بيسميللاھير راحمانير راحيم

ءبارىمىز;«استىنداعى اتىن التى اي ىزدەگەن»- قازاقتىڭ ۇرپاعىمىز عوي...

وركەنيەت الەمىندە  ءىلىم نەگىزىنەن ەكىگە بولىنەدى. ءبىرى - عاقلي, ەكىنشىسى - لادۋني. العاشقىسى بارىمىزگە ەتەنە تانىس كادىمگى ءوزىمىز وقىپ ۇيرەنگەن، كۇندەلىكتى كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىپ جۇرگەن ادامنىڭ ورە ساناسىنىڭ جەتكەن جەرىمەن پايىمداۋى ارقىلى يگەرىلەتىن  عىلىم. بۇل عاقليا عىلىمىنىڭ ەركىن ورىستەگەنى سونشالىق قازىر ءبىر مامان يەسى بولا تۇرا، ءبىر-ءبىرىنىڭ عىلىمىن تۇسىنبەيتىن عالىمداردى ۇشىراتا  باستادىق. ارينە، عالىمدار اراسىندا قالىپتاسا باستاعان  بۇل الشاقتىق ءتۇبى جاقسىلىققا اپارماسى بەلگىلى. عالىمداردىڭ وي سانا مەن ماقسات باعدارلارىنىڭ ۇندەستىگى بولماسا، عىلىم دامۋىنىڭ بۇل بەت الىسى ءتۇبى قۇردىمعا سوقتىرادى... سوندىقتاندا بولار، سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدەگى ءوزىمىز بىلەتىن  بۇل ءىلىمنىڭ  حال احۋالى پالەندەي ءماز بولماي، ءوزىنىڭ تاريحي قالىپتاسقان اسىل ارناسىنان ءجيى اداسىپ، جاساندى توقىراۋلارعا ۇشىراۋدا. بۇعان ناقتىلى دالەل - كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە مەملەكەتتىك اسا ابرويلى مەكەمە رەتىندە جۇمىس جاساپ كەلگەن ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى بۇگىنگى تاڭدا قاۋقارسىز قوعامدىق ۇيىم دارەجەسىنە ءتۇستى، بەلگىلى عالىمدارىمىز مەملەكەت قامقورلىعىنىڭ جەتىمسىزدىگىنەن  شەت ەل اسىپ كەتۋدە، كەشەگى قابىلدانعان «عىلىم تۋرالى» زاڭ  عالىمدارىمىز شاعىم ايتىپ شۋىلداپ جاتقانىنداي  ءالى دە بولسا شيكى...

بيسميللاھير راحمانير راحيم

ءبارىمىز;«استىنداعى اتىن التى اي ىزدەگەن»- قازاقتىڭ ۇرپاعىمىز عوي...

وركەنيەت الەمىندە  ءىلىم نەگىزىنەن ەكىگە بولىنەدى. ءبىرى - عاقلي, ەكىنشىسى - لادۋني. العاشقىسى بارىمىزگە ەتەنە تانىس كادىمگى ءوزىمىز وقىپ ۇيرەنگەن، كۇندەلىكتى كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىپ جۇرگەن ادامنىڭ ورە ساناسىنىڭ جەتكەن جەرىمەن پايىمداۋى ارقىلى يگەرىلەتىن  عىلىم. بۇل عاقليا عىلىمىنىڭ ەركىن ورىستەگەنى سونشالىق قازىر ءبىر مامان يەسى بولا تۇرا، ءبىر-ءبىرىنىڭ عىلىمىن تۇسىنبەيتىن عالىمداردى ۇشىراتا  باستادىق. ارينە، عالىمدار اراسىندا قالىپتاسا باستاعان  بۇل الشاقتىق ءتۇبى جاقسىلىققا اپارماسى بەلگىلى. عالىمداردىڭ وي سانا مەن ماقسات باعدارلارىنىڭ ۇندەستىگى بولماسا، عىلىم دامۋىنىڭ بۇل بەت الىسى ءتۇبى قۇردىمعا سوقتىرادى... سوندىقتاندا بولار، سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدەگى ءوزىمىز بىلەتىن  بۇل ءىلىمنىڭ  حال احۋالى پالەندەي ءماز بولماي، ءوزىنىڭ تاريحي قالىپتاسقان اسىل ارناسىنان ءجيى اداسىپ، جاساندى توقىراۋلارعا ۇشىراۋدا. بۇعان ناقتىلى دالەل - كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە مەملەكەتتىك اسا ابرويلى مەكەمە رەتىندە جۇمىس جاساپ كەلگەن ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى بۇگىنگى تاڭدا قاۋقارسىز قوعامدىق ۇيىم دارەجەسىنە ءتۇستى، بەلگىلى عالىمدارىمىز مەملەكەت قامقورلىعىنىڭ جەتىمسىزدىگىنەن  شەت ەل اسىپ كەتۋدە، كەشەگى قابىلدانعان «عىلىم تۋرالى» زاڭ  عالىمدارىمىز شاعىم ايتىپ شۋىلداپ جاتقانىنداي  ءالى دە بولسا شيكى...

ارينە، ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق دامۋىنىڭ  باسىم باعىتى سانالاتىن وتاندىق عىلىمنىڭ مۇنداي دارمەنسىز  كۇن كەشىپ وتىرۋى كىمدى دە بولسا ويلاندىرۋى ءتيىس. دەگەنمەن، بۇل ءىلىمنىڭ قيمىل تىرشىلىگىنە از دا بولسا شۇكىرشىلىك ايتۋعا بولادى. ويتكەنى، جاقسىلى- جاماندى جەكە دارا بولماسا دا ءبىلىم جۇيەسىمەن بىرىككەن ءوز مينيسترلىگى، قالىپتاسقان قالىڭ ارمياسى، جوقتاۋشىسى بار. بىتىراپ، بەرەكەسىزدەنىپ وتىرعانىمەن ۇكىمەت تاراپىنان  نازاردان تىس قالىپ كورگەن ەمەس.

ەكىنشىسى - لادۋني ءىلىمى. عىلىمداردىڭ باسى مەن سوڭى بولىپ سانالاتىن بۇل مۇعجيزا ءىلىم عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىن قامتيدى. ارينە، ازىرشە اتاۋى ەستىر قازاقى قۇلاققا توسىنداۋ ەستىلۋى مۇمكىن. ويتكەنى بۇل ءىلىمنىڭ ءبىزدىڭ ەلدە ءالى كۇنگە تولىققاندى جۇيەسى قالىپتاسپاق تۇگىلى، ءتول جاناشىرى، ءىلىم ەسەبىندە جۇمىسىن جانداندىرار ەل بىلەتىن يەسى تابىلماي كەلەدى. ناقتىلى دالەل - جىل جارىم ۋاقىت كوكبارعا ءتۇسىپ ازەر قابىلدانعان «عىلىم تۋرالى» زاڭ جوباسىندا بۇل ءىلىم تۋرالى جالعىز اۋىز ءسوز دە ەنگىزىلمەگەن. ەنگىزىلمەك تۇگىلى مينيسترلىكتە اتالىنعان ءىلىمدى ءىلىم ەسەبىندە  مويىنداعىسى كەلمەيتىندەر دە جەتىپ ارتىلادى. وسىنداي پاتۋاسىزدىقتان اتاۋى كوپ مۇعجيزا لادۋني ءىلىمىن از-كەم عالىمدارىمىز وسى ءىلىمنىڭ نەگىزىن قالاعان بەلگىلى شىعىس عۇلامالارى جازىپ كەتكەندەي ءفالسافا نەمەسە حيكمەت ءىلىمى رەتىندە تانىسا، ەكىنشى ءبىر شاعىن توپ اباي مەن شاكارىمنىڭ ايتۋىنشا تولىق ادام تانىمى نەمەسە ار ءىلىمى, ال ءۇشىنشى ءبىر بولىمسىز توپ قازاقتىڭ ءوز تابيعاتىنا جاقىنداتىپ، اللانىڭ ايان ءىلىمى (قۇداي تانۋ). رەتىندە اتاپ ءجۇر. جالپى بۇل ءىلىم جۇرەك تازالىعىمەن كەلەتىن ءىلىم. بۇل عىلىمنىڭ يەلەرى، قۇدىرەتتى كامىل ادام گەرمەتيكالىق نەمەسە تىلسىمدىق (ميستيكالىق) ويلاۋ مەنتاليتەتى قاسيەتتەرىنە يەلىك ەتەدى. ولار ەزوتەريكتەر. بۇل ءىلىمنىڭ قۇپياسى مەن سىرى ىشىنە بۇگىلگەن. بويىندا تۋمىسىنان ەرەكشە قابىلداۋ قاسيەتى جوق ادام يگەرە المايدى.

مەن وسى ءىلىمنىڭ عۇلاماسى رەتىندە ەمەس، ىقىلاستى جاناشىرى رەتىندە بىلگەن ويلارىمدى تۇجىرىمداپ، ەكى جىل بۇرىن «ءفالسافا - اللانىڭ ايان ءىلىمى» («قازاقپارات»، 2009 ج.) اتتى كىتابىمدى باسپادان شىعارىپ،  ايان ءىلىمىنىڭ  كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءداستۇرلى يسلام ءدىنىن ۇستانىپ كەلگەن   ءبىزدىڭ قازاق حالقىنا قانشالىقتى قاجەتتىگىن ورتاعا سالعان بولاتىنمىن. بۇل كىتاپتا كوتەرىلگەن پروبلەمالارعا بايلانىستى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ عىلىم كوميتەتى فيلوسوفيا مەن ءفالسافانىڭ ارا جىگىن اشۋ ءۇشىن ارنايى زاڭداستىرىلعان قور قۇرىپ، كوميتەت ارقىلى وتەتىن مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ كونكۋرسىنا قاتىسۋعا، سونىمەن قاتار فالسافالىق وي ورتالىعى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىن اشۋ ءۇشىن ادىلەت مينيسترلىگىمەن بىرىگىپ ورتاق پىكىرگە كەلۋگە كەڭەس بەرسە، فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى عالىمدارى ەلىمىز ءوز ەگەمەندىگىن العاننان بەرى باتىستىق نەمەسە ونىڭ حريستياندىق فيلوسوفيا نۇسقاسىمەن عانا ەمەس الەمدىك امبەباپتانعان  فيلوسوفيامەن اينالىسىپ جاتقاندىقتارىن، ءفالسافا سول جالپى ازاماتتىق فيلوسوفيانىڭ وزىندىك ءبىر كورىنىسى ەكەنىن جەتكىزىپ،  ەزوتەريالىق ماسەلەلەرگە جىكتەمە جاساۋدى ارنايى ماماندار نەمەسە پسيحولوگتار ەنشىسىنە اۋدارىپ تاستاپ، قورىتىندى پىكىرلەرىندە وسى باعىتتا ەڭبەكتەنە بەرۋىمىزگە ءوز تىلەكتەستىكتەرىن ءبىلدىردى. ەكى حات تا دۇرىس قورىتىندى بەرگەنىمەن جاڭا ىلىمگە ءوز تاراپتارىنان ءىش تارتۋ سەزدىرىپ وتىرعان جوق.

ايتپەسە، ياسساۋي بابامىزدىڭ  وز مۇرالارىن «حيكمەت» دەپ قالدىرعانىن عالىمدارىمىز بىلمەي وتىر دەگەنگە كىم سەنەدى؟ حيكمەت  اۋىسپالى ماعىناسى بار ءسوز.  اباي اقىن ونى;

جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا،

حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى.

ىشتەگى كىردى قاشىرسا

ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى- دەپ ايتىپ كەتسە، سۇلەيمەن باقىرعاني;

باقسا قاعبا كورۇنعان،

باسسا يەرلار تۇرۇلعان.

لادۋني يلمي ۇيرۇلگان

شاحىم احمەد ياسساۋي - دەگەن ەمەس پە؟..

الدە  عۇلاما عالىم ءياسساۋيدىڭ ءوز «حيكمەتىندەگى» ايتقان;

اقىر زامان عالىمدارى زالىم بولدى،

قۇر ماقتاۋ ايتۋشىلار عالىم بولدى.

شىندىقتى ايتقان عالىم قورلىق كوردى،

عاجاپ سۇمدىق زامانا بولدى، كورگىن - دەگەن پىكىرى بۇگىن دە ءوز كورىنىسىن  بەرىپ وتىر ما؟ «حيكمەت» ءسوزى اقىل، پاراساتتى ءسوز، ءدىن ءىلىمى،  شىنايى بولمىستى ء(تاڭىردى) تانۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ياعني حيكمەت اللادان بەرىلەتىن ءىلىم. مۇنداي جاڭالىققا تولى جاڭا قۇرىلىمعا، ارينە، ءوز اياعىنان تىك تۇرىپ كەتكەنشە ۇكىمەت قامقورلىعى قاجەت. وسىلاردى ويلاستىرىپ تاياۋدا تاعى دا «مۇعجيزا ءفالسافا (لادۋني) ىلىمىنە جاناشىرلىق تانىتايىق» («جۇمادا عى جۇزدەسۋ»، №51, 24.12.2010 ج.) دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا جازىپ، وسى ءىلىمنىڭ جانايقايىن ۇكىمەت الدىنا ماسەلە ەتىپ قويۋمەن بىرگە، جاڭا ىلىمگە جاناشىر بولار ەرەكشە قابىلەتتى جاس عالىمداردى دەن قويىپ ىزدەستىرە باستادىم. ەلدەگى بۇل ءىلىم تىزگىنىن جان دۇنيەسى تازا عالىم عانا الۋى كەرەك. تاپتىم. ونداي عالىم بار ەكەن. ءتىپتى كوز الدىمدا ءجۇرىپتى عوي. ول - تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سايات مۇراتۇلى يبراەۆ.

مەن اقىن-جازۋشىلىقتان بۇرىن، ءومىرىمنىڭ ون سەگىز جىلىن «قازاقستان» باعدارلاماسىندا تەلەجۋرناليست رەتىندە وتكىزگەن جانمىن.  ماقتانعانىم ەمەس، قازاق تەلەديدارىنداعى العاشقى ءدىني حابارلاردى دا ۇلكەن تارتىسپەن ومىرگە مەن الىپ كەلدىم. بەلگىلى ادەبيەت سىنشىسى  مۇحامەدجان قاراتاەۆ اعامىز بەن سول كەزدەگى باس مۋفتي راتبەك نىسانباەۆتى قاتىستىرا وتىرىپ  دايىنداعان العاشقى «ادەت عۇرىپتىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» اتتى ءبىر ساعاتتىق ءدىني حابارىم كەزىندە قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان  قكپ ورتالىق كوميتەتى تاراپىنان ۇيىمداستىرعان سەگىز رەت تەكسەرۋدەن سوڭ، ءبىر جىل ءبىر ايدان كەيىن، سول كەزدە ورتالىق كوميتەتكە حاتشى بولىپ كەلگەن وزبەكالى جانىبەكوۆ اعامىزدىڭ ماقۇلداۋىمەن عانا ەفيردەن ازەر وتكەنىن بۇگىندە بىرەۋ بىلسە بىرەۋ بىلمەس. سول كەزدە مەنەن باسقا جۋرناليست بولسا،  جوعارى جاقتان بولعان ءتيىستى ەسكەرتۋدەن سوڭ، ول حابارعا قايتا اينالىپ سوقپاس تا ەدى.  قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىن دا، ودان كەيىنگى ون بەس-ون سەگىز جىل كولەمىندە جوسپارلى ءدىني حابارلار دا، مەنىڭ باسشىلىعىممەن ءارى جۇرگىزۋىممەن  ءوتتى. قۇراننىڭ 114 سۇرەسىن سول كەزدەگى يسلام ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى س.ورازبەن 114 حابار ەتىپ العاش ەلگە تانىستىردىم. 1996 جىلعى قازاقستان قاجىلارىنىڭ قاجىلىق ساپارى تۋرالى «سالەم، مەككە!» دەگەن تاقىرىپپەن تۇسىرىلگەن  التى سەريالى تەلەفيلم اۆتورى دا ءوزىم بولدىم. قازاق تەلەديدارىنا وسىلايشا ءدىني حابارلاردى ءوزىم الىپ كەلگەن سوڭ، وزىمنەن كەيىن وسى تاقىرىپتا حابار جاساۋشىلار مەن  جۇرگىزۋشىلەرگە سىن كوزبەن قارايتىنىم دا جاسىرىن ەمەس. قازىر دە ءبىراز جۋرناليستەر جوسپارلى ءدىني حابارلاردى جۇرگىزىپ كەلە جاتىر عوي. وسىلاردىڭ اراسىندا ءوزى تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى بولسا دا سايات يبراەۆتىڭ   حابار جۇرگىزۋ ەرەكشەلىگى مەن مادەنيەتى وتە جوعارى دەڭگەيدە بولاتىن. جالپى ءدىني حاباردى دىننەن حابارى بار يماني ادام جۇرگىزگەنى كوزگە ۇرىپ تۇرادى. ەفير سۇيىكتىسى بولعان سول ساياتتان سوڭعى جىلدارى كوز جازىپ قالعاندا، مەن عالىم ساياتتى ەمەس،  ءدىني حاباردى جۇرگىزۋشى ساياتتى ىزدەۋمەن  كوپ ۋاقىت وتكىزىپپىن...

اقىرى تاپتىم، «قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ تەلەجۇرگىزۋشىسى ەمەس، وسى ارنادان ەنشى الىپ شىققان «حابار» ارناسىنان «اقيقات» اتتى دەرەكتى فيلمىنەن...

جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا،

حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى.

ىشتەگى كىردى قاشىرسا

ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى- دەپ اباي ءتالىمىن ايتىپ وتىرعان قالپىندا، ماقتاپ ەمەس، لاڭكەس سوپىلىقتىڭ بىرەگەي وكىلى رەتىندە ماسقارالاپ كورسەتىپ جاتىر... ماسقارا، ۇيات-اق بولدى، ءبىر جاقتى دايىندالعان مۇنداي حابار، مەملەكەتتىك ارناعا ەشۋاقىتتا ابىروي اپەرمەك ەمەس.  سىڭار ەزۋ حابارعا بايلانىستى ءوز پىكىرىمدى، ەكى كۇننەن سوڭ وزدەرى ىزدەپ تەلەفون سوققان «دات» گازەتى تىلشىلەرىنە اشىق  ءبىلدىردىم. حابارداعى باستى ىڭعايسىزدىق كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق حالقى ۇستانىپ كەلگەن- ءدىن يسلامدى بارىنشا قورلاعانى بولدى. ءداستۇرلى ءدىنىمىز تۋرالى باسقا دىندەگى «عۇلاما عالىم» كوسەمسىپ پىكىر ءبىلدىردى. سۇمدىق قوي! ءوز ءدىنىمىز تۋرالى پىكىر ايتاتىن ءبىر قازاق قۇرىپ قالىپپا ەدى؟! ءابساتتار قايدا، ونىڭ ورىنباسارلارى شە؟ ورىنباسارى دەمەكشى، وسى حاباردا قالىڭ زىكىرشىلەردىڭ اراسىندا قىزىل تاقياسىمەن زىكىرگە قاتىناسىپ وتىرعان ءدىني باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، شاريعات جانە فاتۋا ءبولىمىنىڭ باسشىسى السابەكوۆ نە ءبىتىرىپ وتىر. زىكىرشىلەر تۇرمەگە توعىتىلسا بۇل ازامات قالاي امان قالعان. مەنىڭ بىلەتىنىم زىكىر ءبىزدىڭ ەلگە رەسپۋبليكا مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى تاشكەندەگى ورتا ازيا ءدىني باسقارماسىنان بولىنگەن كەزدە كەلدى. رەسپۋبليكا مۇسىلماندارى ءبىرىنشى قۇرىلتايىنىڭ الدىندا دا، سوڭىندا دا العاش رەت اللاعا ماداق زىكىر ايتىلعان...

«اقيقات» حابارىنان سوڭ ارتىنشا ءبىر ەمەس بىرنەشە   باق بەتتەرىندە ماقالالار جاريالاندى. ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ اتىنا جازىلعان ءبىر حاتتىڭ سوڭىنا ەل زيالىلارى جازۋشىلار، ونەر جانە قوعام قايراتكەرلەرىنەن تىس 33 عىلىم دوكتورى ءوز قولدارىن قويعاندارىن كوردىم. سولاردان ۇققانىم - 1966 جىلى دۇنيەگە كەلگەن سايات ىبىراي رەسپۋبليكالىق فيزيكا-ماتيماتيكا مەكتەبىن التىن مەدالمەن تامامداعان. ماسكەۋدەگى لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ مەحانيكا-ماتيماتيكا فاكۋلتەتىن قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن. 25 جاسىنجا كانديداتتىق، 29 جاسىندا دوكتورلىق ديسەرتاتسياسىن قورعاعان. 1998-2000 جىلداردا گەرمانياداعى الەكساندر گۋمبولد  اتىنداعى قوردىڭ  ستەپەندياتى بولىپ عىلىم سالاسىنداعى ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ ەلگە ورالعان. اعىلشىن، نەمىس، ورىس تىلدەرىن جاقسى مەڭگەرگەن. تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. ءۇش عىلىمي مونوگرافيا مەن 60-تان استام عىلىمي ماقالانىڭ اۆتورى. مەحانيكا جانە ماشينا جاساۋ سالاسى بويىنشا بەس پاتەنتكە يە بولعان. عىلىمداعى ءوز سالاسى بويىنشا الەمدەگى ەڭ مىقتى  5 عالىمنىڭ ءبىرى. كامەلەتكە تولماعان بەس بالانىڭ اكەسى...

اينالايىن-اۋ، رەسپۋبليكانىڭ ماڭداي الدى عالىمدارى شىرىلداپ ىزدەپ جاتقان مىناداي عۇلاما عالىمدى تۇرمەگە توعىتقانشا، الەم الدىندا ەل بولىپ ماقتانىش تۇتۋ كەرەك ەمەس پە؟ وسى ورايدا شەرحان اعامىزدىڭ; «اشىق حاتقا» قولدى ءوز ەركىڭىزبەن قويدىڭىز با؟»- دەگەن ساۋالعا -ءوز ەركىممەن قويدىم. ازىرگە اقىل ەسىم ءتۇزۋ، ىستەگەن ارەكەتىمە جاۋاپ بەرە الامىن. كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن قول قويعانىمدى جاقسى بىلەمىن. ولار قاي قازاقتىڭ بالاسىنا قاستىق قىلدى؟ حالىق جاۋى ما ەدى ول ادام بالاسى ارا تۇسپەيتىندەي؟ مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساماقشى بولدى ما؟ حاننىڭ تاعىنا تالاستى ما؟ نە ىستەدى؟ ءدىننىڭ ادامى، ءدىنى مۇسىلمان. بار كىناسى سول. بارلىعىڭ جاۋ كورىپ، جاقىننان دۇشپان تاۋىپ الىپ، تۇرمەگە اپارىپ تىقتىڭدار. «ويران سالدى» دەيدى. نەقىلعان ويران ول؟ نەنى ءبۇلدىرىپتى، كىمدى ءولتىرىپتى؟ الدىمەن انىق قانىعىن نەگە بىلمەيسىڭدەر؟..» دەگەن اشىنعان جاۋابىنا قوسىلعاننان باسقا بىزگە ارتىق اڭگىمە ايتۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ مەنىمشە جوق. حابارداعى ءلاززات كەلىننىڭ جولداسى سايات جايلى يماندى دا ساليقالى پىكىرىنە ريزا بولدىم.   شىنىندا دا وسىنداي تۇلعانى زايىرلى مەملەكەتتە ءىستى ەتۋ كىمگە وپا بەرەدى؟ ماعان ساياتتىڭ جوعارىداعى اتاقتارىنان دا بۇرىن   ق.ساتباەۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە «ءابجاد» ستۋدەنتتەر كلۋبىنا جەتەكشىلىك ەتكەندىگى ءوزىم ەستىمەگەن جاڭالىق بولىپ ەستىلدى. ءابجات بارلىق ءبىلىمنىڭ كىلتى ەكەنىن كەزىندە عۇلاما عالىم اعجان ماشانوۆ قاريانىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن ەدىم. شىنى دا سول.  ءابجاد ءىلىمىن يگەرگەن جان قۇرانعا دا، لادۋني ىلىمىنە دە باتىل ەنىپ، قاجەتتى تۇسىنىكتى بەرە الادى. مەن جوعارىدا كەلتىرگەن «ءفالسافا - اللانىڭ ايان ءىلىمى» اتتى ەڭبەگىمدە ءال-فارابيدەن ءال-ماشانيگە دەيىنگى قازاق ءفالساپاشىلاردىڭ تاريحى  مەن ەڭبەگىن جۇيەلەۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەن ەدىم. كەزىندە كوممۋنيست اقجان ماشانوۆ اعامىز «ابجاد» تۋرالى قولجازباسىن ءبىتىرىپ، مەشىتكە جۇما نامازعا جاسىرىن كەلىپ جۇرگەن كەزىندە، سوڭىنا ءۇش ءارىپ قىزمەتكەرلەرى ءتۇسىپ جۇرگەنىن بايقاعان سول كەزدەگى باس مۋفتي ر.نىسانباەۆ اعاسىنا جايلاپ ەسكەرتىپ، مەشىتكە ەكى-ءۇش اي كەلتىرمەي قويعانىن كورگەنىم بار-دى... مەنىڭ ۇعىنعانىم سايات اقجان اتاسى سياقتى ۇلتتىق بولمىس تۇرعىسىنان وزگەلەرگە وي سالا الاتىن ازامات سياقتى. سوپىلىق جولعا تۇسۋىنە ءال عازاليدىڭ; " سوندا مەن جانارىمدى ءوز جاعدايىما اۋداردىم - بايقاسام، مەنىڭ ءوزىم جان-جاعىمنان شىرماپ العان جالعان بايلانىسىنا بەلشەمنەن باتىپ تۇرمىن. ءوزىمنىڭ قىزمەتىمە جانە ونداعى ەڭ جاقسى، ىزگى دەگەنىنە; لەكتسيا وقۋ مەن ءدارىس بەرۋىمە، كوزىمدى تىگىپ ەدىم، مەنى ءوزىن و دۇنيەگە ساپار  شەگۋگە دايارلاعان ادام ءۇشىن نە ماڭىزى، نە پايداسى جوق عىلىمداردىڭ ەلىكتىرىپ كەلگەنىن كوردىم. ءوزىمنىڭ ۇستازدىق قىزمەتىمدە جەتسەم دەگەن ماقساتتارىم تۋرالى ودان ءارى ويلانا كەلىپ، مەن وسى ماقساتتارعا قاتىستى ويلارىمنىڭ تۇتاسىمەن جالعىز اللاعا عانا ارنالماعانىن، مەن ءۇشىن باستاۋشى سەبەپ جانە قوزعاۋشى كۇش قۇرمەت پەن داڭققا جەتۋ بولعانىن ءبىلدىم. مەن ءوزىمنىڭ جاردىڭ جاعاسىندا تۇرعانىما جانە جاعدايىمدى تۇزەۋگە شۇعىل كىرىسپەسەم ءسوزسىز تامۇققا باراتىنىما كوزىم جەتتى... سەنىمنىڭ جان داۋىسى مەنى باسقاعا شاقىردى. "جولعا! جولعا! از عانا عۇمىر قالدى، ال سەنىڭ الدىڭدا ءالى ۇزاق جول جاتىر. سەنى مەڭدەگەن عىلىم مەن جۇمىس - الداۋ ەلەس قانا. سەن ءوزىڭدى و دۇنيەگە قازىر بولماسا قاشان دايارلايسىڭ؟ سەن ءوزىڭنىڭ جالعانمەن بايلانىستارىڭدى قازىر بولماسا قاشان ۇزەسىڭ؟

...وسىلاي ون جىلعا ۇلاستى. وسى جىلدار ىشىندە مەنىڭ الدىمنان نە ايتىپ جەتكىزگىسىز، نە ءتۇسىنىپ بولمايتىن نارسەلەر اشىلدى. ىسكە پايداسى ءۇشىن مەن مىنانى عانا ايتىپ وتەيىن; مارتەبەلى جاساعان اللا جولىمەن جۇرۋشىلەر، ءدال وسى سوپىلار ەكەنى، ولاردىڭ تۇرمىس سالتى - ەڭ جاقسى تۇرمىس سالتى ەكەنى، ولاردىڭ جولى - ەڭ دۇرىس جول جانە ولادىڭ جان دۇنيەسى ەڭ تازا ەكەندىگى مەن ءۇشىن مەيلىنشە ايقىن بولدى. مەن تىپتەن  ايتار ەدىم; ەگەر سوفىلاردىڭ سالتى مەن مىنەز قۇلقىنا ونى تىپتەن شامالى بولسا جاقسارتۋ ماقساتىمەن قانداي دا بولماسىن ازعانا وزگەرىس ەنگىزۋ ءۇشىن (بارلىق) اقىلدى ادامداردىڭ اقىلىن، دانالاردىڭ دانالىعىن جانە قۇدىرەتتى زاڭ ءبىلىمپازدارىنىڭ بىلىمدەرىن ءبىر جيسا دا، ولار مۇنى قالاي ىستەۋ جولىن بىلمەس ەدى. ويتكەنى سوفىلاردىڭ بارلىق حاراكەتتەرى، بارلىق قۇپيا جانە جاريا ويلارى - پايعامبار حۇزىرىنان قۇيىلعان نۇردان، ال جەر بەتىندە ادامدار ءوز باعىتىن تۇزەيتىن پايعامبار نۇرىنان وزگە ەش ساۋلە جوق" (133) - دەگەن تىرشىلىگى ونەگە بولعان بولار. بالكىم، تۇرمەگە  وسى ويعا بەرىلگەنى ءۇشىن دە توعىتىلعان شىعار. عالىم جولى قاشان دا ساليقالى كۇرەس جولى عوي. قۇراندا;  «اللا (ت.) حيكمەتتى (تەرەڭ ءبىلىمدى) قالاعان قۇلىنا بەرەدى. ال كىمگە ءبىلىم بەرىلسە، وعان كوپتەگەن يگىلىك بەرىلگەن بولادى. بۇنى اقىل يەلەرى عانا تۇسىنە الادى.(269) دەگەن سۇرە دە بار عوي. سايات اللانىڭ وسىنداي قۇلى.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم- ۇلت رەتىندە ۇستاناتىن ءفالاسافا ءىلىمى ەڭ الدىمەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءداستۇرلى يسلام ءدىنىن ۇستانىپ كەلگەن، قازاق حالقىنا قاجەت. وسى ءىلىم سانامىزعا سىڭەتىن بولسا،  بەتىمەن كەتكەن بەرەكەسىز گۋمانيزم ءدىني سانادان جوعارى اسقاقتاماي، بۇگىنگى تاڭدا جەگى قۇرتتاي ءورىس الىپ بارا جاتقان جاستار تاربيەسىندەگى يمانسىزدىقتان ارىلار ەدىك. ۇل - ۇياتىنا، قىز - قىلىعىنا ورالار ەدى. ۇرپاعىنا ۇمىتپەن قارار  الەم سۇيسىنگەن ەل بولار ەدىك. ويتكەنى، اللاھتان ايان بولىپ تۇسكەن ءفالسافا، ەڭ الدىمەن  اردىڭ ءىلىمى.

ءفالسافا - حالىققا دا، مەملەكەتكە دە وتە قاجەت مۇعجيزا ءىلىم. بىراق بۇل ءىلىم ءاربىر كوزى اشىق، بۇگىنگى جوعارى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن جان اتقارا بەرەر جەڭىل شارۋا ەمەس. ونىڭ اۋىرلىعى دا وسىندا. سايات وسى ءىلىمدى كەلەشەك ۇرشىقشا يىرەتىن  حيكمەت يەسى. ول تۇرمەدە وتىر. نەگە؟...

باقتىباي اينابەكوۆ، جازۋشى