«قوجاكەەۆتەن ءدارىس الدىق...»، «كازگۋ جۋرفاگىنىڭ دۇرىلدەپ تۇرعان كەزى قوجاكەەۆ باسقارعان جىلدار ەدى»، «سوندا قوجاكەەۆ ايتقان ەكەن...»، «تەمكەڭ ايتپاقشى، جۋرناليست دەگەن بىلاي بولۋ كەرەك»، «قوجاكەەۆتىڭ شاراپاتى سوندا ءبىر ءتيىپ ەدى»… اعا بۋىن جۋرناليستەردىڭ قاي-قايسىسى دا جۋرناليستيكا نەمەسە ستۋدەنتتىك ءومىر تۋرالى اڭگىمەنىڭ القيسساسىن وسىلاي باستايدى. 

قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ جانە ساتيراسىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، ءبىر جۇيەگە تۇسىرگەن تەمىربەك قوجاكەەۆتى بىلمەيتىن جان كەمدە-كەم. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن جيىرما جىلدام استام ۋاقىت باسقارىپ، تەمىردەي ءتارتىپ ورناتقان تەماعا قازاق ادەبيەتى مەن ءباسپاسوزىنىڭ تەورياسىن قالىپتاستىرعان عالىم. قارىمدى پۋبليتسيست، شاكىرت تاربيەلەگەن بىلىكتى ۇستاز.

تەمىربەك قوجاكەەۆ 1926 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىندا جامبىل وبلىسى، مەركى اۋدانىنا قاراستى، ويتال اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. دۇنيەگە شىر ەتىپ كەلىپ، كوزىن اشقاندا ءبىر جاعىنان قۋانىپ، ءبىر جاعى سول كەزدە قيىن ءومىردىڭ تاۋقىمەتىنەن وزدەرى ءۇشىن ەمەس، بالالارى، بولاشاقتارى ءۇشىن قورقىپ، اتا - اناسى جاس ءسابيدىڭ قۇلاعىنا قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى سالت-ءداستۇرى بويىنشا تەمىردەي بەرىك بولسىن دەگەن نيەتپەن ءۇش قايتارا «تەمىربەك» دەپ داۋىستاپتى. بالا كۇنىنەن سول كەزەڭنىڭ اۋىر كۇندەرىن كورسە دە، ەشقاشان مويىمادى. ءاردايىم العا جىلجىپ، ومىرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن دالەلدەپ، ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتۋگە بولاتىندىعىن ايقىندىپ بەردى. اتا-اناسىنىڭ اق تىلەگى قابىل بولىپ، ءومىردىڭ ىستىق سۋىعىنا توتەپ بەرىپ، بار سانالى عۇمىرىن شاكىرت تاربيەلەپ، ۇزاق جىلدار بويى رەسپۋبليكامىزدىڭ باسپاسوزىمەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قىزمەت اتقاراتىن جۋرناليست كادرلارىن دايىنداۋعا اتسالىسىپ، قاراپايىم وقىتۋشىلىقتان عىلىم دوكتورى، پروفەسسور دارەجەسىنە كوتەرىلگەن تەمىربەك قوجاكەەۆتىڭ ەڭبەگى ەرەن ەكەندىگى داۋسىز.

تەمىربەك قوجاكەەۆ 1953 جىلى قازمۋ-ءدى ءبىتىرىپ، سوندا وقىتۋشىلىق  قىزمەتكە تاعايىندالعاننان باستاپ، سانالى عۇمىرىن سول ءبىلىم ورداسىنا ارنادى. 1970-1986 جىلدار ارالىعىن­دا جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە دەكان بولدى. تەمكەڭ تۋرالى نەبىر اڭىزعا بەرگىسىز قىزىقتى اڭگىمەلەر دە وسى تۇس­تاردا ءوربىدى. كوز كورگەندەر ونىڭ، الدىمەن، وتە قاتال باسشى بولعانىن، فاكۋلتەتتە تەمىردەي ءتارتىپ ورناتقا­­نىن ايتادى. ول جونىندە بەلگىلى جۋرناليست عازيزبەك ءتاشىمباي تەمىربەك قوجاكەەۆ تۋرالى بىلاي ەسكە الادى: «العاشقى كۇننەن-اق ءۇزىلدى-كەسىلدى شارت قويعان: «ساباققا كەشىكپەيسىڭدەر، تۇگەل قاتىساسىڭدار، بەرىلگەن تاپسىرمانى ۋاقتىلى ورىندايسىڭدار. ويتپەگەن جاعدايدا وقۋمەن قوش ايتىساسىڭدار». ايتتى – ءبىتتى، كەستى – ءۇزىلدى.

ءتىپتى، باسقا لەكتسيالارعا بىردە  كەلسە، بىردە كەلمەي جۇرەتىن ءبىر جىگىتىمىز بار ەدى. ءبىز وقيتىن فاكۋلتەتتە قامقور­شىسى، قولداۋشىسى  بولعاندىقتان ءوزىن ەركىن ۇستاپ، ەركىن جۇرەتىن.  سونىڭ ءوزى تەمىربەك اعايدىڭ لەكتسياسىنان قالمايتىن بولدى. سۋىرتپاقتاپ سىر تارتقانىمىزدا «ۇستازدىڭ ۇرمەتى ءۇشىن» عوي دەپ جاۋاپ بەرەتىن». [1]

اسىرەسە، تەمىربەك قوجاكەەۆ­تىڭ ادىلدىگى مەن ءاربىر ستۋدەنتىنىڭ اتى-ءجو­نىن، وتباسىلىق جاعدايىن، قيىن­دىقتارىن، مىنەز-قۇلقىن، ءبارىن ءبىلىپ جۇرەتىن ادامگەرشىلىگىن ەرەكشە تەبىرەنىسپەن اڭگىمەلەيدى. «كەزىندەگى جۋرفاكتا مەك­تەپ ءبىتىرىپ، ستۋدەنت اتانعاندارعا بىرەر كۋرس بويى «قازىرگى قازاق ءتىلى» دەگەن ءپان جۇرەتىن. تالعات سايرامباەۆ سىندى كەرەمەت عالىمدار وقىتاتىن. ءبىر ءۇتىر قويماي كەتسەڭىز – «ەكى»، ءبىر سويلەمدى سينتاكسيستەن دۇرىس قۇرماساڭىز – «ەكى». مىنە، ءبىزدى ساۋاتتى جۋرناليست ەتكەن سول كەزدەگى دەكانىمىز تەمىربەك قوجاكەەۆ جارىقتىق ەدى»، – دەپ جازادى ەلىمىزگە تانىمال، قالامى قارىمدى جۋرناليست قاينار ولجاي. [2]

عازيزبەك ءتاشىمباي تاعى ءبىر ەستەلگىگىندە، اعايدىڭ تاپسىرماعا بەرگەن كۋرس جۇمىسىن كوبى ورىنداماي كەلىپتى. «ال، سويلەڭدەر!» دەپتى تەمىربەك اعاي. باتىلداۋ ءبىر جىگىت تۇرىپ: «اعاي، ۋاقىتىمىز جەتپەيدى. شارشاپ ءجۇرمىز، كەشىرىڭىز» دەمەسى بار ما!. مۇنى بەكەر-اق ايتقان ەكەن. اعايىمىز سالعان جەردەن «پىشاقتى سۇعىپ الىپ، كەشىرىم سۇراۋدىڭ قاجەتى جوق!» دەپ  جەر-جەبىرىمىزگە جەتىپ سىباپ بەرسىن. «بەسىكتەن بەلدەرىڭ شىقپاي جاتىپ شارشايسىڭدار، ءا؟ ۋاقىت تاپپايسىڭدار، ءا؟ ال اناۋ 50-گە كەلگەندە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان حايىر­جان بەكقوجين اعالارىڭنىڭ  شىقپاي جۇرگەن جانى-ءاي، ءا!» دەپ  ومىراۋلاتىپ بارىپ  توقتاپتى. سويتسەك، جۋرنا­ليستيكا ءبولىمىن­دە جالعىز عىلىم دوكتورى حايىرجان بەكقوجين اعايىمىز ەكەن. سونى مەڭزەپ تۇرعانىن اڭعاردىق. [3]

بەلگىلى ساتيريك جازۋشى عابباس قابىشۇلىنىڭ «تەمىربەك قوجاكەەۆتى ساتىپ تا الا المايسىڭ، اتىپ تا الا المايسىڭ» دەپ جازۋى كوپ نارسەنى اڭعارسا كەرەك. وعان سەبەپ جازۋ­­شى قادىر الىمقۇلوۆ  مىناداي ءبىر قىزىق ءجايتتى ايتقانى بار ەكەن: «كۋرستارىندا ءبىر جىگىت تەمىربەك اعايدىڭ ساباعىنان   ەمتيحان تاپسىرا الماي جۇرسە كەرەك. سودان ءبىر قۋ: «ۇيىنە ءبىر قويدىڭ ەتىن  اپارىپ بەرسەڭ بولدى، قويىپ بەرەدى»،  عوي دەپتى ازىلدەپ. ونى اناۋ شىن كورىپ، ايتقانىن ىستەپتى. ۇيدەگى جەڭگەي تەمكەڭ تاپسىرىس بەرگەن شىعار دەپ ويلاپ، كىم اكەلگەنىن سۇراپ الىپتى. ەرتەڭىنە لەكتسيا ۇستىندە تەمكەڭ: «ال، پالەن­شەەۆ، تۇر ورنىڭ­نان» دەيدى.  سودان الگى پاقىردى  تۇرعىزىپ قويىپ ەلۋ ستۋدەنت­تىڭ الدىن­دا: «مىنە، مىنانىڭ سىقپىتىنا قاراڭدار، ساباق وقۋدىڭ ورنىنا باعانى ساتىپ الماق. ءبىزدىڭ ۇيگە ەت الىپ كەلىپتى. پروفەسسوردىڭ ۇيىندە ەت جوق دەپ كىم ايتتى ساعان؟ ويتكەنشە ساباق وقىساڭ ەتتى»، — دەپ جەر-جەبىرىنە جەتىپ، جۇرتتىڭ كوزىنشە ابدەن ۇيالتىپتى. بۇدان كەيىن ول كىسىنىڭ ساباعىن وقىماي كور!» [4].

1986 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن قازاقتىڭ كوپتەگەن نارقاسقا ۇلت زيالىلارى ءۇشىن اۋىر كۇندەر باستالىپ، بۇل قۋعىن-سۇرگىندى پروفەسسور تەمىربەك قوجاكەەۆ تە كورىپ، پارتيا قاتارىنان شىعارىلدى، قىزمەتىنەن شەتتەتىلدى. ءبىر ءوزى عانا ەمەس، بۇكىل ۇلت زيالىلارىنا تونگەن قارا بۇلتتى اۋىر كەزەڭدەر قايسار پروفەسسوردىڭ ساعىن سىندىرا المادى، ورشەلەنە اققان اساۋ وزەنگە قارسى ءجۇزىپ، عالىم رەتىندە كوپتەگەن قۇندى ەڭبەكتەر جازدى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنان اشىلعان سىقاقشىلاردىڭ «نايزاگەر» قاۋىمداستىعىن اشىپ، ۇلتتىق ساتيرا-يۋمور جانرىن دامىتۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوستى.

ءيا، تەمىربەك قوجاكەەۆ –  قايتالانباس تۇلعا. ول قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ماقتانىشى، ۇلگى تۇتارى، جۋرناليستىك جولىنداعى شامشىراعى. ساتيرانىڭ دا دامۋىنا تىڭ جول اشقان عالىم. «قازاق ساتيراسى»، «قازاق سوۆەت ساتيريكتەرى»، «ساتيرا جانە ءداۋىر»، «ادام. قوعام. ساتيرا»، «ساتيرا – كۇشتىلەر قارۋى» تاعى باسقا ەڭبەكتەرى قازاق ساتيراسىنا قوسقان زور ۇلەسىنىڭ ءبىر پاراسى عانا. ونىڭ ەڭبەگى جازعان تۋىندىلارىمەن عانا ەمەس، تاربيەلەگەن شاكىرتتەرىمەن، سول شاكىرتتەرىنىڭ قازاق ساتيراسىنا، باسپاسوزىنە قوسقان ۇلەسىمىن دە ولشەنەدى.

«قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلو­لوگيا، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە قىرقىنشى، ەلۋىنشى جىلدارى وقىعان ادامدار ەستەتيكالىق ءىلىم جاعىنان ءوز قاتارلارىنان وق بويى وزىق تۇراتىن ماماندار... نەگە دەسەڭىز، ولار ادەبي ءبىلىم جاعىنان اۋەزوۆ مەكتەبىنەن شىققان ادامدار. ءدال وسى ۇلى مەكتەپتە ءپىسىپ جەتىلگەن مەنىڭ تالانتتى دوستارىمنىڭ ءبىرى – تەمىربەك قوجاكەەۆ!»، – دەپتى قازاقتىڭ مارعاس­قا ازاماتتارىنىڭ ءبىرى زەينوللا قابدولوۆ.

وتانىنا ادال قىزمەت ەتكەن جايساڭ جان، عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان جوعارى مەكتەبى عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى»، تەمىربەك قوجاكەۇلى 16 جىل جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، 25 جىل كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارىپ، تالاي تالانتتى شاكىرتتەر تاربيەلەپ، قازاقستان عىلىمىنىڭ وركەندەۋىنە ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەتتى. ول كىسى دەكان بولعان كەزىندە جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى ساباق ۇلگەرىمى جاعىنان، ستۋدەنتتەردىڭ ۇلگىلى ءتارتىبى جونىنەن ۋنيۆەرسيتتەتتىڭ كوش باسىندا ءجۇردى.

قازاقتى باعى جانعان حالىق دەۋگە بولادى. ويتكەنى الدىڭعى قۇرساق انالار دۇنيەگە الىپ كەلگەن ۇلداردىڭ بىزدە وسالى جوق. تەمىربەك اعامىز ءبىر انانىڭ ەمەس، تۇتاس ەلدىڭ ءۇمىتىن اقتاعان ازامات. اتامىزعا قانشا تاڭدانىپ ، دارىنىنا، ادامدىق كەلبەتىنە ءتانتى بولعانىمىزبەن تۋعان جەرى تۋرالى ءسوز بولعاندا ەشكىم تاڭىرقامايدى. ويتكەنى، تالاي الىپتاردى وسىرگەن قاسيەتتى توپىراقتا بۇنداي تاۋ تۇلعانىڭ ومىرگە كەلۋى دە زاڭدىلىق ەدى. اتامىز تۋرالى دەرەكتەردى وقىعان سايىن سانانىڭ ءبىر تۇكپىرىندە وكىنىش قىلاڭ بەرىپ، كوڭىلدە قىجىل پايدا بولا باستايدى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ بۋىن قوجاكەەۆتى كورگەن جوقپىز، ونىڭ مەكتەبىنەن وتكەن جوقپىز. قوجاكەەۆتى تانىپ، تاعىلىم العان ءاربىر جاس تەمىربەك اعامىزداي تاۋ-تۇلعا بولىپ وسسە دەپ تىلەيمىز. ويتكەنى، ءبىزدىڭ قوعامىمىزعا قوجاكەەۆتەي ۇلى تۇلعالار اسا قاجەت-اق…

 پايلادانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. ءتاشىمباي ع. تەمىردەي ءتارتىپ ورناتقان تەمىربەك. //الماتى اقشامى، 16 قاڭتار 2015.
2. كامال ن. قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ماقتانىشى. //تالاس تىنىسى». 5 قىركۇيەك، 2015. 7 ب.

المابەك يبرايىموۆ

Abai.kz