ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا: بەيبىت قويشىباەۆ (باسى)
31-ءنشى مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى.
ءبىزدىڭ كونفەرەنتسيانىڭ قوناعى «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بەيبىت قويشىباەۆ «اباي.كز» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارى تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن سۇراقتاردىڭ العاشقى لەگىنە جاۋاپ بەرە وتىرىپ: «زيالىلار تاريحىن زەرتتەۋشىلەر اراسىندا ءوزارا باسەكە بولسا بولا بەرەر، بىراق، ءسوز جوق، ازاماتتارىمىزدى ءبىر-بىرىنە جاۋ ەتىپ كورسەتۋ، اسىرەسە، سولاردى تالداۋ ورايىندا زەرتتەۋشىلەر اراسىندا كاسىبي باسەكەلەستىك ەمەس، تازا توپشىلدىق، جاۋلىق سەزىمگە بوي الدىرۋ بار. ويتكەنى، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز تاريح مەكتەبى قالىپتاسقان جوق» دەيدى.
«اباي-اقپارات»
- اسسالاماعالەيكۋم بەيبىت اعا ! الەۋمەتتىك تەڭدىك تۋرالى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر.قازىر جۇرت: «كەن ورىندارى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىلۋى كەرەك.كاسىپورىندار جۇمىسشىلار ۇجىمىنىڭ مەنشىگى بولۋى كەرەك. جەر بايلىعى حالىق يگىلىگىنە جاراسىن» دەپ ءجۇر. وسىدان كەلىپ شىعاتىن سۇراق: دەموكراتيالىق-الەۋمەتتىك رەسپۋبليكاعا قالاي قارايسىز?
31-ءنشى مامىر - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى.
ءبىزدىڭ كونفەرەنتسيانىڭ قوناعى «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بەيبىت قويشىباەۆ «اباي.كز» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارى تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن سۇراقتاردىڭ العاشقى لەگىنە جاۋاپ بەرە وتىرىپ: «زيالىلار تاريحىن زەرتتەۋشىلەر اراسىندا ءوزارا باسەكە بولسا بولا بەرەر، بىراق، ءسوز جوق، ازاماتتارىمىزدى ءبىر-بىرىنە جاۋ ەتىپ كورسەتۋ، اسىرەسە، سولاردى تالداۋ ورايىندا زەرتتەۋشىلەر اراسىندا كاسىبي باسەكەلەستىك ەمەس، تازا توپشىلدىق، جاۋلىق سەزىمگە بوي الدىرۋ بار. ويتكەنى، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز تاريح مەكتەبى قالىپتاسقان جوق» دەيدى.
«اباي-اقپارات»
- اسسالاماعالەيكۋم بەيبىت اعا ! الەۋمەتتىك تەڭدىك تۋرالى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر.قازىر جۇرت: «كەن ورىندارى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىلۋى كەرەك.كاسىپورىندار جۇمىسشىلار ۇجىمىنىڭ مەنشىگى بولۋى كەرەك. جەر بايلىعى حالىق يگىلىگىنە جاراسىن» دەپ ءجۇر. وسىدان كەلىپ شىعاتىن سۇراق: دەموكراتيالىق-الەۋمەتتىك رەسپۋبليكاعا قالاي قارايسىز?
- ارينە، دۇرىس قارايمىن، قۇرمەتتى ءىنىم. بىزدىڭ ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزiن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتiك مەملەكەت رەتiندە ورنىقتىرادى» دەلىنگەن. ادام مەن ونىڭ ءومiرi, ادامنىڭ قۇقتارى مەن بوستاندىقتارى مەملەكەتىمىزدىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى ەكەندىگى دە سوندا شەگەلەپ جازىلعان. الەۋمەتتىك تەڭدىك تۋرالى ءجيى ايتىلىپ جۇرگەنى - كونستيتۋتسيامەن تۇجىرىمدالعان سول مالىمدەمە مەن ناقتى ءىس-داعدى اراسىنىڭ الشاقتاپ بارا جاتقانىنىڭ سالدارى. كەن ورىندارىنىڭ، جەر بايلىعىن ءوندىرىپ-وڭدەۋمەن شۇعىلداناتىن ءىرى كاسىپورىنداردىڭ مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىلعانى ءجون، سونداي ارەكەت - ادال، ءادىل، مەملەكەتشىل كوزقاراسپەن جۇرگىزىلىپ، باسقارىلعان جاعدايدا - ولاردى شىن مانىندە حالىق يگىلىگىنە اينالدىرۋدىڭ باستى كەپىلى بولادى دەپ ويلايمىن.
- كىسىلىك نەمەسە قازاق قايتسە قالادى قازاق بولىپ؟
http://www.egemen.kz/
- مەنىڭشە، بۇل سۇراققا اقىلگوي اقساقالدىڭ سىلتەمەدە تۇرعان ماقالاسىنان ءتالىمدى جاۋاپتار تابۋعا بولادى. دەگەنمەن بۇل كىسىنىڭ ءجاي قاتارداعى ادام ەمەس، ءوزى ايتقانداي، پالەن جىل يدەولوگيانى باسقارعان جاۋاپتى قىزمەتكەر-قايراتكەر بولعاندىعىنان، ەلىمىزدە جاقسىلىقتارمەن قاتار، كەمشىلىكتەردىڭ ورىن الۋىنا دا تىكەلەي قاتىسى بولعانىن ويلاعان ءجون. ءتىل تۋرالى، ءدىن تۋرالى جاقسى سوزدەر ايتىپتى، بىراق، ەلىمىزگە كۇللى ميسسيونەرلەردىڭ قاپتاۋى، سول كىسى كورسەتكەن پالەن ءدىني ۇيىمنىڭ شاڭىراق كوتەرۋى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ايلارىندا قابىلدانعان ءدىن تۋرالى اسىرەدەموكراتتىق زاڭنىڭ قابىلدانۋى سالدارىنان ورىن الدى. ءتىل جايىندا تاۋەلسىزدىكتەن بۇرىن قابىلدانعان زاڭ ەل ىشىندە ۇلكەن ورلەۋ تۋعىزعان، جۇرت ورىس مەكتەبىندەگى بالالارىن قازاق مەكتەپتەرىنە اۋىستىرۋعا كوشكەن، ورىس اعايىندار اراسىنان دا بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرەتىندەر شىعا باستاعان. بۇل ۇدەرىستە سول كەزگى ۇكىمەت جەتەكشى ءرول اتقارعان بولاتىن. مەملەكەتتىك ءومىردى، ايماقتار مەن سالالارداعى ءىس جۇرگىزۋدى قازاق تىلىنە كوشىرۋدىڭ كەشەندى جوسپارى مەن كەستەسى جاسالىپ، باسپاسوزدە جاريالانعان-تىن. الايدا يدەولوگيالىق تۇرعىدان قامسىزداندىرىلماعاندىقتان، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وتارسىزداندىرۋدىڭ كەشەندى شارالارى جاسالماعاندىقتان دا، سول يگى نيەتتىڭ ءبارى ۇزاماي كەرى كەتىرىلدى. سول تۇستا ءبىزدىڭ يدەولوگيالىق قۇرىلىمىمىز ەكونوميكالىق تاڭداۋ ماسەلەسىن دە ءجىتى قاداعالاپ، باسقارۋى كەرەك ەدى. الايدا، وكىنىشتىسى، اۋىل شارۋاشىلىعىن قايتا قۇرۋ - قازاقتىڭ كەڭەستىك تۇرپاتتا قالىپتاسقان ءداستۇرلى ءومىر سالتىن كۇيرەتۋ بولىپ شىقتى. اۋىل تۇرمىسىن جاڭا تالاپتارعا ەۆوليۋتسيالىق جولمەن بەيىمدەۋدىڭ ورنىنا، مەملەكەتتىك كەڭشارلار (سوۆحوزدار) تۇگىل، بازار ەكونوميكاسىنا كىرىگۋگە ءازىر تۇرعان تۇتىنۋشىلار كووپەراتسياسى مەن ۇجىمشارلاردى (كولحوزداردى) دا كۇشتەپ تاراتۋ دارىپتەلدى. مۇنداي جان-جاقتى ويلاستىرىلماعان تىرلىكتىڭ زالالدى سالدارلارىنىڭ ءبىرى - جۇمىسسىز قالعان جۇرتتىڭ ورنىققان جەرىنەن قوپارىلا كوشۋى، ىشكى ميگراتسيانىڭ بەي-بەرەكەتسىز ءوسۋى، تىرشىلىك قامىمەن قالالارعا ۇمتىلىپ، ءوز بەتتەرىنشە باسپانا سالىپ الۋعا تىرىسقان قازاقتاردىڭ وكىمەت قاتىگەزدىگىنە دۋشار بولۋى. «مەملەكەتىمىزدىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى - ادام» دەگەن ەرەجەنىڭ بۇلجىماۋى باسقا تۇگىل، بيلىك تورەلەرىنىڭ ساناسىندا يدەولوگيالىق تۇرعىدا قامتاماسىز ەتىلمەگەندىكتەن سولاي بولدى عوي دەپ ويلايمىن. كىسىلىك - وتپەلى كەزەڭدەگى وتكەن جولىمىزدى ءادىل سارالاپ، ءار ماسەلەدە جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەردى اشىق تالداۋ، دۇرىس قورىتىندى جاساپ، قاتەلىكتەردى تۇزەي بىلۋدە. «قازاق قايتسە قالادى قازاق بولىپ؟» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن كىسىلىك ۇعىمىمەن بايلانىستىرىپ ىزدەگەن اقساقالدىڭ ماقالاسى وقىرمانىنا كوپ وي سالارى حاق. ايتسە دە، اربا ءوز بەتىنشە جۇرمەيدى، وعان ات جەگىلۋگە ءتيىس، ال الگى ماقالاداعى پايىمدار اتتى جەتەككە العانداي، ياكي، اتتى اربانىڭ الدىنا ەمەس، ارتىنا جەككەندەي اسەرگە بولەيدى. قازاق قازاق بولىپ قالۋ ءۇشىن، ونىڭ مۇددەسىن ءبىرىنشى كەزەكتە جىرتاتىن ءوز مەملەكەتى بولۋعا ءتيىس. مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك تۋرالى دەكلاراتسيادا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ كوزدەلگەن، بىراق بۇل ماقسات - كوپ ۇلتتىمىز دەگەن جاڭساق پىكىر ۇستەمدىك قۇرىپ، قازاقتىڭ شەكتەۋلى كەلگەن تاريحي قۇقتارىن قالپىنا كەلتىرۋدى كوزدەيتىن دۇرىس يدەولوگيا بولماعاندىقتان دا - ءالى كۇنگە دەيىن دەكلاراتسيا كۇيىندە قالىپ تۇر. مەنىڭ تەرەڭ يلانىمىم بويىنشا - قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋ عانا قازاقتى بارلىق قۇقتارى قورعالعان قازاق كۇيى قالدىرۋعا جانە وزگە ۇلت وكىلدەرىن دە قازاق ەلىنىڭ تەڭ قۇقىقتى ازاماتتارى ەتۋگە كەپىلدىك بەرە الادى.
- ارمىسىز بەيبىت اعا!
1. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز تاريح مەكتەبى قالىپتاستى ما؟
2. بىزدە زيالىلار تاريحىن زەرتتەۋشىلەر اراسىنداعى ءوزارا باسەكەدە قازاق ءۇشىن باسىن اجالعا تىككەن ارىستاردى ءبىر-بىرىنە جاۋ ەتىپ كورسەتءۋدىڭ نىشانى بايقالادى. ارينە, پىكىر ارالۋاندىعىنىڭ بولعانى قاجەت قوي. بىراق تاريح تۇلعالارىنا ءتيىسۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتتىلىگى بار؟ بۇل وتاندىق تاريح عىلىمى مەن ۇرپاق تاربيەسىنە زياندى ەمەس پە؟
3. قازاق تاريحىنىڭ ەڭ قاتپارلى، از زەرتتەلگەن كەزەڭى قاي ۋاقىت؟
قازاق بالاسى
- «قازاق بالاسى» ءىنىمنىڭ ساۋالدارىنا:
1. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز تاريح مەكتەبى قالىپتاسقان جوق.
2. زيالىلار تاريحىن زەرتتەۋشىلەر اراسىندا ءوزارا باسەكە بولسا بولا بەرەر، بۇل ورايداعى پىكىر ارالۋاندىعىنىڭ كەزدەسۋى ىقتيمالدىعىن مويىنداۋ ءجون، بىراق، ءسوز جوق، ازاماتتارىمىزدى ءبىر-بىرىنە جاۋ ەتىپ كورسەتۋ، اسىرەسە، سولاردى تالداۋ ورايىندا زەرتتەۋشىلەر اراسىندا كاسىبي باسەكەلەستىك ەمەس، تازا توپشىلدىق، جاۋلىق سەزىمگە بوي الدىرۋ قاتە. «تاريح تۇلعالارىنا ءتيىسۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتتىلىگى بار؟ بۇل وتاندىق تاريح عىلىمى مەن ۇرپاق تاربيەسىنە زياندى ەمەس پە؟» - تاريحي تۇلعالاردىڭ تاريحقا سىڭىرگەن ەڭبەگىن ءادىل تالداۋدان عىلىم دا، ۇرپاق تاربيەسى دە زيان شەكپەيدى. تەك سونداي ارەكەتتەرگە جاۋ كوزىمەن قاراۋ، ءوزىن-ءوزى تىم ارتىق باعالايتىنداردىڭ سونداي وعاشتاۋ تالداۋعا كوزى تۇسكەندە «ۇيقىسىنان ايرىلعانىن» جاريا ەتىپ، جەكە باسقا تيىسۋمەن شۇعىلدانۋى عىلىمدى دا، سانانى دا كوركەيتپەيدى.
3. قازاق تاريحىنىڭ ەڭ قاتپارلى، بىراق از ەمەس، ەڭ كوپ زەرتتەلگەن، ءبارىبىر ىرگەلى ۇجىمدىق ەڭبەكتە دۇرىس باعاسىن الماعان كەزەڭى - كەڭەستىك ءداۋىر.
- بەكە! جاقىندا قىتايدىڭ "كونفۋتسي" اتتى ءفيلمىن كورىپ، ودان كونفۋتسيدىڭ ىلىمىندە، سالت-ءداستۇر ۇستانىمىندا قىتايدىڭ 10 مىڭ ۇرپاعى تاربيلەنگەنىن ءبىلدىم. ەگەر ءبىزدىڭ قازاق بولىپ قالعىمىز كەلسە، وتكەن بابالارىمىزدىڭ اسىل دا، دانالى ءدۇنيەلەرىنەن تاعىلىم الاتىنداي جاعداي جاساپ بارىپ قانا ءتىلىمىزدى، ءدىلىمىزدى ساقتاي الامىز دەگەن وي تۋدى مەندە. بۇعان قازىر تولىق مۇمكىندىگىمىز بار دەگەن ويدامىن. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟
پسيحولوگ
- دۇرىس ايتاسىز، قۇرمەتتى پسيحولوگ، بۇل ءۇشىن قازاق قۇندىلىقتارىن دارىپتەپ، ناسيحاتتايتىن، سانانى جاۋلاپ الا الاتىن كوركەم-تانىمدى ۇلتتىق فيلمدەر جاسالۋعا ءتيىس. كينوشىلار شەت جۇرتتارداعى فەستيۆالدەرگە قاتىسىپ، سولاردىڭ تورەشىلەرىنىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن فيلم ءتۇسىرۋ ارقىلى جورىمالى الەمدىك دەڭگەيگە شىعۋدى ەمەس، قازاققا قىزمەت ەتەتىن ۇلتتىق فيلم جاساۋدى ماقسات ەتۋ كەرەك. شىنايى ۇلتتىق فيلم ءوزىنىڭ جاساۋشىلارىن مىندەتتى تۇردە الەمدىك دەڭگەيگە الىپ شىعادى.
- ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ كوزى ءتىرى كۋاگەرلەرى جەلتوقساندىقتار ەمەس پە، ەگەر اقيقات تۇرعىسىنان قاراساق. بۇل ماسەلەگە نەلىكتەن بيلىك وسى تۇستان كەلمەيدى دەپ ويلايسىز؟
- جەلتوقساندىقتاردى رەپرەسسيالاۋ - كەڭەس وكىمەتىنىڭ اقتىق تۇياق سەرپۋىمەن ۇشتاسقان قىلمىسى بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدە ولار اقتالدى، كوبىنە كەيبىر جەڭىلدىكتەر بەرىلدى. ەلىمىزدىڭ تاريح عىلىمى بۇعان جاڭاشا، ءادىل كوزقاراسپەن، زامان تالابىنا ساي ادىستەمەمەن قاراپ، ونىڭ ۇزاق جىلدارعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ءتۇيىندى سەرپىلىسى رەتىندەگى عىلىمي دايەگىن جاساۋى كەرەك ەدى. 2010 جىلى شىققان كوپ تومدىق «قازاقستان تاريحىنا» قاراعاندا، باس عىلىمي وردامىز ونداي قادامعا بارعان جوق. سوعان قاراعاندا، جەلتوقسانشىلاردىڭ جىل سايىن ءداستۇرلى تۇردە قالا ۇكىمەتى وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، كوتەرىپ جۇرگەن ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى - جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ساياسي باعا بەرۋ - تاعى شەشىمىن تاپپاي قالۋى ىقتيمال. عىلىم دا، باق تا الەمدەگى ۇلى وزگەرىستەردىڭ باستاۋى بولعان، تاۋەلسىزدىككە جول سالعان وسى بەلەستى بۇقارا ساناسىنا جەتكىلىكتى دارەجەدە ءسىڭىرۋى قاجەت-اق. سوندا جەلتوقسان كوتەرىلىسى ءوزىنىڭ تاريحي ورنىنا ساي ساياسي باعاسىن الادى، سوندا كەڭەستىك سوڭعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ كوزى ءتىرى قۇرباندارى -جەلتوقساندىقتارعا دەگەن كوزقاراس تا وزگەرەدى.
- امانسىز با، بەكە! ءسىز سماعۇل سادۋاقاسۇلى تۋرالى العاش ماقالا جازعان ازاماتتىڭ ءبىرىسىز. جالپى وسى قايراتكەردىڭ بۇگىنگى ناسيحاتتالۋىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟ 21 قاڭتاردا استاناعا جەتكىزىلگەن ونىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلى نە سەبەپتى مەملەكەتتىك دارەجەدە لايىقتى ورىنعا قويىلمادى؟ ونىڭ 4 اي بويى جەرلەنبەي قالعانىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟ جالپى تاۋەلسىز قازاقستاندا الاشقا نەگە كورنەكتى ەسكەرتكىش، مونۋمەنت جوق؟
راحمەت!
قۇرمەتپەن، بەكتۇر ايشۋاق
- قۇرمەتتى بەكتۇر، سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ءمايىت-كۇلى ماسكەۋدەن اكەلىنەر قارساڭدا استانادا رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا بولدى، سوندا قايراتكەردىڭ قىزمەتىنىڭ، ارتىندا قالعان مۇراسىنىڭ بۇگىنگى ناسيحاتتالۋ دارەجەسى كوڭىل تولتىرمايتىنى ايتىلىپ، اتقارىلۋعا ءتيىس ناقتى شارالار بەلگىلەندى. ال ونىڭ نە سەبەپتى 4 اي بويى جەرلەنبەگەنىن، نەلىكتەن مەملەكەتتىك دارەجەدە لايىقتى ورىنعا قويىلماعانىن، بالكىم، انىعىنا قانىق ءتيىستى لاۋازىمدىلار عانا تۇسىندىرە الار. مەنىڭ ويىمشا، مۇندا، جالپى، حالىقتى تاريحپەن تاربيەلەۋ ماسەلەسىنە ءمان بەرمەۋ سالقىنى جاتىر. ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ اتىلعان جاقتارىنداعى باۋىرلاستار زيراتىنا ء(ىس جۇزىندە ءبىر مولاعا تاستالىپ) جەرلەنگەنى ءمالىم. بەلگىلى تۇلعالار جاتقان سونداي بەيىت باستارىنان توپىراق اكەلىپ، سماعۇلدىڭ ءمايىت-كۇلى قويىلعان قاتارعا سيمۆولدىق تۇردە جەرلەۋ جانە ەستەلىك تاقتا ياكي ەسكەرتكىش ورناتۋ اسا قيىن شارۋا ەمەس ەدى، پانتەون بولماعانمەن، تىم بولماسا سونداي بۇرىش بولىنگەندە - ازاتتىق كۇرەسكەرلەرى ارۋاعىنا تاعزىم ەتۋشىلەر قاتارى مولايا تۇسەرى كامىل-ءتىن. تاۋەلسىز ەلىمىزدە نەگە الاشقا كورنەكتى ەسكەرتكىش، مونۋمەنت جوق دەگەندى دە جوعارىدا اتالعان سالعىرتتىقتان كورمەسكە امال جوق. حالقىمىزدى قاسىرەتتى تاريحىمىزبەن تاربيەلەۋگە ءمان بەرمەۋىمىزدىڭ ورەسكەل سالدارى سول، جاقىندا باسپاسوزدە ايتىلعانداي، الاش قايراتكەرلەرىنە سەمەيدىڭ ورتالىق الاڭىنا قويىلماق ەسكەرتكىشتىڭ تاعدىرىن «قالانىڭ كوركىن قورعاۋشى» ءتورت-بەس بەلسەندىنىڭ ارىزى شەشىپ تاستاپتى. ەگەر تاپ وسىلاي جالعانا بەرسە، قازاقى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك بىتىمىمىزدەن ءبىرجولا ايرىلىپ تىنۋىمىز دا ابدەن مۇمكىن.
- بەيبىت اعا، ءوزىڭىز جەتە زەرتتەگەن باقىتجان قاراتاەۆ پەن الاش ليدەرى ءاليحان بوكەيحان كوپ نارسەدە كەلىسپەگەن. ءتىپتى الەكەڭ ءبىر جەردە باقىتجان قاراتاەۆقا قازاق ءتىلىن تاتار اعايىننىڭ مۇددەسىنە جىعىپ بەردىڭ دەگەندەي قاتتى سىن ايتادى. باسقا دا باقىتجانعا قاراتىپ ايتقان سىنى جەتكىلىكتى. وسى اراسىن ناقتى ءتۇسىندىرىپ بەرە الاسىز با؟
اقتوتى، استانا
- قۇرمەتتى قارىنداسىم اقتوتى، بىلتىر مەنىڭ «رۋح-ساراي» اتتى تانىمدى تۋىندىلار توپتامامنىڭ 4-ءشى كىتابى («جەكپە-جەك»، «ماڭگى باستاۋ») شىققان ەدى، سوندا وسى ەكى تاريحي تۇلعا كوزقاراستارىنداعى قايشىلىقتاردى ءبىرشاما تۇسىندىرۋگە تىرىستىم.
- بەكە! وسى اكەمتەاتردىڭ بۇرىنعى-كەيىنگى باسشىلارى العاشقى ديرەكتور دىنشە ءادىلۇلىن، تەاتردى ۇيىمداستىرۋشى سماعۇل سادۋاقاسۇلىن بىلگىسى كەلمەيدى. بۇل ولاردىڭ تايازدىعى ما، الدە اتالعان ەكى ارىستى "مەنسىنبەگەندىكتەرى" مە؟
اسان جولدىباي
- قۇرمەتتى اسان، ولاردىڭ دا، تەاتر جايىندا جازاتىن ونەرتانۋشىلاردىڭ دا مۇنداي نەمقۇرايدىلىعىنىڭ سەبەبىن مەن دە بىلە قويمادىم. دىنشەنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىن سول تەاتردىڭ وزىندە 2000 جىلى سول كەزگى ديرەكتوردىڭ جاردەمىمەن جانە قاتىسۋىمەن اتاپ وتكەنبىز. دىنشە ديرەكتورى (كوركەمدىك جەتەكشىسى، باس رەجيسسەرى) بولعان ۇلت تەاترىنىڭ العاشقى ماۋسىمدا 12 پرەمەرا ويناۋى، ءتورت ايدا بارلىعى 20 سپەكتاكل قويۋى كوركەمونەرپازدىقتان كاسىبي ساحنا ونەرىنە بەتتەۋدەگى ماڭىزدى قادام بولعانى انىق. حالىق كوميسسارى سماعۇل سادۋاقاسۇلى تەاتر رەپەرتۋارىن مولايتۋعا، سپەكتاكلدەردىڭ كوركەمدىك ساپاسىن كوتەرۋگە تىكەلەي قامقورلىق كورسەتتى. 1926 جىلعى 11 اقپاندا اعارتۋ حالكوماتىنىڭ القاسى ۇلت تەاترىنىڭ قىزمەتى جايىندا دىنشە ءادىلۇلىنىڭ بايانداماسىن تىڭداپ، تالقىلاي كەلە قابىلداعان قاۋلىسىمەن تەاترعا «قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق تەاترى» اتاۋىن بەردى. 1928 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي «بەتىنەن قانى شىققان ۇلتشىل» دىنشە وگپۋ قارماعىنا ىلىكتى، «وڭشىل-اۋىتقۋشى»، «ۇلتشىل-كوممۋنيست» سماعۇل دا سول شامادا قازاقستاننان الاستالدى. بۇگىندە سول زاماندا سالىنعان توتاليتارلىق قۇلىپتى اشۋعا، «عۇلامالار» قالىپتاستىرعان «شىندىقتى» ايقىنداۋعا قۇلىق جوق ءتارىزدى. العاشقى رەپرەسسيا تولقىنىنان بەرگى ستالينيزم، نەوستالينيزم سالقىندارى ءبىزدىڭ ونەرپازدارىمىزدىڭ، ونەردى زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ ساناسىنا وشپەستەي بولىپ مىقتاپ ۇيالاعان بولۋعا كەرەك، شاماسى.
- قۇرمەتتى بەيبىت قويشىبايۇلى!
بوداندىق كەزەڭىندە، وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى بوستاندىقسۇيگىش ۇلتشىل قازاق جاستارى قاراعاندىدا «ەسەپ» («ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى»), ماسكەۋدە «جاس تۇلپار» ۇيىمدارىن قۇرعانى جانە ۇلتشىلدىق ءىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن ءتۇرلى جازالاۋ شارالارىنا ۇشىراعانى جۇرتشىلىققا بەلگىلى. سولاردىڭ جولىن قۋعان ءبىر توپ ءجاسوسپىرىم وقۋشىلار 1969 جىلدىڭ سوڭىندا، پاۆلودار قالاسىنداعى №3 وبلىستىق قازاق مەكتەپ-ينتەرناتىندا (قازىر №3 وبلىستىق گيمنازيا-ينتەرناتى) «جاس ۇلان» اتتى جاسىرىن ساياسي ۇيىم قۇرىپ، جۇرتشىلىقتى وتارشىلدىققا قارسى باس كوتەرۋگە شاقىرعان ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزگەن بولاتىن. ۇيىمدى 1970 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ (مقك - كگب) پاۆلودار وبلىستىق باسقارماسى اشكەرەلەدى. مقك-داعى تەرگەۋ اياقتالعان سوڭ، وبلىستىق پارتيا كوميتەتى ۇسىنعان ستسەناري بويىنشا جالپى مەكتەپ جينالىسى، مەكتەپتىڭ كومسومول ۇيىمى جينالىسى، اتا-انالار جينالىسى، پەداگوگيكالىق كەڭەس، پاۆلودار قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ بيۋروسى بىرىنەن كەيىن ءبىرى وتكىزىلىپ، جاس ۇلاندارعا ءۇستى-ۇستىنە مورولدىق-پسيحولوگيالىق سوققى بەرىلدى. جينالىستاردا مۇعالىمدەر جانە كومسومول بەلسەندىلەرى جاس ۇلانداردىڭ ساياسي ءىس-ارەكەتتەرىن ايىپتاۋمەن تىنباي، جەكە باستارىن داتتاپ، اتا-انالارىنىڭ دا ار-نامىسىن قورلايتىن سوزدەر ايتۋعا دەيىن باردى! ەڭ سوڭىندا «جاس ۇلاننىڭ» بەلسەندى مۇشەلەرىنە ءتۇرلى جازالاۋ شارالارى قولدانىلدى. اتاپ ايتقاندا، 1970 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا وتكەن پاۆلودار قالالىق كومسومول كوميتەتى بيۋروسىندا ۇيىم جەتەكشىسى: قانيەۆ ارمان باقتانۇلى (وسى جولداردىڭ اۆتورى), سونداي-اق ۇيىمنىڭ «كوميتەت» دەپ اتالعان جەتەكشى قۇرامىنىڭ مۇشەلەرى: بەيسەكەەۆ راشيت ارايۇلى، ءجۇنىسوۆا ايگۇل اشىمقىزى، اليەۆا گۇلبارشىن قابدىكارىمقىزى «ۇلتتىق ساياسات ماسەلەسىندەگى ساياسي-يدەيالىق قاتەلىكتەرى» ءۇشىن دەگەن ايىپپەن بلكجو قاتارىنان شىعارىلدى. بولات كاكەجانوۆ، سەمباي قۇسايىنوۆ، قايرات قابىلبەكوۆ، التىن ماحمەتوۆاعا «مەكتەپ ءتارتىبى مەن ەرەجەسىن ورەسكەل بۇزدى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، كومسومولدىق ەسەپ كارتوچكاسىنا قاتاڭ سوگىس جازىلدى. كومسومول مۇشەلىگىنەن شىعارىلعان ارمان قانيەۆ پەن قاتاڭ سوگىس بەرىلگەن سەمباي قۇسايىنوۆقا قوسىمشا جازالاۋ شاراسى بەلگىلەنىپ، 9-سىنىپتى بىتىرگەن سوڭ «ءوز ەركىمەن» مەكتەپتەن قۋىلدى جانە وقۋ-ۇلگەرىم تابەلىنە ءتارتىبى «3» دەگەن باعا قويىلدى. مۇنداي جازا كومسومول قاتارىندا جوق جاس ۇلاندار: قايروللا كاجەنوۆ پەن سانيال مۋسينگە دە قولدانىلدى، ال بەلسەندىلىگىمەن ەرەكشەلەنبەگەن ۇيىم مۇشەلەرىنە ەسكەرتۋ جاسالدى. رەسمي جازالاۋدىڭ سوڭى استىرتىن ساياسي قىسىمشىلىققا ۇلاسقانىن ءبىز كەيىن سەزىندىك. بولات كاكەجانوۆ، التىن ماحمەتوۆا، ايگۇل ءجۇنىسوۆا، قايروللا كاجەنوۆ ساباقتى جاقسى وقىعانىمەن، جوعارى ءبىلىم الا المادى. قايرات قابىلبەكوۆ جوعارى ءبىلىم العانىمەن، جوعارى لاۋازىمدى قىزمەت ىستەۋگە ومىرباياندىق دەرەگى سايكەس كەلمەدى. ارمان قانيەۆتىڭ (وسى جولدار اۆتورى) ءبىلىم الۋ قۇقىنا قول سۇعىلدى،سونداي-اق «كگب-ءنىڭ «قارا تىزىمىندە» تۇرعان ساياسي سەنىمسىز ادامنىڭ تۋىندىلارىن مەرزىمدى باسىلىمداردا جاريالاۋ - ساياسي قاتەلىك» دەگەن سول كەزدەگى پارتيالىق ۇستانىم بويىنشا ءباسپاسوز بوستاندىعىنا شەكتەۋ قويىلدى. جاريا ەمەس جازالاۋ مەن قۋدالاۋدىڭ وزگە دە تۇرلەرىن باستان وتكەركەن ول كامەلەتكە تولماي قارا جۇمىستار ىستەۋگە كىرىستى، ورتا مەكتەپتى اسكەر قاتارىنان ورالعان سوڭ سىرتتاي ءبىتىردى، جوعارى وقۋ ورنىن دا (پمۋ، فيلولوگيا فاكۋلتەتى) ەگەمەندىك كەزەڭىندە (1991-1995 ج.ج.) سىرتتاي وقىپ، 40 جاستان اسقاندا تامامدادى. ەڭ قاسىرەتتىسى، گۇلبارشىن اليەۆا (1955-1975 ج.ج.) الماتىدا، شەت تىلدەر نستيتۋتىن بىتىرەتىن كەزىندە التى بىردەي زورلىقشى قاراقشىنىڭ قولىنان قازا تاپتى، ءراشيت بەيسەكەەۆ (1954-1990 ج.ج.) پەن ايگۇل ءجۇنىسوۆا (1954-1991 ج.ج.) جازىلماس دەرتكە شالدىعىپ، دۇنيەدەن ءوتتى، سەمباي قۇسايىنوۆ (1954-2005 ج.ج.) جول-كولىك اپاتىنان مەرت بولدى. جاراتقان ھاق ءجاسوسپىرىم كەزىنەن قولىما قالام ۇستاعاندىقتان ماعان «جاس ۇلان» وقيعاسىن كەيىنگىلەرگە جاريا ەتۋ ءۇشىن وسى كۇندەردى كورۋدى ماڭدايىما جازعان سەكىلدى. ەلىمىز ەگەمەندىگىن العان سوڭ، پاۆلودار وبلىسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا (بۇرىنعى پارتمۇراعات) ساقتالعان «جاس ۇلان» ۇيىمىنىڭ ءىسى جونىندەگى قۇجاتتارعا قول جەتكىزدىم، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق باق ارقىلى جاس ۇلاندار جونىندە جاريالانىمداردىڭ جارىق كورۋىنە باستاماشىلىق كورسەتتىم. 1998 جىلدىڭ 26 مامىرىندا قر پارلامەنتى جانىنداعى ساياسي جازالاۋ شارالارىنىڭ قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ توراعاسى س.ا. قاسىموۆقا «جاس ۇلان» ۇيىمىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە ساياسي باعا بەرۋ جونىندە ءوتىنىش تە جازدىم. مەنىڭ ويىمشا، قازىرگى ەگەمەن ەلدىك ۇلىقتالعان كەزەڭدە، ادامگەرشىلىك پەن ار-وجدان قۇرمەتتەلگەن قوعامدا كەڭەستىك داۋىردە ەكى جاستىڭ بىرىنە جەتپەي تاعدىر-تالايى سەرگەلدەڭگە ۇشىراعان جاس ۇلانداردىڭ ءىس-ارەكەتىنە ساياسي باعا بەرىلۋگە ءتيىستى. مۇنداي باعا جاس ۇلانداردىڭ و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەندەرىنىڭ جانى جايلانۋى ءۇشىن، جەر باسىپ جۇرگەندەرىنىڭ كوڭىلى ورنىعۋى ءۇشىن كەرەك، سونىمەن بىرگە كەيىنگى جاستار مەن جاسوسپىرىمدەردى قازاقستاندىق پاتريوتيزمگە تاربيەلەۋ مەن ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ىرگەتاسىن بەكەمدەۋ ءۇشىن دە قاجەت. "جاس ۇلان" ۇيىمى قوعام قاجەت ەتكەن ايماقتا، قاجەتتى مەزگىلدە دۇنيەگە كەلدى. كامەلەتكە تولماعان مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ساياسي ۇيىم قۇرىپ، وتارشىلدىققا قارسى باس كوتەرۋى جوعارى بيلىككە ء(سىرا، كوكپ وك-نە دە) "حالىقتار دوستىعى لابوراتورياسى", ء"جۇز ۇلتتىڭ پلانەتاسى" اتانعان رەسپۋبليكادا بايىرعى حالىقتىڭ ۇلتتىق نامىسى مەن توزىمىنە پارمەندى سىناق جۇرگىزۋ وڭ ناتيجە بەرمەيتىنى جونىندە وي تۋدىرىپ، وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ قارقىندىلىعىن ءسال بولسا دا باياۋلاتىپ، وعان تۇزەتۋلەر ەنگىزىلۋىنە ىقپال ەتتى. "جاس ۇلان" وقيعاسىنان كەيىن پاۆلودار قالاسىنداعى ءبىر بالاباقشادا قازاق توبى اشىلدى، ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ وسى مەكتەپكە دەيىنگى بالالار مەكەمەسى "اق بۇلاق" اتتى وبلىس بويىنشا تۇڭعىش قازاق بالاباقشاسىنا اينالدى! دۇكەن اتاۋلارى قازاقشا قويىلا باستادى. سويتكەن جاس ۇلاندار قازىرگى كەزدە اڭىز كەيىپكەرلەرىنە ۇقساپ، ءىس-ارەكەتتەرى ۇمىتىلىپ بارا جاتقان سەكىلدى. ال بيىل قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنە - 20 جىل!
قۇرمەتتى بەيبىت قويشىبايۇلى! «جاس ۇلان» ۇيىمىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە ساياسي باعا باعا بەرۋ ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋىنە ءسىز اتسالىسا الاسىز با؟ الدە كەڭەس بەرىپ، دۇرىس باعىت سىلتەيسىز بە؟ بىزگە ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟..
ارمان قاني، kaniar@mail.ru
اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى،
«قازاق ءتىلى» قوعامى پاۆلودار وبلىستىق ۇيىمىنىڭ «ەرتىس ديدارى» گازەتى رەداكتورى.
- قۇرمەتتى ارمان، مەن «جاس ۇلان» ۇيىمىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە ساياسي باعا بەرۋ جولىنداعى العاشقى قادام رەتىندە ونىڭ كوممۋنيستىك رەجيم كەزىندەگى استىرتىن ۇلتتىق قوزعالىستارمەن بىرگە عىلىمي زەرتتەۋگە الىنۋى قاجەتتىگىن اتار ەدىم. مەنىڭشە، سىزدەر ءوز تاراپتارىڭىزدان قولدا بار قۇجاتتاردى جارىققا شىعارۋ، ەستەلىكتەردى جيناستىرىپ، جاريالاۋ ماسەلەلەرىن جاساي بەرۋلەرىڭىز كەرەك. وتاندىق تاريح عىلىمى ازىرگە جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە دە دۇرىس باعا بەرەرلىكتەي عىلىمي تۇجىرىمىن قورىتىپ ۇسىنا قويعان جوق قوي، سوندىقتان كۇدەر ۇزبەيىك...
- قادىرلى بەكە! ءسىز سارىسۋلىق بولعان سوڭ ايتىپ جاتىرمىن. ساۋداكەنتتەگى ىقىلاس كەسەنەسىنە قۋارالدا جاتقان ىقىلاستىڭ سۇيەگىن جەرلەۋ ماسەلەسى جىر بولىپ تۇر. ءبىرى جاقتايدى، ءبىرى قارسى دەگەندەي ايتىس-تارتىس. ماسەلەن، كومپوزيتور ءىليا جاقانوۆ، جازۋشى پەرنەباي دۇيسەنبين ىقىلاس دۇكەنۇلىنىڭ سۇيەگىن ساۋداكەنتكە اكەلىپ جەرلەۋ كەرەك دەسە، بۇعان اقىن دۋلات شالقارباەۆ پەن جۋرناليست ساعات ارىن قارسى. ءسىز قاي جاعىنداسىز؟ جەرلەسىڭىز جۇمان
- قۇرمەتتى جەرلەسىم جۇمان، مەن بۇل ماسەلە بويىنشا ءبىزدىڭ داۋلەتتى ەلىمىزدە بىلاي ىستەگەن ءجون بولار ەدى دەگەن ويدامىن: ىقىلاستىڭ ساۋداكەنتتەگى ەسكەرتكىش-كەشەنى ۇلى قوبىزشى-كومپوزيتوردىڭ ءومىر جولىن، ونەر تاريحىنداعى قايتالانباس ورىنىن ناسيحاتتايتىن، بالكىم، بەلگىلى دارەجەدە زەرتتەۋشىلىكپەن دە شۇعىلداناتىن ىرگەلى مەموريالدىق مۇراجايعا اينالدىرىلسا، ول جەرگە ىقاڭنىڭ زيراتىنان توپىراق اكەلىپ قويىلسا، ال قۋارالدا تىنشىعان ونىڭ باسىنا وسىناۋ ۇلى ادامنىڭ ونەرىنە، الەمدىك مۋزىكاعا ولمەس ۇلەس قوسقان ەڭبەگىنە، وشپەس داڭقىنا لايىق بەلگى (قۇلپىتاس-ەسكەرتكىش، كۇمبەز) تۇرعىزىپ، سونىمەن بىرگە، ارينە، زيرات پەن مەموريالدى كەشەن اراسىنا ۇزبەي قاتىناپ تۇراتىن قازىرگى زامانعى اۆتوكولىك جولىن سالۋ، اۋە قاتىناسىن ورناتۋ قولعا الىنسا قۇبا-قۇپ...
- بەيبىت اعا ءسىزدىڭ ۇلتشىل جان ەكەنىڭىز جاقسى بەلگىلى. ۇلت كەلەشەگى تۋرالى ايتىپ جۇرگەن وي-پىكىرلەرىڭىزدى ورىس جاندى، ورىس ءتىلدى بيلىكتىڭ تىڭدامايتىنى جاندى قينايدى. قازىرگى بيلىك تۇرعاندا قازاق ءتىلىنىڭ اقوردانىڭ، ءماجلىستىڭ، سەناتتىڭ، ۇكىمەتتىڭ، جوعارى سوتتىڭ تورىنە شىعىپ، ءوزىنىڭ زاڭدى ورىنىنا وتىرارىنا ءسىز شىن سەنەسىز بە؟ دۇنيەجۇزىنىڭ حالىقتارى ورىستارمەن حالىقارالىق اعىلشىن تىلىندە جاپ-جاقسى ۇعىسىپ ءجۇر. نەگە ءبىز دە سولاي ەتپەيمىز؟ الدە ءالى دە ورىس بودانىندامىز با؟ بالالارىمىزعا قوسىمشا ورىس ءتىلىن جابىستىرعانشا وزگە ماڭىزدى پاندەردىڭ ساعاتىن كوبەيتسەك ءجون ەمەس پە؟ ء(وز ەركىمەن ورىس ءتىلىن وقيمىن دەگەندەرگە قارسىلىق جوق،ارينە). جالپى ءبىز مىڭ جىلدان كەيىن دە قازاق بولىپ قالا الاتىنىمىزعا كەپىلدىك بار ما؟ ءجالاڭتوس ءىنىڭىز
- قۇرمەتتى ءجالاڭتوس ءىنىم، قالايىق-قالامايىق - قازىرگى بيلىك تۇعىرىندا تۇر، سوندىقتان ونىڭ نازارىن جاندى، وزەكتى پروبلەماعا ءۇستىن-ءۇستىن اۋدارا بەرۋ پارىز، ءۇمىتسىز - شايتان... ەگەر قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن ورناتا الساق - ءبىز مىڭ جىلدان كەيىن دە قازاق بولىپ قالا الامىز.
- الەۋمەتتىك تەڭدىك دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز كەيبىرەۋلەر ونى "كومۋنيستىك رەجيممەن" شاتاستىرادى. جەر بايلىعىن جەكە ادامدار ەمەس حالىق يەلەنۋءى كەرەك ەمەس پە?
- جەر بايلىعىن جەكە ادامداردىڭ يەلەنۋى الەۋمەتتىك تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتە المايدى، ونى ناتسيوناليزاتسيالاۋ جانە مەملەكەت مەنشىگى رەتىندە حالىق يگىلىگىنە اينالدىرۋ قاجەت.
- ءسىز جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى نۇرلان ءورازاليننىڭ شىعارماشىلىعىنا قانداي باعا بەرەسىز؟ كوپتەگەن ادامدار ونى ورتانقول اقىن سانايدى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر كوپ حالتۋرششيكتىڭ ءبىرى دەيدى. ال ەندى كەيبىرەۋلەر "قازاق ادەبيەتى" گاازەتىندە اياعىن جەرگە تيگىزبەي ماقتاپ جاتادى. بۇل قاراما-قايشىلىققا قالاي قارايسىز؟ وسىعان بايلانىستى نە ايتاسىز؟ نۇرلان ورازالين كلاسسيك پە، جوق الدە شىنىمەن ورتاڭقول اقىن با؟ جالپى ونىڭ شىعارماشىلىعى مەملەكەتتىك سىيلىققا لايىق پا؟
- نۇرلان ءورازاليننىڭ شىعارماشىلىعىنا بىلىكتى سىني پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر، ماقتاۋ دا جەتىپ-ارتىلادى، شىندىق، بالكىم، سولاردىڭ ورتاسىندا شىعار... ال، جالپى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ بەرىلۋ تاجىريبەسى مەن ءتارتىبىن جاقسارتۋ جولدارى حاقىنداعى ويلارىمدى مەن 1996 جىلى «ادەبي قور جارشىسى»، 2007 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرىنە جاريالاعان ەدىم، سولار 2010 جىلى شىققان «قارقارا» پۋبليتسيستيكالىق حرونيكا كىتابىما ەندى. جاسىرىن داۋىس بەرۋ ەكىجۇزدىلىككە اپارادى، ۇلكەن ادەبيەت مۇددەسىن ويلاعان كوميسسيا مۇشەسى ۇمىتكەر شىعارماعا داۋىس بەرۋ ياكي بەرمەۋ سەبەبىن جازباشا دايەكتەپ، پىكىرى مەن باعاسىن اشىق بىلدىرۋگە ءتيىس جانە ونى ادەبي قاۋىمنان جاسىرماۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
- نۇرلان ورازالين نەگە جازۋشىلار وداعىنان كەتكىسى كەلمەيدى؟ ماڭگىلىك توراعا دەگەن نە پالە؟ ۇيات ەمەس پە؟ جيىرما جىلداي باسقاردى ەمەس پە؟ قاناعات قايدا؟ الدە جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعالىعىنان كەتسە، ەشكىم بولماي قالام دەپ قورقا ما ەكەن؟! الدە اقشاعا قىزىعىپ وتىر ما؟ نەگە كەيىنگى كەزدەرى جازۋشىلار وداعىن حالتۋرششيكتەر باسقارىپ كەتتى؟ الدە جازۋشىلار وداعىن باسقارا الاتىن تالانتتى اقىن-جازۋشى قازىرگى ادەبي ورتادا شىنىمەن جوق پا؟
- جازۋشىلار وداعى زامان تالابىنا ساي ۇيىم بولۋعا ءتيىس، بۇل رەتتە مەن ءاردايىم ءوز پىكىرىمدى اشىق ايتىپ كەلەمىن. قازىر دە، وزىمە قويىلعان ساۋالدارعا جاۋاپ رەتىندە، ءارى شەشىمىن كوپتەن توسىپ تۇرعان وزەكتى ماسەلە رەتىندە، بارشا قالامگەرلەرگە، ءتىپتى مەملەكەت باسشىسىنا مىنانداي ارنايى اشىق حات جولداۋدى قوش كورەمىن:
جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى (1996 جىلعى جارعى بويىنشا - ءبىرىنشى حاتشىسى) نۇرلان ورازالين وداقتى باسقارىپ جۇرگەن 15 جىل ىشىندە قىزمەت بابىن اسىرا پايدالانۋدىڭ نەشە ءتۇرلى ۇلگىلەرىن كورسەتە كەلە، بۇگىندە قالامگەرلەر ۇيىمىن جەكە بيلەپ-توستەۋشىگە اينالدى. ن.ءورازاليننىڭ جازۋشىلارعا «قىزمەتىنىڭ» كەيبىر «بەلەستەرى» تومەندەگىدەي:
1) ۋاقىت تالابى مەن قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى قالامگەرلەردىڭ جىلجىمايتىن مۇلكىنە زاڭدى قوجايىن بولىپ تۇرعان ادەبي قوردى 1996 جىلى جوعارعى سوت سۋدياسىنىڭ سىبايلاستىقپەن عانا تۇسىندىرىلەتىن شەشىمىمەن زاڭسىز جويدى. ادەبي قور مەنشىگىندەگى شىعارماشىلىق ءۇيدىڭ جۇمىسىن توقتاتىپ، ءىس جۇزىندە جاۋىپ تاستادى. سودان شىعارماشىلىق ءۇي الدەنەشە جىل بويى، ۇكىمەت تاراپىنان قارجى ءبولىنىپ جوندەۋگە الىنعانعا دەيىن، ازىپ-توزىپ، بوس تۇردى;
2) جازۋشىلار وداعى مەن ادەبي قور اراسىنداعى قىزمەتتەستىك تۋرالى كەلىسىمشارتتى ەلەمەي، ادەبي قوردىڭ باسقارۋىنداعى عيماراتتى (ابىلاي حان، 105) زاڭسىز جولمەن، كۇشكە سالىپ قايتادان وداققا الۋى سالدارىنان، عيماراتتا وتىرعان كوممەرتسيالىق مەكەمەمەن جاڭا كەلىسىمشارت جاساسۋعا، سوسىن ونىمەن كوپ جىل سوتتاسۋعا ءماجبۇر بولدى;
3) جازۋشىلاردىڭ كەزەكتى سەزدەرىن جارعىلىق مەرزىمنەن ەكى-ءۇش جىلعا دەيىن كەشىكتىرىپ وتكىزۋدى ادەتكە اينالدىردى. بيىل وتۋگە ءتيىس سەزدى بىلتىرعى مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ يۋبيلەيىن اتاپ ءوتۋ ءۇشىن شاقىرىلعان، وداق مۇشەلەرىنەن گورى وقىرماندار كوبىرەك قاتىسقان شىعارماشىلىق كونفەرەنتسيادا (تىم بولماسا ۇيىمدىق ماسەلە قاراۋعا قاقىلى پلەنۋمدا ەمەس), زاڭسىز تۇردە جارعىعا وزگەرىس ەنگىزۋ ارقىلى «سوزىپ» الدى (جارعى بويىنشا مۇنداي وزگەرتۋ تەك سەزدە جاسالۋعا ءتيىس-ءتىن);
4) سول شىعارماشىلىق كونفەرەنتسيادا «قابىلدانعان» جارعىلىق تولىقتىرۋ ارقىلى وزىنە وداق مۇلكىن قاداعالايتىن «قۇرمەتتى توراعا» دەگەن لاۋازىمدى مەنشىكتەدى. ونىسى جازۋشىلار تاراپىنان ۇلكەن نارازىلىق تۋعىزدى. باسپاسوزدە (وداقتىڭ مەنشىگىندەگى باسىلىمداردان باسقا گازەتتەردە) وداقتىڭ جالپى تىنىس-تىرشىلىگىن قاراستىرعان سىني ماقالالار كوپتەپ شىقتى. الايدا سولاردى نە باسقارمادا تالقىلاۋ، نە باسقا رەتپەن رەسمي جاۋاپ بەرۋ شارالارىن جاسامادى;
5) وداقتا قۇپيا جولمەن قالىپتاستىرىلعان ناقتى احۋالدىڭ استارىن ءبىلۋ ءۇشىن ءبىر توپ جازۋشى باسشىلىققا اشىق حاتپەن ءۇن قاتىپ، ءبىر كەزدەرى قالامگەر قاۋىم اتىنا الىنعان جىلجىمايتىن مۇلىك تاعدىرىن جانە سوعان بايلانىستى باسقا دا جايلاردى ايقىنداپ انىقتاپ ايتىپ بەرۋدى سۇرادى. اتاپ ايتقاندا، شىعارماشىلىق ۇيدە جۇمىس ىستەۋدەن جازۋشىلار نەگە شەتتەتىلدى، قازىر ول نەگە جانە قانداي شارتپەن شەتەلدىكتەردىڭ قوناقۇيىنە اينالدىرىلعان؟ شىعارماشىلىق ءۇي جانىنداعى باقتا كىم قوجايىندىق ەتىپ ءجۇر؟ الماتى قالالىق اكىمدىگى 49 جىلعا بەرگەن كوتەرمە بازار كىمگە قىزمەت ەتۋدە؟ الماتى وبلىسىنان بولىنگەن الما باق كىمنىڭ قولىندا؟ استانا قالاسىندا جازۋشىلار ءۇشىن الىنعان جەردى كىم پايدالاندى؟ وداقتىڭ نەگىزگى عيماراتىن كىمدەر جانە قانداي شارتپەن پايدالانۋدا؟ وداقتىڭ ادەبي قوردى جويۋىنا قانداي مۇقتاجدىق بولدى، ول ارەكەتىن ودان كەيىنگى تىرلىگى اقتاي الدى ما؟ قارجى-قاراجات، شارۋاشىلىق ماسەلەسىن وداق نەلىكتەن قالىڭ قالامگەردەن قۇپيا ۇستايدى، نەگە بۇل ءجايت ەشقانداي اشىق تالقىلاۋعا شىعارىلعان ەمەس؟ مۇنىڭ ءبارىنىڭ جاسىرىندىعى مەن «ۆەتو قويۋعا قاقىلى قۇرمەتتى توراعا» لاۋازىمىنا قۇمارتۋشىلىق اراسىندا قۇپيا بايلانىس جاتقان جوق پا؟ وسى ساۋالدارعا ءالى كۇنگە دەيىن اشىق جاۋاپ بەرىلگەن جوق. كۇمان كوپ، سوندىقتان، مۇنداي سۇراقتارعا ايقىن دا اشىق جاۋاپتى قارجى پوليتسياسى ءتيىستى تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزسە عانا تولىق ەستىپ، ءشۇبا بىتكەندى تارقاتۋعا بولاتىن سياقتى;
6) ۇدايى، تۇراقتى تۇردە مەملەكەت مەنشىگىندە بولىپ كەلگەن ادەبي باسىلىمداردى «جەكە مەنشىككە ءوتىپ كەتتى» دەگەن جالعان بايبالام سالا ءجۇرىپ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ جاردەمىمەن قوعامدىق (جەكە) مەنشىككە العاننان كەيىن، وداق باسشىسى ولاردى جازۋشىلاردىڭ بارىنە ورتاق مىنبەر بولۋدان قالدىردى، بۇلارداعى قازىرگى تاڭدا ورناتىلعان ىشكى تسەنزۋرا، اۆتورلاردى الالاۋشىلىق كەڭەس زامانىندا دا بولعان ەمەس;
7) وداق شىعارماشىلىق تىنىس-تىرشىلىك جايىن، ادەبي ۇدەرىستى تالداپ-تالقىلاپ وتىرۋ، وقىرمانعا جەتۋ ماسەلەلكەرى مۇلدەم «ۇمىت قالدىرعان».
وسىلارعا بايلانىستى، جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلىعىن تەزدەتىپ جاڭارتۋ كەرەكتىگىن، ن.ورازالين مەن ونىڭ كومانداسىن ورىندارىنان بوساتۋدىڭ مەزگىلى الدەقاشان كەلگەنىن ايتار ەدىم. قالامگەرلەر ۇيىمىندا زامان تالابىنا ساي شىنايى شىعارماشىلىق احۋال ورناتۋ ءۇشىن پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ رياسىز جاردەمى قاجەت ەكەنىن دە ەسكە سالعىم كەلەدى.
(جالعاسى بار)
