- پايعامبارىمىزدان (س.ع.س.) «سىزدەن كەيىن اقيقاتتى كىم ايتادى؟» دەپ سۇراعاندا، «مەنەن كەيىن اقيقاتتى اقىندار ايتادى» دەگەن ەكەن اللانىڭ ەلشىسى. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) سونداي سەنىم بىلدىرگەن اقىندارىمىزدىڭ ءبىرىسىز. قازىرگى قازاق ادەبيەتىنە، سونىڭ ىشىندە پوەزياعا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

- پايعامبارىمىزدان (س.ع.س.) «سىزدەن كەيىن اقيقاتتى كىم ايتادى؟» دەپ سۇراعاندا، «مەنەن كەيىن اقيقاتتى اقىندار ايتادى» دەگەن ەكەن اللانىڭ ەلشىسى. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) سونداي سەنىم بىلدىرگەن اقىندارىمىزدىڭ ءبىرىسىز. قازىرگى قازاق ادەبيەتىنە، سونىڭ ىشىندە پوەزياعا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

- 2004 جىلى انكارادا جاس تۇركى جازۋشىلار وداعى مەن «يلەحسان» اۆتورلىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن دۇنيەجۇزى تۇركىتەكتەستەرىنىڭ ءمۇشايراسىنا ولەڭدەرىمدى جىبەردىم. ءۇش-ءتورت ايدان سوڭ «ابەكە، ءبىرىنشى ورىن الدىڭىز» دەپ تۇرىكتەر وزدەرى حابارلاستى. سونىمەن تۇركيانىڭ مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ جولداماسىمەن بارىپ، 15 كۇندەي سوندا بولدىم. سول جولى فيزۋللي اتىنداعى سىيلىقتىڭ يەگەرى اتاندىم. ايتپاعىم، سول جىر سايىسىنا تۇركى قانىنان جارالعان تالاي دۇلدۇلدەر كەلدى. ءبىراز ەلدەردىڭ مادەنيەت مينيسترلەرى بولدى. سونداعى ءبىر بايقاعانىم، قازاق پوەزياسىنىڭ امبەسىنەن شوقتىعى بيىك ەكەندىگى. بۇكىل تۇركى پوەيازياسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ وزىق پوەزيا - بىزدىكى ەكەن. مەن سوعان تاڭقالدىم. قازىرگى قازاق پوەزياسى الدىنا جان سالمايتىن پوەزيا. ول جەردە قىرعىزدار، وزبەكتەر، يراكتان، ارابيادان تۇركىمەننەن كەلگەن اقىندار بولدى. وزبەك پوەزياسى بىزدەن كوش كەيىن جاتقانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ولاردىڭ كوپشىلىگىنە ءتان قاسيەت ۇيقاس جەڭىلدىگى مەن ماعىنا تايازدىعى. ال قازاق پوەزياسى - استارلى پوەزيا. ءبىزدىڭ پوەزيا - الەمدىك جىر جاۋھارلارىمەن يىق تەڭەستىرە الاتىن پوەزيا. مەنىڭشە، قازاق ولەڭىنىڭ كوتەرەر جۇگى دە، ابىرويى دا ۇلكەن. مەن ونى سول انكاراداعى جيىندا بايقادىم. «جۇرگەن سوڭ باۋىرىندا كۇندە كورىپ، تاۋلاردىڭ بيىكتىگى بايقالمايدى» دەگەننەن بولار، ءوزىمىز ورتاسىندا جۇرگەننەن كەيىن دە قۇنىنا جەتە بەرمەيمىز. شىندىعىندا، تۇرىك الەمىندە قازاق پوەزياسىنا جەتەرى جوق.

- سوڭعى ۋاقىتتا قوعامدا دىنگە بەت بۇرىس قاتتى قارقىن الۋدا. ارينە، بۇل دۇرىس، تازا يماني جولعا بەت العان بولسا قۋانارلىق جاي. الايدا، ءتۇرلى اعىمدار مەن سەكتالارعا ءتۇسىپ، اداسىپ جاتقاندار از ەمەس. وسى تۇرعىدان العاندا، اقىندارىمىزدىڭ دا اداسىپ جاتاتىنى، كەلسىن-كەلمەسىن ءدىني ولەڭدەر جازۋ اۋەستەنۋى كوبەيۋدە. بۇل دۇرىس پا؟

- ءدىندى ناسيحاتتاۋدا اباي، شاكارىم، مۇقاعالي ت.ب. قازاقتىڭ تانىمال اقىندارىمەن قوسا شىعىستىڭ شايىرلارى دا، الەمگە ايگىلى عۇلامالار دا قالىس قالمادى. گەتەنى الىڭىز، تولستويدى الىڭىز، بارلىعى دا يسلامنىڭ جەتىستىگىن، ونىڭ ناعىز حاق ءدىن ەكەندىگىنە مويىنسۇنعان. باس يگەن. ال، مەنىڭ ەستۋىمشە مۇسىلمان دىنىندە 73 ءتۇرلى اعىم بار ەكەن. سوندا قازىرگى ءدىني تاقىرىپتا ولەڭ جازاتىندار، ءار اعىمداعى اقىن ءار ءتۇرلى ولەڭ جازسا 73 ءتۇرلى ۇعىم پايدا بولماق ءدىني پوەزيادا. سوندىقتان دا، ءدىندى ناسيحاتتاۋعا دا بايقاپ بارعان دۇرىس بولار. مىسالى، سالافيدەگىلەر ءبىر بولەك، حيزبۋددالىقتار ءبىر بولەك، ناعىز ءوزىمىزدىڭ يسلامنىڭ ءمازھابىندا جۇرگەندەردىڭ ولەڭدەرى ءبىر بولەك. ويلاپ قاراساڭىز، بۇلارعا تىيىم سالۋدىڭ ءوزى قيىن. بۇگىن دە ۇكىمەتىمىزدىڭ ءوزى ءدىني اعىمداردى دۇرىس جولعا قويا الماي وتىرعاندا، جەكەلەگەن ادامداردىڭ اۋزىنا قالاي قاقپاق قويا الامىز؟! قازاقتا ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇرامايتىن ادام جوق، اناۋ دا اقىن، مىناۋ دا اقىن.

نەگىزى مەنىڭ ويىمشا، ءدىن تۋرالى ولەڭدەردى ءدىني باسقارما سۇزگىدەن وتكىزىپ بارىپ، جارامدىسىن عانا جارياعا شىعارۋى كەرەك سەكىلدى. بىراق، اتا-باباسى تۋرالى دا شەجىرە كىتاپتار شىعارىپ جاتىر عوي. سونان كەيىن دە وعان ەشكىم شەكتەۋ قويىپ جاتقان جوق. جالپى، قاي اقىن بولماسىن ونى جەتتىك بىلمەي تۇرىپ، ءدىن تاقىرىبىنا اتى-ءجونى جوق بارا بەرۋى دۇرىس ەمەس. سەبەبى، مۇسىلمان ءدىنى ەڭ الدىمەن نيەتتىڭ دۇرىستىعىن تالاپ ەتەدى. ودان كەيىن بار بولمىس، بىتىمىڭمەن اللانى ءسۇي. سوندا عانا بىردەڭە شىعارا الاسىڭ. ەگەر اللاعا سەنىمىڭ بولماسا، نيەتسىز بولساڭ وندا ول تاقىرىپتى قوزعاپ كەرەگى نە؟

- «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى» دەيدى حالقىمىز. سوڭعى كەزدە قازاق ادەبيەتىندە سىن جانرى جوعالىپ كەتتى دەگەن اڭگىمە كوپ ايتىلۋدا. بۇگىنگى پوەزيانىڭ تاتىمسىزدىعى دا سونىڭ سالدارى ەمەس پە؟

- ءيا، راس، بۇگىندە ءبىر عانا ادەبيەت ەمەس، جالپى ونەر سالاسىندا شىنايى سىن جوق. بىزگە بەلگىلى ءبىر قىزىق قۇبىلىس، تاۋەلسىزدىگىمىزدى العان سوڭعى 20 جىلدىڭ ىشىندە 20 سويلەمنەن تۇراتىن ادەبي سىن جازعان ادام كورمەدىم. ادەبي سىن قۇرىعان. ول جوق.

ادەبيەت - ءۇش تىرەكتەن تۇرادى. ءبىرى - ادەبيەت تاريحى، كەلەسىسى - ادەبيەت تەورياسى جانە سوڭعىسى - ادەبي سىن. وسى ۇشەۋى تولىق بولعاندا عانا ادەبيەت بولادى. قازاقتا دالاعا قازان اسۋ ءۇشىن پايدالاناتىن موسى دەگەن بولادى، ءۇش اياقتى. ءبىر اياعى سىنسا ول موسى ەشتەڭەگە جارامايدى. ءبىزدىڭ ادەبيەت ءبىر اياعى سىنعان موسىنىڭ كۇيىن كەشۋدە. ءبىز قازان اسا المايمىز، قيسايىپ قۇلاي بەرەدى. ارينە، ءبىرلى-جارىم سىنشىلار بار، ءتيىپ-قاشىپ سىن جازاتىن. بىراق، اينالىپ كەلگەندە، ماقتاۋعا تىرەلەدى. بولماسا اۆتوردىڭ جەكە باسىنا ءتيسىپ، باس ارازدىق، باقاي ەسەپتىك بىردەڭەلەر جازعان بولادى. ول سىنعا جاتپايدى.

- باعانادان بەرى پوەزيا توڭىرەگىندە اڭگىمە ءوربىتىپ وتىرمىز عوي، ابەكە، گيتلەردىڭ مىناداي ءبىر ءسوزى بار ەكەن:«ەگەر كەز كەلگەن ەلدىڭ رۋحىن جاۋلاپ العىڭ كەلسە، سول ەلدىڭ جاستارىنا داڭعازا، تۇسىنىكسىز اۋەندەردى تىڭداتا بەر» دەگەن. سول ايتقانداي بۇگىن دە وزگە تۇگىلى وزدەرى تۇسىنبەيتىن «بوتەن سوزبەن بىلعانعان ءسوز» پوەزيامىزدا كەڭ ەتەك الىپ بارا جاتقانداي؟

- وسىدا ءبىراز بۇرىن ءازىلحان وسپانۇلى دەگەن عالىم بولعان. ءوزى كورنەكتى عالىم بولسا دا، وسى وڭىردەن شىققان اقىن-جازۋشىلاردىڭ تاريحىن جازىپ كەتكەن تاريىحشى ەدى، مارقۇم. بىردە سول كىسىنىڭ ۇيىنە باردىم، ءبىر اقىننىڭ كىتابىن وقىپ وتىر ەكەن.

- ويپىرىم-اي، ءابىلدا، مىناۋ اقىندى مەن تۇسىنبەدىم، بۇل نە جازعان - دەيدى. ءوزى عالىم ادام.

- وقىپ وتىرسىز عوي، كوكە، - دەيمىن عوي. سويتسەم ايتادى،

- بۇل ءوزى ماقتانىپتى، «مەنى بۇگىنگىلەر ەمەس، كەلەشەك تۇسىنەدى، مەن - كەلەشەكتىڭ اقىنىمىن»-دەپتى. سوندا بۇگىنگى مەن تۇسىنبەگەندە كەلەشەك بۇنى قالاي تۇسىنەدى؟!، - دەپ شىر-پىر بولادى. سەنىڭ سۇراعىڭا وراي سول كىسىنىڭ ايتقانى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر.

بارلىعى بىردەڭە جاساۋعا تالپىنادى، جوقتان بار جاساۋعا، باسقانىڭ ايتقانىن قايتالاماۋعا تىرىسادى. مىسالى، مۇقاعاليدى جەر بەتىندە سوڭعى قازاق قالعانشا وقيدى، ءارى تۇسىنەدى. پوەزيا سول سياقتى بولۋ كەرەك قوي. قاراپايىم، كىم بولسا دا تۇسىنە الاتىنداي بولۋ قاجەت. ال بۇلار، جوقتان وزگەگە ۇمتىلادى دا، ءبىر كەرەمەت جاڭالىق اشقان بولادى. ولارىن وقىرمان تۇگىلى وزدەرى تۇسىنبەيدى. مەن سوعان تاڭقالامىن. ول پوەزيا ەمەس. پوەزيا دەگەن -« كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭى».

وسىدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن تۇركىستاندا ءبىر ءمۇشايرا ءوتتى. سوندا 100-دەن استام ۇمىتكەرگە ساراپشى بولدىم. سول جەردە، كەنتاۋداعى تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بولىمشەسىندە وقيتىن شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىزدان ونشاقتى بالا ولەڭ جىبەرگەن ەكەن. تىكتەۋشى رەتىندە ولەڭدەرگە قاراپ وتىرسام، جاڭاعى ونشاقتىسىنىڭ جازۋ ءستيلى ءبىر بولەك تە، قالعان اۋدانداردان كەلگەندەردىكى ءبىر بولەك. قازاقتىڭ قاراپايىم تىلىمەن-اق ايتار ويىن ۇتىمدى جەتكىزە بىلگەن.

سوندا تۇيگەن ويىم، قازاق پوەزياسىنىڭ، جالپى قازاق ءتىلىنىڭ قايماعى شەتتەگى قازاقتاردا ساقتالعان ەكەن. ال، قازىر ءبىزدىڭ قوعام جاھاندانۋعا بارا جاتىر دەيدى عوي، ولاي ەمەس، ءبىز وسىدان ون جىل بۇرىن جاھاندانىپ قويعانبىز. قىزىمىزدان ۇيات، ۇلىمىزدان نامىس كەتتى. ۇلتتىق رۋحانياتىمىزدى جوعالتىپ الدىق. ال ەندى، شەتتەن مونعوليادان، قىتايدان، تۇركيادان تاعى باسقا ەلدەن كەلگەن قانداستار بىزگە وسىنى قايتارىپ بەرۋدە. ولاردا تازا قازاقي بولمىس ساقتالعان. سوندىقتان دا، ولارداعى پوەزيا مولدىرەپ تۇر. مەن باسقاشا ايتا المايمىن.

- قازىرگى جاس اقىنداردان حالقىنا كەرەكتى ءسوز ايتىپ ءجۇر دەپ، كىمدى ايتار ەدىڭىز؟

- ادام توقمەيىلسۋگە بولمايدى. بارىڭا قاناعات تۇتساڭ جاقسى. مەن مۇندايمىن، مەن اندايمىن دەۋدىڭ كەرەگى جوق. اسپانداي بەرۋ اقىندارعا جاراسپايتىن قىلىق. ءبىر كەزدە اۋليەلەر بولعان عوي، ەشكىمدە شارۋاسى جوق، ءوز تىرلىگىمەن اۋليەلىگىن جاساپ، قاراپايىمدىلىعىمەن، ءوز جولىمەن جۇرە بىلگەندىگىمەن اۋليە. اقىن دا اۋليە. دەمەك، ولار دا سولاي جۇرسە دەپ ويلايمىن. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ «اقىن» اتىن الىپ جۇرگەن جاستارىمىز جۇلدىز بولعىسى كەلەدى. جۇلدىز بولۋ پەندەلەردىڭ ىشىندە زۋحراعا عانا جازىلعان. وندا دا ول پەرىشتەلەرگە عانا ءتان بولعان جايدى، اللانىڭ مىڭ ءبىر ەسىمىن ءبىلۋ ارقاسىندا عانا جۇلدىز بولعان دەگەن اڭىز بار. سوندىقتان وعان ۇمتىلۋدىڭ دا قاجەتى جوق. حالىق ءوز جۇلدىزىن ءوزى تاڭدايدى.

مەن باقىتجان الدياردى ايتار ەدىم. ارينە، ونى جاس دەي قويۋعا بولماس، الايدا، ول - مىقتى، جاقسى، دارىندى اقىن. بىراق، ءسال تومەن تۇسسە، اسپانداي بەرمەي، ەل قاتارلى جەردە جۇرسە. ءازىر باسقا كوزىمە ءتۇسىپ جاتقانى جوق. بارلىعى دا بىردە ولاي، بىردە بىلاي ءوز جولدارىن ءالى تاپپاعاندار.

- مۇقاعاليشا ايتقاندا بۇگىندە «ارناۋ ولەڭ شىعاراتىن فابريكالار» كوبەيىپ كەتكەن سەكىلدى، ادەبيەت الەمىندە. سونىمەن قاتار، «ساراي اقىندارى» جايلى نە ايتار ەدىڭىز؟

- شاحانوۆتىڭ ءبىر ءسوزى بار. «مەن «تج» دەگەن جاڭا تەرمين ويلاپ تاپتىم. ول - «تۋفلي جالاعىشتار» دەگەن ءسوز» دەگەن. سول ايتقانداي «تۋفلي جالاعىشتار» ارناۋ ولەڭسىز وتىرا المايدى. سەبەبى، تۋفلي تازالاۋلارى كەرەك قوي. سوندىقتان دا ولارعا توقتاۋ جوق. ال «ساراي اقىنى» دەگەن سوزگە مەن كەلىسپەيمىن. ول نەگىزى كوبىندە كەكەسىن تۇردە قولدانىلىپ ءجۇر. شىن مانىندە بۇقار جىراۋىڭنان تارتىپ، قازاقتىڭ جىرشى، جىراۋلارىنىڭ كوبى ساراي اقىندارى بولدى. كەرەك بولسا، فەرداۋسيىڭىزدىڭ ءوزى ساراي اقىنى بولعان.

ءبىز ونىڭ قۇنىن ءتۇسىرىپ جىبەردىك. مەملەكەتتىڭ نەگىزىن ۇستاپ تۇراتىن ادامداردىڭ ءوزى وسى رۋحى مىقتى جاندار. ۇلتتىق يدەولوگيانى ساقتايتىندار دا وسىلار. ال قازىر مەملەكەتتىك، ۇلتتىق يدەولوگيا سالاسىنا ءبىر دە ءبىر اقىن جوق. ارالاستىرمايدى. بىراق، ءتۇپتىڭ-تۇبىندە قازاق يدەولوگياسىن ۇستايتىن اقىندار بولادى.

- بۇگىندە جاقسىلى-جاماندى ولەڭ ولكەسىندە ءبىرشاما جاستارىمىز جۇرگەنى انىق. قازىر ءبىر عانا ولەڭ جازۋمەن كۇن كورە قويۋ قيىن. وسى تۇرعىدا مەملەكەت تاراپىنان جاس اقىن-جازۋشىلارىمىزعا قانداي كومەكتەر بولىپ جاتىر؟ جانە جاستاردى جازۋشىلار وداعىنا قابىلداۋ ماسەلەسى قانشالىقتى ىسكە اسۋدا؟

- جاستارعا، سونىڭ ىشىندە ادەبيەتكە كەلگەن جاستارعا مەملەكەتتەن قولداۋ جوق. ۇكىمەت قارامايدى. ون جىل ءجۇرىپ ون جول ولەڭ جازساڭ دا ساعان ەشكىم كومەكتەسپەيدى. ودان گورى بازاردا اربا سۇيرەگەن باياعىدا ارتىق. ويتكەنى، ولارعا دا بالا-شاعانى اسىراۋ كەرەك قوي. سەن ولەڭ جازاسىڭ با، كىتاپ شىعاراسىڭ با ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق. ء"بۇل بولماساڭ كۇل بول". سونان كەيىن قالاي جاس اقىندارىمىز ومىرشەڭ ولەڭ جازىپ، ادەبيەتىمىز قالاي سۇرانىسقا يە بولماق؟ ادەبيەتتىڭ تۇيىققا تىرەلگەنى وسى، مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن كىتابى شىقسا دا قالاماقىسى جوق. سوسىن ساپاسىز بولسا دا ءبىرلى-ەكىلى كىتابىن دەمەۋشى ارقىلى جارىققا شىعارىپ العان سوڭ، وزىنشە جۇلدىز بوپ كەتەتىندەر كوپ.

ال، جازۋشىلار وداعىنا قابىلداۋعا كەلەر بولسام، ونىڭ ءوز ەرەجەسى بار. ءۇش كىتابىڭىز جارىققا شىعۋى كەرەك. كوركەم شىعارما تۇرىندەگى. جانە ول جەرگىلىكتى فيليالدىڭ تالقىلاۋىنان ءوتۋى كەرەك. سوسىن بارىپ وداققا جولدانادى. كەزىندە تالقىلاۋسىز ءوتىپ كەتكەندەر بولدى. بۇگىن سولاردان قۇتىلا الماي وتىرمىز. قازىرگى اقىن-جازۋشى جاستارىمىزدى قابىلداي الماي وتىرمىز. سەبەبى سىننىڭ جوقتىعىنان كوبىنىڭ شىعارمالارى جارامسىز. كوركەمدىك دارەجەسى تومەن.

- ابەكە، ءسوز سوڭىندا ءوز شىعارماشىلىعىڭىز جايلى ايتا كەتسەڭىز. سوڭعى «نازقوڭىردان» كەيىن وقىرماندارىڭىزدى تاعى نەمەن قۋانتپاقسىز؟

- ازىرشە «ءشامشىنىڭ ساعىنىشى» اتتى پەسا جازىپ ءبىتىردىم. جاقىندا تۇساۋكەسەرى دە بولىپ قالار دەگەن ءۇمىتىم بار. جانە «نازقوڭىردان» بولەك 15 باسپا تاباقتاي جيناعىم دايىن تۇر. بالكىم، قارجى ماسەلەسى شەشىلىپ جاتسا، ول دا جارىققا شىعىپ قالار.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت! شىعارماشىلىق تابىستار تىلەيمىن!

سۇحباتتاسقان ەرجان شاكەرباي

«اباي-اقپارات»