلدا قالعانى انىق. مۇنداعىلار - ەتەك-جەڭىن ءتۇرىنىپ، «نارتاۋەكەل» دەپ ەڭبەك ەتۋگە كەلگەندەر. سوندا دا بولسا، ولاردىڭ كەز كەلگەنى قالاي ءوز توسەك-ورنىن كوتەرىپ كەلسە، سولاي توسەك-ورنىن كوتەرىپ كەرى قايتۋى دا عاجاپ ەمەس.
ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ەركىن ەسىمدى جىگىت اساي-مۇسەيىن ارقالاپ، ءبىزدى القاپ باسىنا اكەلگەن جىلقىشىنىڭ كولىگىمەن كەرى قايتىپ بارا جاتتى. باسشىلاردان قايمىقتى ما، سويلەسۋگە قۇلقى جوق ەكەنىن ايتتى. بار بولعانى: «اۋىرىپ تۇرمىن»، - دەدى. شىنىندا دا، ەكى بەتى قىزارىپ، سۇلەسوق تۇرعان جىگىتكە سۇراق قويۋدىڭ ءوزى ىڭعايسىز ەدى.
جالدانىپ ەڭبەك ەتىپ جاتقاندار وزدەرى اۋىلدا جۇرگىزەتىن «بەلارۋس» تراكتورى مەن قىتايدان كەلگەن تراكتوردىڭ ەش ايىرماشىلىعى جوق ەكەنىن ايتادى. ءبىر عانا ايىرماشىلىعى - قىتايدىڭ تەحنيكاسى العاشقى كۇننەن-اق سىنىپ، ىستەن شىعىپ، بۇلاردى يتاۋرەگە تۇسىرگەن. «ءباتۋا» جشس باس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى دا مۇنى جاسىرمادى. «ءبىز ول تەحنيكانى كەلگەن بەتتە «وبكاتكادان» وتكىزبەي، بىردەن جۇمىسقا سالىپپىز، بار كىنارات سودان بولدى»، - دەگەن ءۋاج ايتتى. ولاردىڭ بارىنە قايىرا قوسىمشا بولشەكتەر الۋعا تۋرا كەلۋدە. سوندا، كەلگەن بەتتە سىنا باستاعان تەحنيكانىڭ قۇنى بەس جىل ىشىندە قانشا قارجىعا اينالادى؟
بۇل جەردە كىم ءۇشىن بولسا دا تۇسىنىكسىز تاعى ءبىر نارسە بار: قازاقتارعا تەحنيكانىڭ ءتىلىن ۇيرەتۋگە كەلگەن قىتايلىقتار قايدا قاراعان؟ الدە ولار تەحنيكا ۇيرەتۋشى ماماندار ەمەس پە؟ «جۇمىسشىلار، اسىرەسە تۇقىم سەبۋشىلەر نەگە رەسپيراتور كيمەگەن؟» - دەگەن سۇراعىمىزعا كۇن ىستىق، ونى كيىپ جۇمىس ىستەۋگە شىدامايمىز دەپ، وزدەرى كيمەيدى»، - دەگەن جاۋاپتى ەستىدىك. بىراق القاپ باسىنداعىلار بەت-اۋىزدارىن ورامالمەن تۇمشالاپ الىپ جۇمىس ىستەۋدە... قاپ-قاپ تىڭايتقىشتاردى ەشبىر ارنايى جۇمىس قولعابىنسىز ءتۇسىرىپ جاتقان جۇمىسشىلاردى دا كوزىمىز شالىپ قالدى. ەگەر ابايسىزدا قاپ جارىلىپ كەتسە شە؟
ادامداردى جۇمىسقا جالداۋعا قاتىستى ەڭبەك كەلىسىم-شارتىنا قاتىستى قويعان سۇراعىمىزعا جشس باسشىلارىنان: «ءيا، بىزدە و باستا ونداي ولقىلىق ورىن الدى، قازىر مۇنى قولعا الۋدامىز»، - دەگەن جاۋاپ ەستىدىك. ال بىراق القاپتا جۇمىستىڭ باستالعانىنا ءبىر جارىم اي ءوتتى ەمەس پە؟
كىممەن «ءباتۋامىز»؟
نۇرلاننىڭ ايتۋىنشا، «ءباتۋا» جشس ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قاڭتار ايىندا قۇرىلعان. بىراق وتكەن جىلدىڭ كۇزىندە-اق سارىتەرەك جازىعىنداعى 3 گەكتار جەردى جىرتىپ، سويا ەگۋگە دايىنداپ ۇلگەرگەن. وعان دەيىن، ارينە، وڭتۇستىكتەگى كورشىمەن «پارمەن» جشس ارقىلى تەحنيكانى ليزينگكە الۋ ماسەلەسى شەشىلەتىن بولعان. ءالى قۇرىلماسا دا، «ءباتۋانىڭ» بولاشاق باسشىلارى جەرگىلىكتى مەحانيزاتورلاردى ۇيىمداستىرىپ، كۇزگى پاردى جىرتقىزىپ تاستاعان. ءبىر تراكتورشىعا 80 مىڭ تەڭگە جالاقى بەلگىلەگەن.
«بىلتىر 3 مىڭ گەكتار جەردى الدىن الا دايىنداپ قويعانىمىزبەن، بيىل تاعى 1 مىڭ گەكتار جەردى وڭدەپ، تۇقىم سەۋىپ ۇلگەرۋىمىز كەرەك. جانە ونى مامىردىڭ 25-ىنە دەيىن اياقتاۋعا ءتيىسپىز»، - دەيدى ول. ماماندىعى اگرونوم بولماسا دا (باس ديرەكتور سەرگەي حۆان دا اگرونوم ەمەس), ەسەپكە جۇيرىك ەكەنى كورىنىپ تۇر. ولاردىڭ ەسەبى بويىنشا، وزدەرى جالعا العان 7 مىڭ گەكتاردىڭ ازىرگە 4 مىڭ گەكتارىنا سويا ەگىپ، ونىڭ ءار گەكتارىنان 2,5 توننادان ءونىم السا، بارلىق شىعىندى قايتارۋعا جانە ايتارلىقتاي پايدا تاۋىپ، كەلەسى جىلى دا ادامدارعا تۇراقتى جۇمىس ورنىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك تۋادى ەكەن. «ءباتۋا» نەگە استىق نەمەسە وسى وڭىرگە اسا قاجەت وزگە ءونىم، ايتالىق، كۇنباعىس وندىرمەيدى؟ ماسەلەن، كۇنباعىس وڭدەيتىن ماي زاۋىتى بۇل جەردەن اسا الىس ەمەس. «ءباتۋانىڭ» ءوز ەسەبى بار. قازىر الەمدىك نارىقتا سوياعا دەگەن سۇرانىس ءوسىپ، ونىڭ باعاسى شارىقتاپ، 1 تونناسى - 500 دوللار (نۇرلاننىڭ ايتقانىنا سەنسەك) بولىپ تۇر. سويا ەگىپ ۇيرەنگەندەر بۇل داقىلدان 14 ءتۇرلى ءونىم الادى ەكەن. بىراق قازاق ءۇشىن بۇل 14 ءتۇرلى ءونىم الۋدىڭ اۋىلى ءالى الىس سياقتى. سويا وڭدەيتىن تەحنولوگيا بولماعاندىقتان، بيىلعى وندىرىلگەن ءونىمنىڭ ءبىر ءدانى دە قازاقستاندا قالماي، قىتاي اسادى. ازىرگە قازاقستاننىڭ ىشكى نارىعىندا سوياعا دەگەن سۇرانىس جوق، ال قىتاي سويامەن كۇن كورەدى. ەكىنشىدەن، الىنعان ءونىم شيكىزات تۇرىندە قىتايعا جەتسە، ودان ءارى وزگە نارىققا شىعۋ قيىن ەمەس. سارىتەرەكتەن قىتايعا ءونىم تاسۋ لوگيستيكالىق تۇرعىدان العاندا، وتە ىڭعايلى. قىتاي بۇل جەردەن بار بولعانى 110 شاقىرىم قاشىقتىقتا عانا. جانە تەمىرجولدىڭ قاجەتى جوق، اۆتوكولىك بولسا - بولعانى.
دەگەنمەن سويادان ءونىم الۋ ءۇشىن، بۇل ماڭدا بولاشاقتا ۇلكەن زاۋىت سالىنۋى دا عاجاپ ەمەس. سويا قازاقستاندا قىتاي تەحنولوگياسىمەن وسىرىلەتىن بولعاندىقتان، قازاق جەرىنە قىتايلاردىڭ كوپتەپ كەلۋى سول كەزدە ۇدەمەسىنە كەپىلدىك جوق. بۇگىن 4 مىڭ گەكتار، ەرتەڭ 7 مىڭ گەكتارعا سويا سەبۋ عانا ەمەس، ونى ەرتەڭ كۇتىپ-باپتاۋ، شوپتەۋ مەن تۇپتەۋ، سۋارۋ دەگەن سياقتى قىراۋار شارۋا اتقارىلۋعا ءتيىس. ال اۋىلداردا جۇمىس كۇشى از. جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ «قىتايلاردىڭ كوپتەپ كەلۋى مۇمكىن» دەپ قاۋىپتەنۋلەرى دە سوندىقتان. قازىردىڭ وزىندە «سويا ءوسىرۋدى ۇيرەتەمىز» دەپ كەلگەن قىتاي ماماندارىنىڭ جەلكەدەن دىكىلدەۋى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوڭىلىن قالدىرعان. ايتپاقشى، كەڭەس كەزىنىڭ وزىندە-اق، وسى وڭىردە 1000 گەكتار جەرگە سويا ەگىلەتىن. ەندەشە، قازاق سويا ەگۋدى بىلمەيدى دەۋ - بەكەر ءسوز. ءدال وسى ماسەلەدە جانە ءدال قازىر قىتايدىڭ كەڭەسى بىزگە نەگە كەرەك بولا قالدى؟ قازىر تالدىقورعان اينالاسىندا كەيبىر كاسىپكەرلەر بۇل ىسپەن اينالىسا باستادى. سوندا، سوناۋ قىتايعا شاپقىلاماي-اق، وزىمىزدە بار ماماندارمەن كەڭەسىپ، تاجىريبە الماسۋعا بولمادى ما؟ بۇل وسى ىسكە قارجى سالعان جەكە كاسىپكەرلەر ءۇشىن دە، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ولارعا قارجى ءبولىپ وتىرعان مەملەكەت ءۇشىن دە ءتيىمدى بولار ەدى عوي؟!
تەحنيكانى سارىتەرەككە جاقىن جاتقان اۋىلداردان جالعا السا، بۇل دا الدەقايدا ارزانعا تۇسەرى ءسوزسىز. قازىر ەگىنسۋ دەگەن اۋىلدىڭ وزىندە عانا، اۋلاسىندا جاڭا بولسىن، ەسكى بولسىن، ايتەۋىر ءبىر-ءبىر تراكتور تۇرعانىن كورۋگە بولادى. ونىڭ ۇستىنە، سەمەيدە «بەلارۋس» تراكتورىن قۇراستىرۋ جولعا قويىلعانى تاعى بار. بىراق نەگە ەكەنىن قايدام، ءبىزدىڭ قالتالى قازاقتار مۇنى ەسەپكە الماعان. ونىڭ ورنىنا قىتايدان كەلگەن تراكتورلاردىڭ جوق-جىتىگىن تۇگەندەپ، وعان قوسالقى بولشەكتەر ساتىپ الۋعا ۋاقىتىن دا، ءوز قارجىسىمەن قوسا، مەملەكەتتەن بولىنەر قارجىنى دا ءراسۋا ەتۋگە دايىن. مۇنداعى باسشىلاردىڭ سوزىنە سەنسەك، بىلتىردان بەرى عانا بۇل ىسكە ونداعان ميلليون دوللار جۇمسالعان.
كەڭەس زامانىندا كەرەمەت ەدى...
وسى سارىتەرەكتە ءبىر كەزدە 800 ءىرى قارا، 10 000 مىڭ قوي بورداقىدا تۇراتىن. 60 000 گەكتار جەرگە ءتۇرلى داقىل ەگىلەتىن. 8-ءشى اۋىلدا ەت كومبيناتى ەت ءونىمىنىڭ ءتۇر-ءتۇرىن توننالاپ شىعاراتىن. بۇل ءوڭىر سوناۋ كەڭەس كەزىندە اڭ مەن قۇس، بالىق قورىعىنا جاتقىزىلعان. «ەگەر قاتەلەسپەسەك، قازىر دە سولاي»، - دەيدى ولار. ءبىر كەزدەرى وسى ماڭداعى ۇلكەندى-كىشىلى كولدەردىڭ ماڭىندا قۇس پەن اڭ جىرتىلىپ ايىرىلاتىن. قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن دروفا دا وسىندا. قازىر سيرەك تە بولسا، دالا بۇركىتىن كورىپ قالۋعا بولادى. بالىقتىڭ نە ءتۇرى تايداي تۋلاپ جاتاتىن. الدىڭىزدان ەلىك قاشىپ، قاسقىر مەن جابايى قابان جورتىپ، بورسىق جەمتىك اۋلاپ جۇرەتىن. قىسىق كوز كورشىلەرىمىز كەلە باستاعاننان، قۇس اتاۋلىنىڭ سيرەپ كەتكەنىنە قاراپ، ەلدىڭ كونە كوز قارتتارى اڭ-قۇس قۇرىپ كەتپەس پە ەكەن دەپ الاڭداۋلى.
كەڭەس كەزىندە سۋارمالى جەرلەرگە بيداي مەن كارتوپ، كۇنباعىس، ءتىپتى، قاۋىنعا دەيىن ەگىلىپ، حالىق استا-توك ونىمگە كەنەلىپ ءومىر ءسۇردى. قازىر مۇنىڭ ءبىرى دە جوق. بيداي مەن كۇنباعىس ەگىلگەن القاپتار قاڭىراپ بوس جاتىر. بىلتىر كۇزدەن سارىتەرەكتىڭ وڭتۇستىگىنەن قالىڭ شاڭ شىعىپ، جەر اسىعىس جىرتىلا باستاعان. ازدى-كوپتى كۇنباعىس ەگىپ، كاسىپ ەتىپ جۇرگەن جىگىتتەر قىتاي ماماندارىن جەتەكتەگەن قالتالى قازاقتار كەلگەن سوڭ، جەرگە يە بولۋدان كۇدەر ءۇزىپ، كۇنباعىس القابىن تاستاپ، كەش قالماي تۇرعاندا باسقا كاسىپپەن اينالىسىپ كەتكەن. جىلدا وسى ماڭعا قاۋىن سالاتىن جىگىتتەر دە بيىل قاۋىن سالمادى. مال وسىرۋمەن اينالىساتىن ورتا جانە شاعىن كاسىپ يەلەرى عانا ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، جايىلىمدىقتارىندا وتىر. بىراق ولار دا كۇن سايىن مال باسىن ازايتىپ، قاجەت بولعان جاعدايدا مالىن قورا-قوپسىسىمەن ساتىپ، قالا جاققا قاراي كوشۋگە دايىن. ويتكەنى «قىتاي تەحنولوگياسىنىڭ» ءتۇرى جامان. بۇگىنگى قارقىندا جۇرگىزىلسە، تاياۋ جىلدارى مال جاياتىن ورىن قالمايدى.
قازىردىڭ وزىندە مال وسىرۋمەن اينالىساتىن ورتا كاسىپكەرگە جەر جوق. دۇرىسى، جەر بار. بىراق ونى يەسىز دەۋگە دە، يەسى بار دەۋگە دە بولمايدى. ماسەلەن، 1000 گەكتار جەرگە ءبىر وتار قوي، جۇزدەن اسا جىلقى باعىپ وتىرعان مالشىنىڭ جەرىمەن ىرگەلەس 1500 گەكتار القاپ قازىردىڭ وزىندە بوس جاتىر. بىراق وندا ەشكىم مال دا باقپايدى، ەگىن دە سالمايدى. قولىندا بيلىگى مەن ءمورى بارلار جەردى باۋىرىنا باسىپ العان. نە وزدەرى ۇقساتپايدى، نە جالعا بەرمەيدى. كادىمگى ءشوپ قورىعان يت سەكىلدى. ونداي ادامدار ءۇشىن، بۇل جەر و باستا ونىڭ جەكە وزىنە ەمەس، جەردى وڭدەپ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ ءۇشىن بەرىلگەن دەگەن ۇعىم جوق، ونداي ۇعىم ۇمىتىلعان، جوعالعان. اۋدان مەن اۋىلدىڭ بايلارى مەن بايشىكەشتەرى شامالارى كەلگەنشە «يپ» اشىپ، سونى اينالدىرىپ كاسىپ ەتەدى. نە جەرمەن جۇمىس ىستەمەيدى، نە شارۋانىڭ كوزىن بىلەتىن اۋىلداستارىنا ول جەردى جالعا بەرۋگە قيمايدى. قيمايدى دەگەنىڭىز نە، مال ويناقتاپ ولاردىڭ جەرىنە شىعىپ كەتسە، كۇزەتشىسى تاباندا شاۋىپ كەلىپ، ايىپپۇل سالىپ كەتەدى. جەرگە قاتىستى قازاقتاردىڭ ءوزى ءبىر-بىرىمەن جاعا جىرتىسۋعا دايىن وتىرعاندا، ءبىر شەتتەن قىتايلاردىڭ قارا كورسەتۋى نەنى بىلدىرەدى؟
«ەرتەڭ مىنا سويا ەگەتىندەر بۇل جەر تەگىن جاتقان سوڭ، باسىپ الماي ما؟» - دەيمىز كوڭىلىمىزدەگى كۇدىگىمىزدى جاسىرا الماي.
«ايتقانىڭىز ءجون، جەر كەرەك بولسا، ولار ەشكىمنەن رۇقسات سۇرامايدى عوي. مىنا جەر وسىلاي يەسىز جاتا بەرسە، قىتايدىڭ تەحنيكاسىن الدىعا سالىپ، اقشاسى كوپ بىرەۋلەر بۇل جەردى باسىپ الماسىنا كەپىلدىك جوق. قازىر مىناۋ سويا ەگۋگە قاتىستى كۇندە كورىپ-ەستىپ جاتقانىمىزعا قاراعاندا، قازاقتار جۇمىس ىستەي المايدى، جالقاۋ ەكەن نەمەسە ادام كۇشى جەتىسپەي جاتىر دەگەن سىلتاۋمەن قىتايلىقتار قاپتاپ كەتە مە دەگەن قاۋپىمىز دە بار»، - دەيدى ولار. ءبىز ويلانىپ قالدىق. ماسەلەن، بىزگە «ءباتۋا» باسشىلارى: «مىنە، مىناۋ - ءبىزدىڭ اگرونوم»، - دەپ جەرگىلىكتى مامانداردان ەشكىمدى تانىستىرا المادى. ال اگرونوم ماماندىعىن قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن سەرىك نىعىزباەۆ دەگەن ازاماتتىڭ اگرونوم ەمەس، مەحانيزاتور بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىن ويلاماعان جەردەن ءبىلىپ قالدىق. مۇنداي جاعداي نەگە ورىن الادى؟
ۋلانۋدىڭ دا قاۋپى بار...
مامان تۇگىلى، قازىر اۋىلداردا ادام كۇشى - جۇمىس كۇشى دە تاپشى ەكەنى راس. جاستار ەكى قولعا ءبىر كاسىپ ىزدەپ، سەمەيدەن الماتىعا، ودان ءارى استاناعا دەيىن ساندالادى. ال سويا ەگۋ ناۋقانى اۋىلداردى شاڭ قاپتىردى. كوكتەم كەزىندە، اۋىلدا بار از-مۇز ادام كۇشى سارىتەرەككە اۋىپ كەتتى. «ءدال مال تولدەپ، ءبىر قولىمىزدى ەكى ەتە الماي جاتقاندا، مەنىڭ كومەكشىم ول جاقتا جاقسى ەڭبەكاقى تولەيدى دەپ، سارىتەرەككە كەتتى. ەندى جاقىندا اينالىپ كەلىپ تۇر. ەڭ قيىن كەزدە جۇمىستى تاستاپ كەتكەن ادامدى مەن قالاي قايتادان جۇمىسقا الامىن - المادىم»، - دەيدى جەرگىلىكتى كاسىپكەر ءوز رەنىشىن اشىق جەتكىزىپ. وسىعان دەيىن، ءبىرى ەكىنشىسىنىڭ جەرىن جىرتىپ، مالىن باعىپ، ءشوبىن شاۋىپ، تىرلىك ەتىپ جاتقان اۋىلداستاردىڭ اراسىندا وسىنداي دۇردارازدىق كوبەيگەن.
ۇلكەن ءۇرجار وزەنىنىڭ جاعالاۋىن بويلاي سۋ تارتاتىن قۇبىرلار ورناتىلعان. رەسمي تۇردە بىزگە ايتىلعان اقپارات بويىنشا، بەس سۋ قۇبىرى ورناتىلۋعا ءتيىس. بىراق ءبىز ءبىر جەردە موتورى جەكە-جەكە ورناتىلعان ەكى قۇبىردىڭ تۇرعانىن كوزىمىزبەن كوردىك. ەندەشە، ۇلكەن ءۇرجاردى جاعالاي 5 ەمەس، 10 قۇبىر قويىلۋى عاجاپ ەمەس. راس، ۇلكەن ءۇرجاردىڭ ەڭ ساياز جەرى ءبىر مەتردەن اسادى. بىراق ارقايسىسى ساعاتىنا 7 شارشى مەتر سۋ سوراتىن 10 قۇبىر قويىلسا، بۇل ەرتەڭگى كۇنى الاكول مەن ساسىقكولدىڭ سۋىنىڭ تارتىلۋىنا سەبەپ بولماي ما؟ مۇنى دا تەكسەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. دابىل قاعىپ، الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىرعان - تاعى دا سول قورعانسىز حالىق قانا. بىراق ولاردىڭ ءسوزىن سويلەر جاقىن ماڭدا كىم بار؟ اۋىل اكىمدەرىنىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى سويا ەگۋگە ۇگىتتەگەننەن باسقا، قولدارىنان ەش نارسە كەلمەيدى. بۇل وڭىردەگى جەرگىلىكتى مالشى مەن ديحانشى عانا ەمەس، بۇكىل حالىقتى الاڭداتىپ، ولاردى، ءتىپتى قونىس اۋدارۋ تۋرالى ويعا دا يتەرمەلەپ وتىرعان ەڭ ۇلكەن قاۋىپتىڭ ءبىرى - جەر مەن سۋ ۋلانۋى مۇمكىن دەگەن كۇدىك. بۇعان قاتىستى حالىقتىڭ ءوز زەرتتەۋى بار. جەر مەن سۋ ۋلانا باستاعان سوڭ، اڭ مەن قۇس تا جوعالا باستايدى.
«ەرتەڭگى كۇنى ۇلكەن ءۇرجاردىڭ سۋى القاپقا شىعادى. ارام ءشوپتى مۇلدە وسىرمەي تاستايتىن تىڭايتقىش سەبىلگەن سويا القابىنان ارتىلعان سۋ اينالىپ كەلىپ، وزگە القاپتارعا تارايدى، سويا ەگىلگەن جەر دە، وزگە جەر دە ۋلانۋى مۇمكىن». بۇل - حالىقتىڭ ءسوزى.
ال ءبىز كورگەن تىڭايتقىش قاپتارىنىڭ سىرتىندا «الماتىفوسفات» دەگەن جازۋ بار. بىراق حالىق: «بۇلار تۇقىمدى دا، تىڭايتقىشتى دا قىتايدان اكەپ جاتىر»، - دەگەندى ايتادى. كىمگە سەنەرىڭىزدى بىلمەيسىز. بىراق «جەل بولماسا، ءشوپ باسى قيمىلدامايدى» دەگەن...
... قايىرجان اسەت دەگەن ورالمان باۋىرىمىز سويا القابىنان سوڭ مال قىستاۋىنا كەلگەن بىزدەردى قۋىپ جەتىپ، وكپە-ارىزىن ايتتى. شامىرقانىپ، ايباتتانىپ ايتتى.
- مەنىڭ قىتايدان كەلگەنىمە 5 جىل بولدى. العاش كەلگەن بەتتە جەر جوق دەپ، كۇل-قوقىستىڭ ۇستىنە قونىستاندىردى. قازىرگى تۇرىپ جاتقان ءۇيىم دە قۇلاعالى تۇر. ول دا - بىرەۋدىڭ ءۇيى. قازىر مەندە ءۇي دە، جەر دە، ىستەيتىن كاسىپ تە جوق. جىل ون ەكى اي اۋىلدى جاعالاپ: «مالىڭىزدى باعىپ بەرەيىنشى، ءشوبىڭىزدى شاۋىپ بەرەيىنشى» دەپ، كىم كورىنگەنگە جالىنىپ جۇرگەنىم. بۇدان تابانداي بەس جىل بۇرىن قىتايدان ەلىمە كەلدىم. ەندى بۇگىن سول قىتايلار مەنى وكشەلەپ، ارتىمنان كەلىپتى، ساپتاي ءتىزىلىپ. سوندا بۇل ەل كىمدىكى؟ مەنىڭ اتامەكەنىم قايدا؟ - دەيدى قاجىعان، كۇيىنگەن قازاق.
گۇلميرا
تويبولدينا،
جۋرناليست
الماتى - ءۇرجار - الماتى
رەداكتسيادان: بەت قاتتالىپ جاتقاندا، سارىتەرەكتەن حابار جەتتى. مەحانيزاتور بولىپ جۇرگەن سەرىك نىعىزباەۆتى ءبىز كەتكەننەن كەيىن باس ديرەكتور سەرگەي حۆاننىڭ ءوزى شاقىرىپ الىپ، اگرونومدىق قىزمەتكە قويىپتى. ءبىز سەرىككە حابارلاستىق. «ەكى كۇن بولدى، جاڭا قىزمەتتى قابىلداپ الىپ جاتىرمىن. بۇعان دەيىن شتاتتاعى ورىنعا باسقا بىرەۋ كەلەدى دەپ ۇستاپ وتىرعان بولاتىن، - دەدى ول. سەرىك نىعىزباەۆ 2005 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ كەزىندە جارماحان تۇياقبايدىڭ سول وڭىردەگى سەنىمدى وكىلى بولعان ەدى.
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 18 (101) 18 مامىر 2011 جىل
