ەرتەدە اتا-بابالارىمىز، الەمدەگى سۇلۋلىقتىڭ كوركەم ۇلگىسىن ارۋ قىزدىڭ تال بويىنان كورۋدى كوكسەگەن. قىر گۇلىنە ءتان نازىكتىك پەن باتىلدىق ءبىر بويىنا جاراسقان قازاقتىڭ قىزدارىنا ءتانتى بولعان جازۋشىلارىمىز شىعارماسىنا ارقاۋ ەتسە، اقىندارىمىز يناباتتىلىعى مەن نازىكتىگىن انگە قوسىپ، ولەڭ ورنەكتەرىمەن كومكەرگەن. سونىمەن قاتار، قازاق قىزدارىنىڭ بويىنداعى ەرلىگى، تاپقىرلىعى، توزىمدىلىگى، قايراتتىلىعى تالاي اندەرگە دە ارقاۋ بولعانى جاسىرىن ەمەس. ايتالىق، ءبىرجان سال، اقان، مۇحيت، بالۋان شولاق، ەستاي سىندى سال-سەرىلەر جانە بەلگىلى تۇلعالار قازاق قىزدارىنىڭ پاراساتتىلىعىن دارىپتەۋمەن وتكەن. وعان دالەل: ايگىلى «گاۋھارتاس»، «جاسال قىز»، «ايتتىم سالەم قالامقاس»، «قورلان» اندەرىن ايتۋعا بولادى. مۇندا دا قازاق قىزىنا دەگەن شەكسىز ماحاببات سۋرەتتەلگەن.

ەرتەدە اتا-بابالارىمىز، الەمدەگى سۇلۋلىقتىڭ كوركەم ۇلگىسىن ارۋ قىزدىڭ تال بويىنان كورۋدى كوكسەگەن. قىر گۇلىنە ءتان نازىكتىك پەن باتىلدىق ءبىر بويىنا جاراسقان قازاقتىڭ قىزدارىنا ءتانتى بولعان جازۋشىلارىمىز شىعارماسىنا ارقاۋ ەتسە، اقىندارىمىز يناباتتىلىعى مەن نازىكتىگىن انگە قوسىپ، ولەڭ ورنەكتەرىمەن كومكەرگەن. سونىمەن قاتار، قازاق قىزدارىنىڭ بويىنداعى ەرلىگى، تاپقىرلىعى، توزىمدىلىگى، قايراتتىلىعى تالاي اندەرگە دە ارقاۋ بولعانى جاسىرىن ەمەس. ايتالىق، ءبىرجان سال، اقان، مۇحيت، بالۋان شولاق، ەستاي سىندى سال-سەرىلەر جانە بەلگىلى تۇلعالار قازاق قىزدارىنىڭ پاراساتتىلىعىن دارىپتەۋمەن وتكەن. وعان دالەل: ايگىلى «گاۋھارتاس»، «جاسال قىز»، «ايتتىم سالەم قالامقاس»، «قورلان» اندەرىن ايتۋعا بولادى. مۇندا دا قازاق قىزىنا دەگەن شەكسىز ماحاببات سۋرەتتەلگەن.

قازاق قاۋىمىندا قىز بالانىڭ ورنى ايرىقشا بولعان. ونى مىنانداي ماقال-ماتەلدەن انىق اڭعارۋعا بولادى. اتا-بابالارىمىز قىزدى قوناق دەپ ەسەپتەپ، بارعان جەردە باعىنىڭ اشىلۋىنا ۇيدە وتىرىپ قامداعان. بارىنشا ىزەتتى، سىپايى، مەيىرىمدى دە ىسمەر، قىلىقتى دا قىرمىزى بولۋىن ۇنەمى قاداعالاپ وتىرعان جانە ەركىن ۇستاعان، بىراق تىم ەركىنسىتپەگەن. مىسالى، «قىز ءورىس، ۇل-قونىس» دەپ بىلگەندىكتەن حالىق ءورىسىن كەڭەيتەر قىز بالاعا ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ «قىز مىنەزدى كەلسىن، ۇل ونەرلى كەلسىن» دەگەن ويمەن، قىز تاربيەسىنە اسا كوڭىل بولگەن. ءاربىر اتا-انا قىزدارىن قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي ءوسىرۋدى پارىز دەپ ساناعان جانە قىزدىڭ ار-ۇياتىنىڭ ساقشىسى بارىنە جاۋاپتى ەكەنىن ەشۋاقىتتا ەسىنەن شىعارماعان. الايدا، بۇگىنگى تاڭدا كوپتەگەن اتا-انالارعا قاراپ وتىرىپ، جاعاڭدى ۇستايسىڭ. قىزدارىنىڭ بەلى بەسىكتەن شىقپاي جاتىپ، اشىق-شاشىق كيىندىرىپ، ءسان قۋدىرىپ، مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعاننان-اق سانقوي بولىپ شىعا كەلەدى. ەسىل-دەرتى كيىم بولىپ تۇرعان بالانىڭ ويىندا وقۋ، ءبىلىم الۋ دەگەن وي قايدان بولسىن. وسىلاي وسىرگەن قىزدارىمىز، ەرتەڭگى كۇنى قانداي انا بولماق، سولاردىڭ ءبىر سارىنىن كۇندەلىكتى كوزىمىزبەن كورىپ ءجۇرمىز. قىز بالانىڭ ەڭ قاسيەتتى جەرى، ارينە ول قۇرساعى ەمەس پە؟ دەگەنمەن كوپتەگەن ارۋلارىمىز وزدەرىنە ءسان ەتىپ، وسى كىندىك تۇسىن اشىپ ءجۇرۋدى سانگە اينالدىرعان. ءار ادامنىڭ كوزى تۇسكەن، ەر ازاماتتارىمىزدىڭ ويى بولىنگەن كىندىك تۇسىنداعى قۇرساقتا پايدا بولىپ، جەتىلگەن بالادان قانداي ازاماتتى، قانداي قازاق قىزىن كۇتەمىز؟ سونىمەن قاتار، قىز-كەلىنشەكتەرىمىزدىڭ اراق ءىشىپ، تەمەكى تارتۋى - بۇل ۇلكەن قاسىرەت. ويتكەنى، انا بويىمەن، بالاعا دارىعان جاعىمسىز قاسيەتتەن ۇرپاعىمىز ۋلانارى جاسىرىن ەمەس. ايەل بولۋدىڭ، انا بولۋدىڭ اللانىڭ سىيلاعان باعا جەتپەس باقىت ەكەنىن، قاركوزدەرىمىز قاشان تۇسىنەدى ەكەن؟

بۇگىنگى قىزعالداق قىزدارىمىز - ەرتەڭگى يبالى دا يناباتتى كەلىن، بولاشاق انا، ساليقالى اجە بولارى تابيعات جولىنان بەلگىلى. سوندىقتان يمانى مەن يباسى جۇزىنەن بايقالاتىن قازاق قىزدارىنا اتا-بابالارىمىز قىرىق ۇيدەن تىيىم سالىپ، كوزىنەن تاسا قالدىرماي، تاربيەسىنە ۇلكەن ءمان بەرگەن. ايەل - شاڭىراقتىڭ قۇتى، باعى مەن بەرەكەسى، وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى، تۇرمىستىڭ ءسانى مەن سالتاناتى. دۇنيەدەگى مەيىرىم مەن ماحاببات انا سۇتىنەن دارىپ، ايەل جۇرەگىنە ۇيالاعان دەيدى. بىراق، بۇگىنگىدەي جالاڭاشتانىپ، ەزۋلەرىنەن تەمەكەنىڭ ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ، قالانىڭ تۇنگى قوناقتارىنا اينالعان ارۋلارىمىزعا قاراعان ساتتە، بۇكىل قازاق قىزدارىنىڭ بولمىسى وزگەرگەندەي بولادى. ءتىپتى، مەكتەپ تابالدىرىعىنداعى قىزدارىمىزدىڭ ءوزى تىم ەركىنسىپ كەتكەن. ماسەلەن، ساباقتان قايتىپ كەلە جاتقان ەكى قىزدىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇرسەڭ «وي، قويشى، ول ماعان ۇنامايدى، اۋىلدان شىققانى كورىنىپ تۇر. اناۋ ءوزى بۇگىن جىندى كيىنىپ الىپتى، شاقىرىپ الىپ ساباسىنا تۇسىرەيىك، ۇرىپ كەتەيىك، كەشكە كلۋبقا بارايىق» دەگەن سوزدەردى ەستيتىنىمىز راس. ال، وسىلاي ءوسىپ كەلە جاتقان قىزدارىمىز، جاستىق شاققا ءتان ماحاببات دەگەن سەزىمدى قايدان ءتۇسىنسىن. جۇدىرىقتاي عانا جۇرەكتىڭ دەگەنىنە كونىپ، «ول مەنى سۇيەدى» دەگەن سەنىممەن ءومىر ءسۇرىپ، ۇكىلى ءۇمىتتى كەۋدەگە ءىلىپ، سونداي ءبىر ۇمىتپەن ۇيىقتاپ، سونىمەن ويانۋ ءبىر باقىت ەكەنىن بۇگىنگى قىزدارىمىز سەزىنبەيدى دە.

حالقىمىز ەرتەدەن-اق قىزدى قوناق دەپ ساناپ، تورىنە شىعارىپ كۇتكەن. بۇل ءۇردىس جويىلعان جوق، ءالى دە بولسا ءوز جالعاسىن تابۋدا. بىراق كوپتەگەن قازاق قىزدارى سيپاعاندى بىلمەي، سەكىرىپ-اق ءجۇر. ولاي دەيتىنىم، قازاقستاننان باسقا قاي ەلدەردە قىزدارعا ارنالعان جوعارعى وقۋ ورنى بار. بۇنى مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنىڭ قىزدى ۇلدان ءبولىپ وقىتۋىنىڭ بەلگىسى ەمەس، بۇل قازاق داستۇرىندە قىز بالانى سىيلاۋدىڭ ەرەكشە نىشانى دەپ باعالاۋ كەرەك. ەرتەدە انالارىمىز، وتباسى وشاق قاسىندا، بالالارىنىڭ تاربيەسىنە، ەرىنىڭ قاباعىنا قاراپ، سول ءۇيدىڭ ءتۇتىن تۇتاتىپ وتىرعان. سول انالارىمىزدىڭ ارقاسىندا ەلىمىز ەل بولىپ، تاۋەلسىزدىگىمىز تۇعىرىنا قونىپ، بۇگىنگىدەي ۇرپاقتىڭ ياعني، قازاق حالقىنىڭ جەر بەتىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعى دەپ بىلەمىن. ارينە، قىزدارىمىزدىڭ ءبىلىم الىپ، جۇمىس ىستەۋىنە ەشكىمنىڭ قارسىلىعى دا، داۋى دا جوق. دەگەنمەن، كوپشىلىك قىزدارىمىزدىڭ شەكتەن شىعىپ بارا جاتقاندىعى قاتتى قىنجىلتادى. ونىمەن قوسا، قازاق قىزدارىنىڭ وزگە ۇلت وكىلدەرىنە تۇرمىسقا شىعۋى قالىپتى جاعدايعا اينالعان سىڭايلى. ۇلتى باسقا ادامدارمەن شاڭىراق كوتەرگەن بويجەتكەندەرىمىزدىڭ كوپشىلىگى ماتەريالدىق بايلىقتىڭ جەتەگىنە ەرىپ، ەرتەڭگى كۇنىن ويلاماۋى. جارايدى، وزگە ۇلت وكىلدەرىنە تۇرمىسقا شىعىپ جاتىر، وعان دا كوندىك. بىراق، سول ۇزاتىلعان قىزدارىمىزدىڭ بارلىعى باقىتتى بولىپ، بارعان جەرىنە تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ جاتىر ما؟ ارينە، جوق. ءبىر جىلدان كەيىن-اق بالاسىن ارقالاپ، جىلاپ، ەڭىرەپ كەلىپ جاتادى. كىم ءوز بالاسىن سىرتقا تەپسىن، كەزىندە جۇرتقا ماسقارا بولعان اتا-اناسى قىزىن قايتادان ۇيىنە كىرگىزىپ جاتادى. قاراپايىم حالىققا كەشىرىممەن قاراعانىمىزبەن، ەلدىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان بەتكەۇستار زيالىلارىمىزدىڭ، قالام ۇستاعان قالامگەرلەرىمىزدىڭ ىشىندە دە وزگە ۇلت پەن قۇدالاسىپ، «قۇدا مىڭ جىلدىق» دەپ، ۇلان-اسىر توي جاساپ، قىزدارىن ۇزاتىپ جاتاتىندارى دا از ەمەس. مۇنىڭ ءوزى قىزدارىمىزدىڭ اتا-اناسىن تىڭدامايتىندىعىن بىلدىرسە كەرەك. بۇرىندارى اكەنىڭ قابىعىنا قاراپ سويلەيتىن قىز، اكەنىڭ قاباعى تۇگىلى اتانىڭ قاباعىنا دا قارامايدى. قازاقتا «اكەنىڭ ءسوزى - وق» دەگەن جاقسى ءسوز بار، الايدا ءبىزدىڭ قوعامدا بۇل ءسوزدىڭ ءمانى دە، قادىر-قاسيەتى دە قالماعان-اۋ شاماسى. قازاق قىزدارىنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ سۇلۋلىعىنا، مادەنيەتتىلىگىنە، ادەپتىلىگىنە وزگە جۇرتتار تاڭداي قاعىپ قاراپ، وزدەرىنە ۇلگى ەتەر كۇن قاشان تۋادى ەكەن.

سونىمەن قاتار، بۇگىنگى تاڭدا زامان وزگەردى مە، الدە ادام وزگەردى مە؟ ايتەۋىر وسىناۋ الماعايىپ زاماندا ەرىنە باعىنبايتىن بەتىنەن الىپ بەتتەڭدەيتىن ايەل، كەساپات قىز، كەسىرلى كەلىن پايدا بولدى. ونىمەن قويماي، ايەل زاتىنىڭ بيلىككە قول سالعانى قاشان، ەندى بيلىكتى باعىندىرماقشى. ارينە، قىزدارىمىز وقىسىن، ءوز سالاسىن يگەرسىن، جۇمىس ىستەسىن. بىراق بيلىككە، ساياساتقا ارالاسۋ ايەل زاتىنا ساي قىلىق ەمەس. قازاق حالقى ەلىكتەگىش كەلەدى عوي. باتىستىڭ جاعىمسىز ارەكەتتەرىن وزىمىزگە دۇرىس ەتىپ كوشىرىپ الۋدان الدىمىزعا جان سالمايمىز. ايتالىق، گەندەرلىك ساياسات ياعني، ايەل قاۋىمىنىڭ ساياساتقا ارالاسۋى سياقتى بىزگە جات قىلىقتى وزىمىزگە امان-ەسەن كوشىرىپ الدىق. دەگەنمەن بىزدەگىلەر مۇنى ايەل تەڭدىگى دەپ قابىلداپ الدى. جو-جوق، بۇل ايەل تەڭدىگى ەمەس، بۇل ۇلكەن ساياسات. شىن مانىندە، بۇل ءوزىنىڭ بيلىك كۇمارلىعىن ساياساتتىڭ كولەڭكەسىندە جاسىرعىسى كەلەتىن ايەلدەردىڭ ءىسى. نەگىزىندە ايەل بيلىكتەگى ساياساتكەر ەمەس، وتباسىنداعى ساياساتكەر بولۋى كەرەك. جالپى قوعامدا ايەل مەن ەركەك تەڭ ەمەس. ارقايسىسى وزىنە ءتان قاسيەتتەرى، جاراتىلىس قۇبىلىستارىمەن ەرەكشەلەنەدى. نەگىزىندە ايەل سىرتتان گورى، ىشكى شارۋاعا بەيىم بولىپ كەلەدى. ەگەردە ايەل بيلىك قۋىپ، ءبىر مانساپتىڭ سوڭىندا ءجۇرىپ، ەسىل-دەرتى دالا، ساياسات بولسا، ول وتباسىنداعى بالا تاربيەسى، كۇيەۋىمەن اراداعى بايلانىسى قانداي بولماق؟ مۇنداي ايەلدەردىڭ ءبىر سارىنىن كورىپ تە ءجۇرمىز. ءتىپتى بىرەۋلەرى، بەسىكتەگى بالاسىن كۇيەۋىنە تاستاپ، ءوزى «مەن اقشا تاۋىپ جاتىرمىن» دەگەندەي كۇيەۋىنە بيلىك جۇرگىزىپ وتىرادى. ءسىرا، بۇدان اسقان سوراقىلىق، بۇدان اسقان قاسىرەت جوق شىعار.

بۇگىنگە كوز جۇگىرتىپ قاراساق، ايەلدەر قاۋىمى ەركەكتەردىڭ بارىن الدى ەمەس پە؟ مىسالى، جاۋلىقتىڭ ورنىنا، ەركەكتىڭ باسىنداعى قالپاعىن، قوس ەتەك كويلەكتىڭ ورنىنا شالبارىن، ەركەكتىڭ ەزۋىندەگى شىلىمى مەن شارابىنا دەيىن تارتىپ الدى. ەندى قالعانى بيلىك ەدى، ونى دا الۋعا تىرىسىپ باعۋدا. سوندا ەر ازاماتتاردىڭ نەسى قالدى؟

تۇپتەپ كەلگەندە ايەلدەر بيلىكتەگى ساياساتپەن ەمەس جانۇيانىڭ ساياساتىمەن اينالىسسا. سول وتباسىنداعى تاربيەنىڭ دۇرىس بولماۋىنان جەتىم بالالار كوبەيىپ، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اجىراسۋى جيىلەپ كەتتى. ەگەر قولىنان كەلىپ جاتسا ەكەۋىمەن دە اينالىسسىن. بىراق ەكى كەمەنىڭ باسىن ۇستاعان سۋعا كەتەدى دەيدى. ءوزى عانا سۋعا كەتسە مەيلى عوي، وتباسىن ويرانداپ، شاڭىراعىن شايقالتىپ، بيلىكتى ەسەڭگىرەتىپ تىنادى ەمەس پە؟ گەندەرلىك ساياسات بالا تاربيەسىنە دە، دەموگرافيالىق احۋالعا دا ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. وعان دالەل قىزدارىمىزدىڭ جۇمىس باستى بولىپ «كارەراسىن» جالعاستىرىپ، تۇرمىسقا شىققاننىڭ وزىندە بالا اياققا تۇساۋ دەپ، بالا تۋعا قارسىلىق تانىتادى. وسى ورايدا ايەل زاتىنىڭ ورنىن انىقتاپ كورەيىكشى. قۇران كارىمدە ايتىلعانداي ەركەكتىڭ ايەلدەن ارتىقشىلىعىنىڭ سىرى ەركەكتىڭ مال تاپقىشتىعىندا ياعني مال تابۋعا جارالعانىندا دەلىنگەن. بۇگىندە كەرىسىنشە «مەنىڭ ەركەكتەن قاي جەرىم كەم، ءوزىمدى ءوزىم اسىراي الامىن، ەركەكتىڭ ماعان قاجەتى شامالى، عىلىم دامىعان زاماندا ەركەكسىز-اق بالالى بولا الامىن «دەپ جۇرگەن قىز كەلىنشەكتەرىمىز كوپ-اق. مۇنداي ايەلدەردىڭ كۇيەۋىنە باعىنباق تۇگىلى، شاڭىراق كوتەرۋگە دەگەن نيەتى دە جوق ەكەنى انىق. جۇمىس باستى بولىپ، ءۇيدىڭ تىرلىگىنەن قول ءۇزىپ، باسى بايلى دالانىڭ ادامىنا اينالادى. ارينە، مۇنداي وتباسىلاردىڭ اجىراسىپ تىنارى ءسوزسىز. كەشكە جۇمىستان شارشاپ كەلگەندە الدىنان كۇلىمدەپ ايەلى، ەركەلەپ بالالارى شىقپاعان وتباسىندا قايدان بەرەكە بولسىن؟! قاي جاعىنان الىپ قاراساقتا ايەلدەن ەركەك ارتىق جاراتىلعان. ونى مويىنداعىمىز كەلمەسە دە، مويىنداۋعا مىندەتتىمىز. اقىلمەن ويلاعان ادامعا «ءجاننات - انانىڭ تابانىنىڭ استىندا» دەپ ايتىلعان ءسوزدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى ەمەس پە؟

تاريح بەتتەرىن پاراقتايتىن بولساق، بۇرىنعى عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن تەكتى انالار مەن ايەل ادامداردىڭ ەسىمدەرى ەرىكسىز ويعا ورالادى. ەل بيلەگەن ءتوميريستىڭ اقىلدىلىعى، ەسىمى ەل ۇرانىنا اينالعان ابىز انالاردىڭ ءبىرى - دومالاق انانىڭ اۋليەلىگى، باتىرلىعى بارشاعا ايان. ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان مىڭداعان مۇسىلمان ايەلدەردىڭ ىشىنەن ءاليا مەن مانشۇكتىڭ «شىعىستىڭ قوس جۇلدىزى» رەتىندە ماڭگى جارقىراپ قالۋى تەگىنە تارتقاندىقتىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك. ال بۇگىنگى ءبىزدىڭ سۇلۋلارىمىزعا قاراساق، وسى ويىمىزعا كىربىڭ تۇسكەندەي. ولاي دەيتىنىم، «ءبىر قولىمەن الەمدى، ەكىنشى قولىمەن بەسىكتى تەربەتەتىن» انالارىمىزدىڭ كوبى، ءوز وتباسىلارىن تاستاپ، وزگەنىڭ شاڭىراعىنا ويران سالىپ، وزگە ەركەكتىڭ ەتەگىنە جارماسىپ، كۇن كەشىپ جاتقاندىعى. اتا-بابالارىمىز «تىرشىلىكتىڭ باستاۋىن - ايەل» دەپ ساناعان. عابيت مۇسىرەپوۆ ايتقانداي، «ەڭ جامان دەگەن ايەلدىڭ قولىنان ادام جاساۋ كەلەدى» دەگەن، بىراق بۇگىنگىدەي قىزدارىمىزدىڭ ۇساقتالىپ جاتقانىنا قاراپ، بۇلاي ويلاماق تۇگىلى سەنگىڭ دە كەلمەيدى. باتىرلىق پەن قايراتتىلىقتى ءون بويىنا قاتار جيناپ، بيازىلىعىمەن ءوزىن باعالاتا بىلەر قازاق قىزىنىڭ تازا دا تۇنىق بولمىسى - تەكتىلىگىمىزدىڭ ايناسى. سوندىقتان دا قىزدارىمىز قوعامداعى الاتىن ءوز ورنىن ءبىلىپ، كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرمەسە ەكەن دەيمىز.

«اباي-اقپارات»