دۋمان ءالي. اقيقاتتان الىس «اقيقاتتىڭ» انىعى قانداي؟
سوپىلىق ءىلىمدى ۇستانۋشىلار مەن ولاردىڭ جەتەكشىسى يسماتۋللا ماقسۇمعا قارسى جاسالعان شابۋىل جايلى ءباسپاسوز بەتىندە قىزۋ تالقىلانىپ كەلەدى. كوپشىلىككە جاقسى تانىس وسى ماسەلە توعىز اي توعىز كۇنى تولۋعا جاقىنداعاندا تاعى ءبىر تولعاتىلدى. مامىردىڭ 19-ى كۇنى اباي.kz ۆەب-سايتىنىڭ رەداكتسياسىندا «حابار تەلەارناسىنىڭ «اقيقات» ءفيلمىن اشكەرەلەۋ» تاقىرىبىندا ءباسپاسوز ءماسليحاتى ءوتتى.
«دومالاق» فيلمگە - جاريا جاۋاپ
ءيا، وسىدان ءبىر اي بۇرىن، ياعني 21-22 ءساۋىر كۇندەرى «اقيقات» ءفيلمىنىڭ بەلگىسىز اۆتورلارى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي ەل نازارىن وزىنە اۋدارىپ، «زىكىرشى» دەگەن «قۇبىجىقتارمەن» حالىقتى ءبىر قورقىتىپ العان بولاتىن. مىنە، ءبىر توپ ازامات وسى فيلمدە كورسەتىلگەندەردىڭ اقيقات اۋىلىنان الىس ەكەنىن ايتۋعا ارنايى جينالىپتى. ولار - فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى، جازۋشى، قر-نا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر ديداحمەت ءاشىمحان، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم، ياساۋيتانۋشى بولات قورعانبەك، جۋرناليست امانگەلدى جۇماشۇلى، ادۆوكات ابزال قۇسپانوۆ، «سەنىم. ءبىلىم. ءومىر» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ وكىلى بەرىك سولتىباەۆ، سونداي-اق جابىرلەنۋشىلەر باقىت مايماقوۆا (فيلم كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى), فيلمدە «سوپىلار ءولتىردى» دەلىنەتىن ايدىننىڭ جەسىرى ساندۋعاش قيقىمباەۆا.
سوپىلىق ءىلىمدى ۇستانۋشىلار مەن ولاردىڭ جەتەكشىسى يسماتۋللا ماقسۇمعا قارسى جاسالعان شابۋىل جايلى ءباسپاسوز بەتىندە قىزۋ تالقىلانىپ كەلەدى. كوپشىلىككە جاقسى تانىس وسى ماسەلە توعىز اي توعىز كۇنى تولۋعا جاقىنداعاندا تاعى ءبىر تولعاتىلدى. مامىردىڭ 19-ى كۇنى اباي.kz ۆەب-سايتىنىڭ رەداكتسياسىندا «حابار تەلەارناسىنىڭ «اقيقات» ءفيلمىن اشكەرەلەۋ» تاقىرىبىندا ءباسپاسوز ءماسليحاتى ءوتتى.
«دومالاق» فيلمگە - جاريا جاۋاپ
ءيا، وسىدان ءبىر اي بۇرىن، ياعني 21-22 ءساۋىر كۇندەرى «اقيقات» ءفيلمىنىڭ بەلگىسىز اۆتورلارى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي ەل نازارىن وزىنە اۋدارىپ، «زىكىرشى» دەگەن «قۇبىجىقتارمەن» حالىقتى ءبىر قورقىتىپ العان بولاتىن. مىنە، ءبىر توپ ازامات وسى فيلمدە كورسەتىلگەندەردىڭ اقيقات اۋىلىنان الىس ەكەنىن ايتۋعا ارنايى جينالىپتى. ولار - فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى، جازۋشى، قر-نا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر ديداحمەت ءاشىمحان، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم، ياساۋيتانۋشى بولات قورعانبەك، جۋرناليست امانگەلدى جۇماشۇلى، ادۆوكات ابزال قۇسپانوۆ، «سەنىم. ءبىلىم. ءومىر» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ وكىلى بەرىك سولتىباەۆ، سونداي-اق جابىرلەنۋشىلەر باقىت مايماقوۆا (فيلم كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى), فيلمدە «سوپىلار ءولتىردى» دەلىنەتىن ايدىننىڭ جەسىرى ساندۋعاش قيقىمباەۆا.
ءباسپاسوز ءماسليحاتىنا قاتىسىپ وتىرعان ازاماتتار فيلم اۆتورلارى سەكىلدى جاسىرىنباي، ءوز پىكىرىن اشىق ءبىلدىردى. باسقوسۋدا فيلم اۆتورلارى تاراپىنان جابىلعان جالا مەن ورەسكەل قاتەلىكتەر دەرەك پەن دايەكتەرگە، قر-نىڭ زاڭدارىنا جانە عىلىمي نەگىزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ اشكەرەلەندى.
ۇيلەسىمسىز ءۇش ايىپ
«سوپىلار ءىسى» باسپاسوزدە ءجيى تالقىلانعانىمەن، وقىرمان قاۋىم قىلمىستىق ءىستىڭ جاي-جاپسارىن بىلە بەرمەيدى. ادۆوكات ابزال قۇسپانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قاماۋداعى يسماتۋللا ابدىعاپپار مەن پروفەسسور سايات ىبىراي باستاعان توپقا تاعىلعان ايىپتاۋلاردى ءۇش توپقا بولۋگە بولادى.
ءبىرىنشى ايىپتاۋ - قر قك-ءنىڭ 126 ب، 3 ءبولىمى، ياعني ادامدى باس بوستاندىعىنان ەرىكسىز ايىرۋ. بۇل ەسىرتكى مەن اراققا تاۋەلدى جيىرما شاقتى ادامنىڭ ارىزى بويىنشا قوزعالعان. ايتا كەتۋ كەرەك، وسى ارىز يەلەرىنىڭ كوبى كەيىن ارىزىن قايتارىپ الىپتى. سەبەبى، بىرلەستىكتىڭ رۋحاني ورتالىقتارىندا بولعان ناشاقورلار مەن ماسكۇنەمدەردىڭ كوبى زياندى ادەتتەرىنەن ارىلىپ، قازىر قالىپتى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ەكەن. مۇنىڭ مىسالى مىنادان-اق كورىنىپ تۇر: تۇركىستان قالاسىنداعى رۋحاني ورتالىقتى ىشكى ىستەر قىزمەتكەرلەرى اياق استى تەكسەرگەن كەزدە، وندا 50-دەي ادام بولعان. وسىنىڭ ىشىنەن 6 ادام عانا ارىز جازادى، قالعانى ارىز جازۋدان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتقان.
ەكىنشى ايىپتاۋ - ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپتار بىرلەستىگىن («سەنىم. ءبىلىم. ءومىر» رقب) قۇرۋ جانە باسقارۋ، ياعني قر قك-ءنىڭ 235 بابى، 2 ءبولىمى. ادەتتە «ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپ» دەگەندە، ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا «4 اعايىندى»، «قىرىقباەۆتار»، «رىجي الماز» سياقتى، بۇرىن بىرنەشە مارتە سوتتالعان، باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان قاراقشىلار كەلە قالاتىن. ال مىناۋ «قىلمىستىق توپقا» قاراڭىز: يسماتۋللا ابدۋعاپپار - ءبىر ەمەس، بىرنەشە كىتاپ اۆتورى، بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن، 5 ۋاقىت نامازىن قازا قىلمايتىن تاقۋا، ءدىندار. سايپۋللا موللاقاناعاتۇلى - جەتى ءتىلدى، ونىڭ ىشىندە قازىر ۇمىت بولا باستاعان كونە تۇركى، شاعاتاي تىلدەرى دە بار، مەڭگەرگەن عالىم. كيەلى تۇركىستان كەسەنەسىندە ساقتالعان بارلىق قولجازباندى تۇپنۇسقاسىندا وقىپ، قازاق تىلىنە تولىق اۋدارماسىن جاساعان جالعىز ادام. وسى ۋاقىتقا دەيىن ونداعى جازبالاردىڭ تولىق ءماتىنىن ەشبىر عالىم اۋدارا الماپ ەدى. ءوزى اسا ءدىندار، ءارى بار ءومىرىن عىلىمعا سارپ ەتكەن ادام. سايات يبراەۆ - تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن، ەۆروپادا جۇمىس ىستەپ، سول جاقتا ۇلكەن بەدەلگە يە بولعان عالىم، ابايتانۋشى، شاكارىمتانۋشى. ايىپتاۋ جاعى يسماتۋللا ابدۋعاپپارعا وسى قىلمىستىق توپتار بىرلەستىگىن (سينديكات) قۇردى دەپ ايىپتاپ وتىر.
«سوپىلارعا» تاعىلعان ايىپتاۋدىڭ ءۇشىنشى جانە ەڭ نەگىزگىسى - «زاڭسىز ءدىني ەكسترەميستىك جانە قوعامدىق بىرلەستىكتەر قۇرىپ، ازاماتتاردىڭ اراسىندا ءدىني الاۋىزدىق تۋعىزدى» دەگەن «قىلمىس». شىندىعىندا، ءماسليحات جيىنىنان بەلگىلى بولعانداي، «سەنىم. ءبىلىم. ءومىر» قوعامدىق بىرلەستىگى وسىدان 9 جىل بۇرىن ادىلەت ورگاندارىندا رەسمي تىركەلگەن جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ زاڭدى قىزمەتىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان ۇيىم ەكەن. قانداي دا ءبىر ۇيىم «ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەس تۋرالى» قر زاڭىنىڭ 1 بابىنىڭ، 6 تارماعىنا سايكەس، زاڭدى كۇشىنە ەنگەن سوت شەشىمىمەن عانا ەكسترەميستىك دەپ تانىلۋى كەرەك. ال كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقستاندا 14 ۇيىم سوت شەشىمىمەن «ەكسترەميستىك» دەپ تانىلىپ، ولاردىڭ قىزمەتىنە تيىم سالىنعان. بىراق، ولاردىڭ ىشىندە «سەنىم. ءبىلىم. ءومىر» رقب جوق.
ساق بولىڭىز، ءسىز دە ەكسترەميست ەمەسسىز بە؟!
«سوپىلارعا» تاعىلعان ايىپتاۋلاردىڭ قيسىنعا سىيمايتىن قيىندىلاردان قۇرالعانىن مىنادان-اق بايقاۋعا بولادى: تەرگەۋ اياسىندا جۇرگىزىلگەن ساراپتاما قورىتىندىلارى بويىنشا، «سەنىم. ءبىلىم. ءومىر» رقب مەن «ابجاد» ينتەللەكتۋالدىق كلۋبى ءوز قىزمەتى ارقىلى ۋاححابشىلاردىڭ ءدىني نانىمى مەن سەنىمىن قورلاعان كورىنەدى! ياعني، ءۆاححابيزمنىڭ ەلىمىزگە تيگىزەتىن زيانى تۋرالى اڭگىمەلەر مەن تاريحي دەرەكتەردى ايتۋ - قىلمىس بولىپ سانالادى ەكەن!
ەگەر جاعداي شىنىمەن سولاي بولسا، بۇل ازاماتتار ءوز قىلمىسىن تولىق مويىنداۋعا دايىن! «بەيىمبەت جاۋ بولسا، مەن دە جاۋمىن!» دەيتىن عابەڭ سەكىلدى، «ۇلتتىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ، مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر ءتوندىرىپ جۇرگەندەرمەن كۇرەسۋشىلەر جاۋ بولسا، ءبىز دە جاۋ شىعارمىز» دەيدى ولار. وسى كوزقاراستان تايۋ ولاردىڭ ويىندا دا جوق.
ەگەر ماسەلەنى وسى قىرىنان الىپ قاراساق، وندا ەلىمىزدەگى ساياساتكەرلەردىڭ تەڭ جارتىسى ەكسترەميست بولىپ شىقپاق. مىسالى، 2010 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ا.بەكەنوۆ سوڭعى كەزدەرى ءۆاححابيزمنىڭ ىقپالى قازاقستاندا، ونىڭ ىشىندە باتىس قازاقستان وبلىستارىندا كۇشەيىپ كەتكەندىگىن ايتىپ، ونى قاتاڭ باقىلاۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى رەسپۋبليكامىزدىڭ پرەمەر-مينيسترىنە دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى. ءۆاححابيزمنىڭ قاتەرى جونىندە باق بەتىندە جاريالانعان ماتەريالداردا شەك جوق. «سوندا قالاي، وسى اتالعان ادامداردىڭ ءبارىن ءبىز ەكسترەميست دەۋىمىز كەرەك پە؟» - دەگەن سۇراق تاستادى ادۆوكات ابزال قۇسپانوۆ.
ءتىپتى، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، قمدب-نىڭ ءوزى 2011 جىلعى 4 ناۋرىزدا رەسمي پاتۋا شىعارىپ، ءۆاححابيزمدى اسا قاۋىپتى ءدىني-ساياسي باعىت دەپ تانىعان بولاتىن! دەمەك، قمدب دا ۋاحابشىلاردىڭ ءدىني سەنىمىن قورلاعان با؟!
«ارىسىمنىڭ ارۋاعىنا تىنىشتىق بەرىڭدەرشى!»
جوعارىداعى «اقيقات» ءفيلمىنىڭ ەڭ ءبىر شىرقاۋ شەگى، كورگەن ادامنىڭ جۇرەگىن اۋىرتىپ، جاعاسىن ۇستاتاتىن تۇسى - مارقۇم ايدىن تىلەجانوۆتىڭ ولىمىنە قاتىستى بولىگى. «حاباردىڭ» بەلگىسىز اۆتورلارى فيلم كەيىپكەرلەرىن قارالاۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنبايتىنىن كورسەتىپتى.
- «ايدىن ءوز اجالىنان ولمەدى، ءمايىتى اۋىستىرىلعان» دەگەن ايىپتاۋ جانىمدى اۋىرتتى. قۇداي قوسقان قوساعىم مارقۇم ايدىننىڭ سۇيەگىن قازىپ الىپ، ءتىرى جانعا قياناتى جوق ازاماتتارعا جالا جاۋىپ جاتقانىن ەستىگەندە جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى. جاعامدى ۇستادىم. ايدىن سۇراۋسىز جاتقان ادام ەمەس قوي، ارتىندا بالا-شاعاسى، مىنا ءبىز قالدىق. نەگە ماعان ەسكەرتپەدى يمانسىزدار؟ ونىسى ازداي، كۇيەۋىمنىڭ سۇيەگىن ءالى كۇنگە دەيىن ورىنىنا قايتا كومبەگەن. بەيىتى ويراندالىپ جاتىر. جالا جابۋدان عانا تۇراتىن «اقيقات» دەگەن فيلمسىماقتى كورگەندە، ۇيدەگى قىزىم ءبيبىنۇر: «اكەم ءتىرى ەكەن عوي، ماما؟! ءتىرى بولسا، نەگە ءبىزدى ىزدەپ كەلمەيدى؟» دەپ جىلاپ، اكەسىن ىزدەگەندە، جانىمدى قويارعا جەپ تاپپادىم. بالا-شاعامنىڭ كوڭىلىنە الاڭ تۋعىزىپ، جۇرەگىن جارالاپ كەتتى. اسىرەسە، ەنەمدى، ايدىننىڭ اناسىن ايايمىن، ونى دا سەرگەلدەڭگە سالىپ قويدى. بالاسىن ولىمگە كىم قيسىن، انانىڭ اتى انا ەمەس پە؟! قايىن اتام ايدىننىڭ ءمايىتىن كورىپ، بالاسى ەكەنىنە كوزى جەتكەن بولاتىن. سوندا ءبىزدىڭ جانىمىزدى اۋىرتىپ، ارۋاقتى قورلاعانداردىڭ ماقساتى نە؟» - دەيدى ساندۋعاش قيقىمباەۆا.
ءباسپاسوز ءماسليحاتىنا جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانىنان ارنايى كەلگەن ساندۋعاش سوناۋ 2005 جىلدىڭ جازىندا تۇركىستان قالاسىندا بولعان وقىس وقيعانىڭ كەيبىر جاي-جاپسارىن ايتىپ ءوتتى. ايدىن مارقۇم جۇزدەگەن ادامنىڭ كوز الدىندا، قالالىق جاعاجايدا سۋعا كەتكەن ەكەن. وقيعا ورنىنا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى، دارىگەرلەر كەلگەن. ءمايىت ءبىر كۇن قالالىق ءمايىتحانادا بولعان. ايدىننىڭ دوستارى ەرتەسىنە ءمايىتتى الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانى تۇيىق اۋىلىنا كولىك جالداپ الىپ كەتكەن. سول جاز وتە ىستىق، تەمپەراتۋرا 50 گرادۋسقا دەيىن جەتكەنى بەلگىلى. الىس جولدا، كۇننىڭ ىستىعىنا شىداماي ىسىنە باستاعان ءمايىتتى اكەسى ءوزى كورىپ، اناسىنا، نازىك جاندى ايەل ادامدارعا كورسەتپەگەن. بولعان بىتكەنى سول. «قاپيادا قىرشىنىنان قيىلعان ازاماتتىڭ ولىمىنەن استار ىزدەپ، جالاعا تولى بايلامدارىمەن ەلدى شۋلاتىپ، ونى ناقاق ازاماتتارعا قىلمىس قىپ تاڭۋعا تىرىسقان «اقيقاتشىلاردىڭ» كوكسەگەنى قانداي اقيقات؟!» - دەيدى جانى جارالانعان جەسىر ايەل...
- فيلمدە ايدىن ەسىمدى ادامدى ءولدى دەپ، ونىڭ دەنەسىن باسقا ءبىر ءوز اجالىنان ولمەگەن ادامنىڭ دەنەسىمەن الماستىرىپ قويعان-مىس دەگەن دەرەك كەلتىرىلگەن. الايدا مەنىڭ قورعاۋىمداعى ازاماتتارعا قاتىستى قىلمىستىق ءىس 2011 جىلدىڭ 7 ساۋىرىندە اياقتالدى. وندا مۇنداي دەرەك ءتىپتى جوق. مەنىڭ قورعاۋىمداعى ازاماتتارعا مارقۇم ايدىن تىلەۋجانوۆقا قاتىستى ەشقانداي ايىپ تاعىلماعان»، - دەيدى ادۆوكات ابزال قۇسپانوۆ. - سوندا، «اقيقات» «ىزدەۋشىلەر» كورەرمەندى ادەيى جاڭىلىستىرىپ وتىر ما؟!
جالاقوردىڭ ماقساتى نە؟
ءباسپاسوز ءماسليحاتىنا قاتىسۋشىلار جالپى وسى ءفيلمدى ءتۇسىرىپ، كورەرمەنگە كورسەتۋشىلەردىڭ ماقساتى نە دەگەن ساۋالعا قاتىستى ءوز بولجامدارىن ورتاعا سالدى.
ادۆوكات ابزال قۇسپانوۆ «حابار» تەلەارناسىندا كورسەتىلگەن دەرەكتى ءفيلمنىڭ ءدال سوت بولار الدىندا كورسەتىلگەنىن، جانە ونىڭ ناقتى سەبەبى بار ەكەنىن ايتادى. «ەڭ باستىسى، ءبىز ءىستى القا بيلەر سوتىندا قارالۋىن قالاعان ەدىك. مىنا فيلم ايىپتالۋشىلار جونىندە قوعامدا الدىن-الا جاعىمسىز پىكىر قالىپتاستىرىپ وتىر. ايتا كەتەتىن ماسەلە، سوت القا بيلەرى كاسىبي زاڭگەرلەر ەمەس، قاراپايىم ادامدار، ءارتۇرلى ماماندىق يەلەرىنەن تۇرادى. سوت ۇكىمى سولاردىڭ كوپشىلىك داۋىس بەرۋىنە بايلانىستى شىعارىلادى. زاڭدى بىلاي قويعاندا، كۇندەلىكتى تاجىريبەدە وزدەرىڭىز كورىپ جۇرسىزدەر عوي. كەز كەلگەن قىلمىستىق حرونيكادا قىلمىس جاسادى دەگەن كۇدىكتى ادامنىڭ تولىق اتى-ءجونى اتالمايدى جانە ءىستىڭ ءمان-جايى ايتىلمايدى. ال، بۇل جەردە «حابار» تەلەارناسى ونىڭ ءبارىن بىلاي جيىپ قويىپ، ءتىپتى قىلمىستىق ءىس ماتەريالدارىندا جوق مالىمەتتەردى دە ايىپتالۋشىلار جاسادى دەپ كورسەتىپ جىبەردى» - دەيدى ا.قۇسپانوۆ.
«اقيقات» اۆتورلارى «يسماتۋللا ماقسۇم بيلىكتى باسىپ الۋعا ارەكەتتەندى» دەگەن جالا مالىمدەمە جاسايدى. ول تۋرالى فيلمدە ءتورت سيۋجەتتەن دالەل ىزدەۋگە تىرىسىپ باعادى. ءبىرىنشى، يسماتۋللا ماقسۇم يسلامدا قاسيەتتى سانالاتىن ءماحديدىڭ اتىن اتايدى. ەكىنشىسى، 10-شى عاسىردا سولتۇستىك افريكادا، ورتاعاسىرلىق يسپانيادا جانە 19-شى عاسىردا مىسىردا ماحدي اتىن جامىلعان توپتار مەملەكەتتىك بيلىكتى توڭكەرگەنىن كەلتىرەدى. ءۇشىنشىسى، «سەنىم. ءبىلىم. ءومىر» رقب-ءنىڭ اسكەري بولىمدەردەگى شارالارى تۋرالى سيۋجەت كورسەتىپ، «بىرلەستىكتىڭ ۇگىت-ناسيحات جۇمىسى قارۋلى كۇشتەرگە باسىم باعىتتالدى» دەيدى. الايدا، سويتە تۇرا اۆتورلار بۇل شارالار بارىسىندا بىرلەستىك مۇشەلەرى ەكسترەميستىك پيعىلدا ۋاعىز ايتقان دەپ ەش دالەل كەلتىرمەيدى. «بىرلەستىكتىڭ سوڭعى ون جىلعى جۇمىسى سىرتتان كەلىپ، ءدىن اتىن جامىلعان راديكالدى توپتارعا اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتارمەن عانا قارسى تۇرۋعا بولاتىنىن دالەلدەدى. سونداي-اق، تاتۋلىق پەن بەيبىتسۇيگىشتىكتى ناسيحاتتاپ، مەملەكەتتىك ساياساتتى قولداپ كەلەدى» دەيدى بەرىك سولتىباەۆ.
تورتىنشىدەن، فيلم اۆتورلارى «ياساۋي» ۆوكالدى توبىن يسماتۋللا ماقسۇم شەتەلدەگى بەلگىسىز جاقتاس، سىبايلاستارىنا تانىستىرىپ، كەزدەستىردى» دەگەن ەمەۋرىن جاسايدى. شىن مانىندە، فيلمدەگى كادرلار يسماتۋللا قاريدىڭ يران پرەزيدەنتىنىڭ سۋننيتتىك ماسەلە جونىندەگى كەڭەسشىسى نۇر مۋفيديمەن، سونداي-اق، وسى ەلدەگى تۇرىكمەن دياسپوراسىنىڭ ءمۇفتيى ابدىرازاق قاجىمەن كەزدەسۋىنەن الىنعان ەدى. بۇل ادامدارعا يسماتۋللا ماقسۇمدى وسى ەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ ءمۇفتيى مەيرام قاجى شانداباي تانىستىرعان. «اقيقاتتا» كورسەتىلگەن بۇل كادرلار 2009 جىلى ماقسۇمنىڭ يرانعا ساپارى تۇسىرىلگەن جەكە بەينەتاسپادان «قيىپ» الىنعان. جۋرناليست امانگەلدى جۇماشۇلى: «بۇل تۇلعالار - ءوز ەلىنە اسا تانىمال ازاماتتار، ولار قوناققا كەلگەن قازاق قاريدى قۇرمەتتەپ جاتىر»، - دەيدى. سونداي-اق ول يسماتۋللا ماقسۇمدى 1992 جىلدان بەرى تانيتىنىن، جان-جاقتى زەرتتەگەنىن، ادالدىقتان باسقا ەشقانداي جاماندىق كورمەگەنىن ايتتى.
ادۆوكات ابزال قۇسپانوۆ «حابار» اگەنتتىگى» اق-نىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارى تاراپىنان ءبىر ەمەس، بىرنەشە زاڭ نورماسى بۇزىلعاندىعىنا ناقتى توقتالىپ، اگەنتتىكتى سوتقا بەرۋ شارالارى اتقارىلىپ جاتقانىن جەتكىزدى. «زاڭ بويىنشا، قانداي دا بiر ادامنىڭ سۋرەتتiك بەينەسiن ونىڭ كەلiسiمiنسiز، ال ول قايتىس بولعان جاعدايدا - مۇراگەرلەرiنiڭ كەلiسiمiنسiز پايدالانۋعا ەشكiمنiڭ دە قۇقىعى جوق. الايدا، دەرەكتى فيلم تۇسىرۋشىلەر تاراپىنان ماعان سەنىم بىلدىرۋشىلەردىڭ كەلىسىمىنسىز، ولاردىڭ بىرنەشە قايتارا بەينەلەرى كورسەتىلگەن. سونىمەن بىرگە ولاردىڭ سوزدەرى بۇرمالانىپ بەرىلگەن»، - دەيدى ادۆوكات.
زىكىر تۋرالى پىكىر
فيلمدە يسلامنىڭ اجىراماس بولىگى سوپىلىقتىڭ باستى عۇرىپتارىنىڭ ءبىرى - زىكىردى «گيپنوزدىق ءراسىم» دەگەن پايىم جاسالعان. اۆتورلار ساراپشى رەتىندە كاسىبي بىلىكتىلىگى كۇماندى، انىعى، ءدىنتانۋ عىلىمىنا ەش قاتىسى جوق ازاماتتاردى العا تارتادى. جۋرناليست وراز الىمبەكوۆ، ساياساتتانۋشى ەلەنا بۋروۆا، قارجى پوليتسياسى ارنايى بولىمشەسىنىڭ بەلگىسىز قىزمەتكەرى دە ءوز پىكىرىن بىلدىرەدى. ال ياساۋيتانۋشى عالىم بولات قورعانبەكتىڭ ايتۋىنشا، سوپىلىقتى زەرتتەگەن عالىمدار زىكىر عيباداتىن «شايقالعان» دەنە قيمىلدارىمەن بىرگە اتقارىلاتىنىن تاپتىشتەپ بايانداعان جانە ونىڭ گيپنوزدىق اسەرگە ەش قاتىسى جوق. «قازاق دالاسىندا وتكەن بالماعامبەت بالقىبايۇلى، ساتتىعۇل جانعابىلۇلى ءوز جىرلارىندا زىكىردىڭ جۇرەك تازالىعىنا قىزمەت ەتكەنىن ايتقان»، - دەيدى بولات قورعانبەك.
ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى: «مىڭ جىل بويى اتا-بابامىز ۇستانىپ كەلگەن داستۇردەن «ولار» ايتتى ەكەن دەپ باس تارتا المايمىز. مەن ءوزىم زىكىر سالعانىم جوق، بىراق مەنىڭ اتام تۇركىستانعا بارىپ زىكىر سالىپ، رۋحاني تازارىپ كەلىپ جۇرگەن. بىزگە رۋحاني تازارۋ اسا قاجەت. سالقىن ساياساتتىڭ ىقپالىمەن زىكىر عيباداتى حالىق جادىنان جوعالىپ كەتكەن. زىكىردى نەشە جىل بويى ءبىزدىڭ سانامىزدان ماقساتتى تۇردە وشىرگەن. زىكىردەن قورقاتىن ەشتەڭە جوق، سەبەبى ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ بارلىعى زىكىر سالعان. ال «اقيقات» ءفيلمى - اۆتورى جوق بولعاندىقتان «نەكەسىز» تۋعان، شاتاسقان شاتا فيلم بولدى»، - دەدى پروفەسسور.
جازۋشى ديداحمەت ءاشىمحان دا يسلام تاريحىندا، ونىڭ ىشىندە قازاق دالاسىندا زىكىر عيباداتى بولعانىن تاريحي دەرەكتەرمەن دالەلدەپ ءوتتى. يسماتۋللا ماقسۇمنىڭ «جاريا زىكىردىڭ دالەلى» كىتابىن شىعارعان، اۆتورمەن بىرنەشە مارتە كەزدەسكەن باسپاگەر جازۋشى قازىر قاماۋدا وتىرعان قاريدىڭ «تاۋەلسىزدىكتى قۇداي بەرگەن بىزگە، پاتشانى سىيلاڭىزدار، دۇعا تىلەڭدەر، ول قۇدايدىڭ جەردەگى وكىلى»، - دەگەننەن باسقانى ايتپايتىن تاقۋالىعىنا كۋا بولعانىن ورتاعا سالدى.
ءبىر قىزىعى، قورعاۋشى ابزال قۇسپانوۆتىڭ ايتۋىنشا، 2005 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ادىلەت مينيسترلىگى ارنايى مامانداردى قاتىستىرىپ، بىرلەستىك مۇشەلەرى قولداناتىن زىكىر عيباداتىنا ساراپتاما جۇرگىزگەن ەكەن. ناتيجەسىندە اتالعان ءدىني جورالعى يسلام نورمالارىنا سايكەس كەلەدى دەگەن قورىتىندى جاسالعان.
تاپسىرىس بەرۋشى كىم؟
باسقوسۋدا جۋرناليستەر تاراپىنان «سوپىلاردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، قۋعىنداۋعا مۇددەلى قانداي توپ بار؟ ياعني «زاكازچيك» كىم؟!» دەگەن ساۋال سان مارتە قويىلدى. ماسليحاتقا قاتىسۋشىلار «زاكازچيكتىڭ» كىم ەكەنىن «حابار» ارناسى جاقسى ءبىلۋى كەرەك!» دەپ جاۋاپ بەردى.
ادۆوكات ابزال قۇسپانوۆ تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ پورترەتىن بىلايشا ەلەستەتەدى ەكەن: «ول» - ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتتە وتىرعان جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا ىقپالى جۇرەتىن ادام. «ونى مىنادان كورۋگە بولادى: بۇرىن جابىلىپ قالعان ءىستى باس پروكۋراتۋرا وتكەن جىلى 21-تامىزدا، ياعني ءبىر كۇننىڭ ىشىندە بۇزىپ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە جىبەرەدى، سول 21-تامىزدا ماحامبەتوۆا قارجى پوليتسياسىنا ارىز جازىپ، سول كۇنى ول ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە جولدانىپ، تىركەلىپ ۇلگەرەدى، سول كۇنى قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، تەرگەۋ توبى قۇرىلىپ، يسماتۋللا ابدىعاپپار ۇستالىپ ۇلگەرەدى. سوندا ءبارى ءبىر كۇننىڭ ىشىندە ىستەلىپ وتىر. وسىعان قاراپ، تاپسىرىس بەرۋشى وتە ىقپالدى ادام ەكەنىن كورەمىز. جانە ول ادام قوعامدىق پىكىردەن، جالپى اقپاراتتاردىڭ جاريالانىپ كەتۋىنەن قاتتى قورقاتىن ادام، بىراق ناقتى كىم ەكەنىن بىلمەيمىن»، - دەدى ادۆوكات ا.قۇسپانوۆ.
ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم اقتوبەدەگى جانكەشتىنىڭ ءوز-ءوزىن جارىپ جىبەرۋىنە قاراپ، جالپى ءدىني احۋالعا قاتىستى ماسەلە تۋرالى ويلاناتىن كەز الدەقاشان جەتكەنىن ايتتى. «سايات يبراەۆقا قويىلىپ وتىرعان نەگىزگى ايىپ - «اباي.كz» سايتىنا جاريالانعان سۇحباتىندا «سالافيت، ۆاححابيت سياقتى «يتتەر» قاپتاپ كەتتى» دەپ، سالافيتتەر مەن ۆاححابيتتەردىڭ ارىنا ءتيدى» دەگەن ايىپ تاعىپ وتىر. مەن مۇنى انىق بىلەمىن، ويتكەنى ماعان ساراپشى رەتىندە وسى ماسەلەنى قاراۋدى ءوتىنىش ەتكەن بولاتىن. جاقىندا ءدىني باسقارمانىڭ سالافيزم، ءۆاححابيزمنىڭ اداسقان اعىم ەكەنىن ايتقان ءپاتۋاسى شىقتى. ال، ەندى وسىنداي اعىمداردى ەلىمىزدەگى مۇددەلى توپتار قولداپ وتىرسا، بۇل ويلاناتىن جايت»، - دەدى ايدوس سارىم. ودان ءارى: «جالپى كىمنىڭ تاپسىرىس بەرگەنىن جاقسى بىلەمىز، بارلىعى دا شەندى-شەكپەندى تۇلعالار، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا ىستەگەن ادامدار. سوندىقتان ولاردىڭ ءبىراز نارسەنى ىستەۋگە قۇزىرەتى جەتەدى. كەشە «ءباسپاسوز ءماسليحاتى وتەدى» دەپ ءبىراز رەداكتسياعا، تەلەارنالارعا حابارلاسىپ شىقتىم، ءبارى «كەلەمىز» دەگەن، الايدا بۇگىن ازعانا جۋرناليست توبە كورسەتىپ وتىر. وسىدان-اق ولاردىڭ قانداي قۇزىرەتى بار ەكەنىن ءبىلىپ، سەزىپ وتىرعان بولارسىزدار»، - دەدى ساياساتتانۋشى.
ءتۇيىن
ءباسپاسوز ءماسليحاتىنا قاتىسۋشىلار يسماتۋللا ابدىعاپپار مەن ونىڭ شاكىرتتەرىنە قاتىستى ادىلەتسىزدىككە جول بەرىلگەندىگىن، ولارعا جالا جابىلعانىن ايتىپ، وسى ماسەلە ەلباسىنىڭ نازارىنا جەتسە ەكەن دەيدى. «توعىز اي بويى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ اتىنا وسى زاڭسىزدىقتار تۋرالى ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت حات جولداندى، بىراق ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىز ەلباسىعا جەتپەي جاتىر نەمەسە يسماتۋللا اقساقالدىڭ قىزمەتىن بۇرمالاپ جەتكىزۋدە دەگەن ويعا قالىپ وتىرمىز. ال، ماقسۇم جانە ونىڭ شاكىرتتەرى ساياساتتان الىس، وتانى مەن حالقىنا ءاردايىم قىزمەت ەتەدى، ەلباسىنىڭ ساياساتىن قولدايدى، ەلىنە ادال بولىپ قالا بەرەدى»، - دەپ مالىمدەدى ولار. «مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ وسى ماسەلەگە نازار اۋدارسا ەكەن» دەيدى ولار. جاقىندا زيالى قاۋىمنىڭ ەلگە تانىمال وكىلدەرى قول قويعان تاعى ءبىر اشىق حات ەلباسىعا جولدانىپتى.
«سوقىردىڭ تىلەگەنى ەكى كوزى» دەگەن بار ەمەس پە؟! الماعايىپ زاماندا قازاقستان ءۇشىن تىنىشتىق مەن اۋىزبىرشىلىك اۋاداي قاجەت. سول تىنىشتىقتى الاتايداي بۇلدىرەتىن، از قازاقتى بولە قىرقىپ، بەرەكەسىن العان داۋلى «اقيقاتتىڭ» بەلگىسىز اۆتورلارىنان ءۇن جوق. استاناداي بايتاعىندا ءتۇرلى ءدىننىڭ وكىلدەرىن قۇشاق اشا قارسى العان سايالى باق - ەلىمىزدە ياساۋي ىلىمىنە دەن قويعان ات توبەلىندەي ازاماتقا قازىرشە ورىن تابىلماي تۇر. ءباسپاسوز وكىلدەرىنە شەرىن تارقاتقان ىنتىماققا ءزارۋ قاۋىمنىڭ تورىسى مەن توبەلى ەلوردادان ءۇمىتتى. سول ءۇمىت دالاعا كەتپەسىن دەپ تىلەك ەتەيىك.
ۆيدەو. ءبىرىنشى ءبولىم
