ءداۋىت قارا: «قازاقتاردىڭ ءدىنى – شامانيزم، باقسىلىق» دەگەن تۇجىرىم ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراستان شىققان
ءداۋىت شومفاي قارا - ماجارستان عىلىم اكادەمياسى ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى. ول ماجارلىق اتاقتى تۇركولوگ عالىم ەشتۆان قوڭىردىڭ شاكىرتى بولىپ تابىلادى ءداۋىت جاس كەزىندە قازاقستاندا تۇرىپ، قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن، ءوزىن قىپشاقتەكتى ازامات سانايدى.
- ءداۋىت مىرزا، ەتنوگرافيا عىلىمى بويىنشا نەنى زەرتتەپ ءجۇرسىز؟
- مەنى قىزىقتىراتىنى، اتا-بابام قىپشاقتاردىڭ نانىم-سەنىمى. كازىر قالىپتاسقان ءبىرشاما عىلىمي تۇجىرىمدى جوققا شىعارۋ ۇستىندەمىن. بىرىنشىدەن، «قازاقتاردىڭ ءدىنى -شامانيزم، باقسىلىق» دەگەن تۇجىرىم ەبروتسەنتريستىك كوزقاراستان شىققان. ەگەر قازاقتاردىڭ ءوز ءدىنى بولعاندا، ەبروتسەنتريستىك تاراپتان ونى تالقانداۋ قولعا الىنار ەدى. ال، تابيعاتتىڭ كۇشىن مەڭگەرۋدىڭ دىنگە قانداي قاتىسى بار؟ باقسىلىق دەگەنىمىز - سول، تابيعي قۇدىرەتتى مەڭگەرۋ، ول دىنگە قاتىسسىز.
ەكىنشى جاعىنان، قازاقتاردى مۇسىلمانعا جاقىن تۇتپاۋ پيعىلى دا بولدى. وسىدان كەلىپ، «ولاردىڭ ءدىنى -شامانيزم، باقسىلىق راسىمدەر» دەگەن پيعىل ۇستالدى.شىن مانىندە، اتا-بابامىز تابيعي جاراتىلىس قۇدىرەتتەرىن مەڭگەرگەن، ولار جاي عانا سەنىمدى تالعاجاۋ ەتىپ قويماعان.
- سوندا باقسىلىق - مونوتەيزم بەلگىسى مە؟
- جوق، مەنىمشە، بۇل جاراتىلىستان بار تىلسىم كۇشتى مەڭگەرۋ قابىلەتى.ول - اسا قابىلەتتى، سەزىمتال ادامدارعا ءتان، دىننەن تىس قۇبىلىس. بۇل قۇبىلىس ادامنىڭ قاي دىنگە قاتىستىلىعىنا قارامايدى، ونىڭ قابىلەتىنە قارايدى.
ءداۋىت شومفاي قارا - ماجارستان عىلىم اكادەمياسى ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى. ول ماجارلىق اتاقتى تۇركولوگ عالىم ەشتۆان قوڭىردىڭ شاكىرتى بولىپ تابىلادى ءداۋىت جاس كەزىندە قازاقستاندا تۇرىپ، قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن، ءوزىن قىپشاقتەكتى ازامات سانايدى.
- ءداۋىت مىرزا، ەتنوگرافيا عىلىمى بويىنشا نەنى زەرتتەپ ءجۇرسىز؟
- مەنى قىزىقتىراتىنى، اتا-بابام قىپشاقتاردىڭ نانىم-سەنىمى. كازىر قالىپتاسقان ءبىرشاما عىلىمي تۇجىرىمدى جوققا شىعارۋ ۇستىندەمىن. بىرىنشىدەن، «قازاقتاردىڭ ءدىنى -شامانيزم، باقسىلىق» دەگەن تۇجىرىم ەبروتسەنتريستىك كوزقاراستان شىققان. ەگەر قازاقتاردىڭ ءوز ءدىنى بولعاندا، ەبروتسەنتريستىك تاراپتان ونى تالقانداۋ قولعا الىنار ەدى. ال، تابيعاتتىڭ كۇشىن مەڭگەرۋدىڭ دىنگە قانداي قاتىسى بار؟ باقسىلىق دەگەنىمىز - سول، تابيعي قۇدىرەتتى مەڭگەرۋ، ول دىنگە قاتىسسىز.
ەكىنشى جاعىنان، قازاقتاردى مۇسىلمانعا جاقىن تۇتپاۋ پيعىلى دا بولدى. وسىدان كەلىپ، «ولاردىڭ ءدىنى -شامانيزم، باقسىلىق راسىمدەر» دەگەن پيعىل ۇستالدى.شىن مانىندە، اتا-بابامىز تابيعي جاراتىلىس قۇدىرەتتەرىن مەڭگەرگەن، ولار جاي عانا سەنىمدى تالعاجاۋ ەتىپ قويماعان.
- سوندا باقسىلىق - مونوتەيزم بەلگىسى مە؟
- جوق، مەنىمشە، بۇل جاراتىلىستان بار تىلسىم كۇشتى مەڭگەرۋ قابىلەتى.ول - اسا قابىلەتتى، سەزىمتال ادامدارعا ءتان، دىننەن تىس قۇبىلىس. بۇل قۇبىلىس ادامنىڭ قاي دىنگە قاتىستىلىعىنا قارامايدى، ونىڭ قابىلەتىنە قارايدى.
- ىرىمنىڭ بۇعان قاتىسى جوق پا؟
- ىرىم نانىم-سەنىمگە قاتىستى جانە كەيبىرى الگى باقسىلىق ۇدەرىستەردەن تۋىنداعان. مىسالى، قازاق تا، قىرعىز دا «اينالىپ كەتەيىن» دەپ ءسۇيسىنىپ جاتادى. ول نەدەن؟ باقسىلار (شامان) ناۋقاستى ەمدەگەندە، ونى اينالا ءجۇرىپ، اۋرۋىن وزىنە الىپ، ودان قۇتىلۋ جولىن جاسايدى. وسىدان كەلىپ، ول «اينالايىن» دەگەن ىرىمدىق سوزگە ۇلاسىپ كەتكەن، ال ۇدەرىس كومەسكىلەنگەن.
- ال، شامان مەن باقسىنىڭ ايىرماسى بار ما؟
- ەكەۋى ەكى باسقا دۇنيە! باقسى ءۇشىن مۇسىلماندىق قۇندىلىقتار جات ەمەس.ولار مۇسىلمان ارۋاقتاردى دا شاقىرىپ، ولاردى ۇدەرىسكە سالا بەرەدى. «وتىراردا - وتىز باپ، تۇركىستاندا - تۇمەن باپ، ەڭ ۇلكەنى -ارىستان باپ» دەلىنەتىن تىركەس باقسىلارعا ءتان.ءسويتىپ، باقسىلىق ۇدەرىس مۇسىلماندىق نىسانداردى دا پايدالانا بەرەدى.سوندا قازاقتار ەجەلگى سەنىمىن تارك ەتپەستەن، جاڭا دىنمەن ۇشتاستىرا بىلگەن. يسلام دوگمالارىن بۇرىنعى سەنىممەن قابىستىرعان. مىسالى، موڭعول باقسىلارى بۋددالىق قۇندىلىقتاردى اينالىسقا قوسقان. ال، شاماندىق مۇسىلمانعا دەيىنگى تابيعي قۇبىلىس اتريبۋتتارى مەن قۇندىلىقتارىنا تاۋەلدى. سوعان قاراعاندا، شاماندىق مونوتەيزمگە دەيىنگى جورالعىلارىنىڭ تازا ساقتالعان ءتۇرى بولىپ تابىلادى.
قازاقتىڭ ەجەلگى سەنىمى بويىنشا ءاربىر نارسەنىڭ قۇتى بار دەلىنەدى. «قۇت» ۇعىمى اسا ەجەلگى تۇركىلىك تانىم جۇرناعى. اعاشتىڭ، تاستىڭ، ادامنىڭ، ايۋاننىڭ قۇتى بار دەلىنەدى...
- سوندا قۇت دەگەنىمىز - جان با؟
- جوق، جان شىعىپ كەتسە - ولەسىڭ عوي.قۇت - بايىرعى تۇركىلەردىڭ تۇسىنىگىندە ىشكى كۇش-قايرات، قۋات. «قۇتتى بولسىن!» دەگەندە جاندى قۋات بولۋىن تىلەۋ جاتىر، ول بولماسا ادام اۋىرىپ قالادى، جانسىز نارسە بايانسىز بولادى دەگەندەي.
- سوندا ول، كازىرگىشە اۋرا سياقتى عوي.
- ءيا، اۋرا سياقتى. «قۇتى قاشتى» دەگەن تىركەس بار. مىسالى، باقسىلار ءوزىنىڭ قۇتىن جۇمساپ، اقپارات الادى، باسقا جەردە جۇرگەندەي ادام كوزىنە كورىنەدى. كەيدە، تۇسىڭدە ءبىر جاققا باراتىنىڭدى الدىن الا كورەسىڭ، سوندا قۇتىڭ بارىپ كورىپ كەلەدى.ءسويتىپ، تۇسكە اينالادى.كەيدە ءبىر جەردى بۇرىن كورگەندەي بولاسىڭ، دەمەك، وندا سەنىڭ قۇتىڭ بۇرىن بولىپ كەتكەنى. ال، شاماندار، باقسىلار ادامنىڭ قۇتىن قاشىرا دا، كەلتىرە دە الادى. قازاقتا «قۇت قۇيۋ» دەگەن ءراسىم بار، شوشىمالى بالانىڭ باسىنا سۋ تولى ىدىس توسىپ، وعان بالقىتىپ قورعاسىن قۇيادى. سوندا شوشىمالى بولعان بالانىڭ قاشقان قۇتى قالپىنا كەلەدى. «كەل قۇتىم، كەل! سۋدا بولساڭ، سۋدان كەل; جەلدە بولساڭ جەلدەن كەل! قۇراي،قۇراي، قۇراي!» دەيدى.بۇل باشقۇرتتاردا دا، موڭعولداردا دا بار. بۇنىڭ استارىندا، ەگەر دە قۇتتى مەڭگەرەتىن بولساڭىز، كەز كەلگەن جاندى-جانسىزدىڭ كۇش-قۋاتىن مەڭگەرەسىڭ دەگەن ءىلىمنىڭ استارى بار.
- ەندەشە بۇل اتا-بابامىزدىڭ ماتەريانىڭ كەز كەلگەن كۇيىن مەڭگەرە العاندىعى دەگەن ءسوز عوي!
- سولاي.ءبىزدىڭ اتا-بابامىز اسا كەرەمەت ءبىلىمدى يگەرگەن.ال، بۇل -شامانيزم ەمەس، ويتكەنى، «شامان» دەگەن اسا قابىلەتتى ادام عوي، ول قالاي «شامانيزم» اتالاتىن ءدىن بولماق؟ سول سەكىلدى «لامايزم» دەگەن تەرمين دە دۇرىس ەمەس، لاما دا ادام عوي، ءدىن ادامعا قالاي تاۋەلدى بولماق؟ مىسالى، يسلامدى «مولدايزم» دەگەن سىقىلدى كۇلكىلى نارسە عوي. مولدا - يسلامنىڭ قىزمەتكەرى، لاما - ءبۋدديزمنىڭ قىزمەتكەرى دەگەندەي. بۇنىڭ ءبارى ەبروپالىق قاتە ۇعىمدار عوي...
جالپى، وتباسىنىڭ، شاڭىراقتىڭ قۇتى بولادى. كەيىن مۇسىلماندىق كەلگەندە اراپتىڭ «بەرەكە» ءسوزى قاباتتاسقان، «قۇت-بەرەكە» دەپ قوس ءسوز كۇيىندە ايتادى قازاق، بىراق ماعىناسى سول - «قۇت»! بىراق ونىڭ بەس-التى اۋىسپالى ماعىناسى بار.
- ناقتىلاي ايتقاندا، ءسىزدىڭ زەرتتەۋ نىسانىڭىز نە؟
- مەن كازىر ەكى ەڭبەكتى قاتار جازىپ ءجۇرمىن: قازاق-قىرعىزدىڭ باقسىلىعى تۋرالى جانە ءسىبىر تۇركىلەرىنىڭ شاماندىعى جايىندا.
زەرتتەۋ بارىسىندا ءبىر بايقاعانىمدى ايتايىن: باقسىلىق پەن جىراۋلىق وتە تىعىز ۇعىم. مىسالى، جىراۋلىقتى ۇيرەتۋ مۇمكىن ەمەس، ول ايان ارقىلى نەمەسە باتا بەرۋ ارقىلى داريدى. ماڭعىستاۋدا مۇرىن جىراۋ بولعان، مەن ونىڭ بالاسىمەن جولىقتىم.ول بالا كەزىندە مىقتاپ اۋىرادى، سودان ءبىر كۇنى قولىنا دومبىرا ۇستاپ شەرتىپ، جىرلاي باستايدى. ءسويتىپ، وعان جىراۋلىق قاسيەت داريدى.
جىراۋلار مىڭداعان جول ولەڭدى قالاي جاتتايدى، كازىرگىدەي جاتتاسا، ميلارى اشىپ كەتەر ەدى. ولاردا ەرەكشە قاسيەت بار. باقسىلارعا ايان بەرىلگەندەي، ولارعا دا ارۋاقتار ايان ارقىلى دارىتادى. جىراۋلار جاتتامايدى، كوز الدىنا ەلەستەگەن كورىنىسكە ىلەسىپ وتىرادى. ارۋاقتار وعان جاردەمدەسەدى. سونداي «ارۋاقتى» جاستاردى ىزدەپ ءجۇرمىن، زەرتتەۋىمە جاردەم ەتەر ەدى.
- جاس كەزىمىزدە ءۇيدى نە ادامدى اينالعان بالاعا اتا-انامىز جەكىرىپ، اينالدىرمايتىن. سەبەبى نە دەپ ويلايسىز؟
- اينالۋدى تەك قانا باقسى اتقارۋى كەرەك، ال قاراپايىم كىسى نەمەسە بالالار بىرەۋدىڭ اۋرۋىن وزىنە جاماپ الۋى ىقتيمال. سوسىن تىيىم سالىنعان. سول سەبەپتى، «اينالىپ كەتەيىن» دەگەن سوزدە «قۇربانىڭ بولايىن» دەگەن ماعىنا بار. بىزدە، ماجاردا ونى «اينارۋ» دەيدى.
- قىزىق ەكەن. اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن - ءشارىپحان قايسار
