اشىق حات. انا ءتىلىمىزدى ساۋداعا سالماڭدارشى، اعايىن!
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنت
اكىمشىلىگىنىڭ جەتەكشىسى ا.مۋسينگە
«نۇر وتان» حدپ توراعاسىنىڭ
ءبىرىنشى ورىنباسارى ن.نىعماتۋلينگە
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ
پرەمەر- ءمينيسترى ك.ماسىموۆكە
قر مادەنيەت ءمينيسترى م.قۇلمۇحامەدكە
1997 جىلى شىلدەدە قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» قر زاڭىنىڭ 4 بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك تiلi - قازاق ءتىلى» دەپ انىق كورسەتىلگەن. ودان بەرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن مەملەكەت بارشا ازاماتتاردىڭ قازاق ءتىلىن ەركiن جانە تەگiن مەڭگەرۋiنە قاجەتتi بارلىق ۇيىمداستىرۋشىلىق، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جاعدايلار جاساپ وتىر. تىلدەردىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ باعىتىندا ارنايى «تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى» جوباسى تالقىلانۋ ۇستىندە.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنت
اكىمشىلىگىنىڭ جەتەكشىسى ا.مۋسينگە
«نۇر وتان» حدپ توراعاسىنىڭ
ءبىرىنشى ورىنباسارى ن.نىعماتۋلينگە
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ
پرەمەر- ءمينيسترى ك.ماسىموۆكە
قر مادەنيەت ءمينيسترى م.قۇلمۇحامەدكە
1997 جىلى شىلدەدە قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» قر زاڭىنىڭ 4 بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك تiلi - قازاق ءتىلى» دەپ انىق كورسەتىلگەن. ودان بەرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن مەملەكەت بارشا ازاماتتاردىڭ قازاق ءتىلىن ەركiن جانە تەگiن مەڭگەرۋiنە قاجەتتi بارلىق ۇيىمداستىرۋشىلىق، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جاعدايلار جاساپ وتىر. تىلدەردىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ باعىتىندا ارنايى «تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى» جوباسى تالقىلانۋ ۇستىندە.
قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىنا اسا ماڭىزدى ءمان بەرە وتىرىپ، جيىن-كەڭەستە جانە وتىرىستاردا ۇنەمى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ كەرەكتىگى تۋرالى ايتىپ كەلەدى. مەملەكەت باسشىسى ن.نازارباەۆ «بولاشاقتىڭ ىرگەسىن بىرگە قالايمىز!» اتتى قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ، ياعني قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋدىڭ جاڭا كەزەڭىندە قول جەتكىزەتىن مەجەنى ناقتى بەلگىلەپ بەردى. قازاق ءتىلىن 2017 جىلى حالىقتىڭ 80 پايىزى، 2020 جىلعا قاراي 95 پايىزى يگەرىپ, ەندىگى 10 جىلدا مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ 100 پايىزى وسى تىلدە ەركىن سويلەۋى كەرەك دەپ، وسى مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءتيىستى سالالار مەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا تاپسىرما بەرگەن ەدى. ەندى مىنە، رەسەيدىڭ بەس گۋبەرنياسىمەن شەكارالاس اقجايىق وڭىرىندە بۇل مارتەبەلى كورسەتكىشكە قالاي قول جەتكىزەمىز جانە مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن ودان ءارى قالاي جەتىلدىرەمىز دەگەن ساۋال جەرگىلىكتى حالىقتى جانە قوعامدىق ۇيىمداردى قاتتى الاڭداتۋدا. الاڭداۋىمىزعا تومەندەگىدەي سەبەپتەر بار بولاتىن.
جەرگىلىكتى جەردە مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن ورىنداۋعا بيۋدجەتتەن قوماقتى قارجى بولىنۋدە. ال، وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى ماحامبەت ىقسانعالي مىرزا باسقارىپ وتىرعان ۇجىمنىڭ اتقارىپ وتىرعان ءىس-شارالارى تەك ەسەپتىك، ناۋقاندىق جانە قايتالاما سيپاتتا بولىپ وتىر. جىل سايىن قايتالانىپ كەلەتىن شارالاردىڭ تيىمدىلىگى مەن ناتيجەلىلىگى قانداي؟ ءتىل ماسەلەسىن جامىلىپ، اعايىندار ءوز ۇپايلارىن تۇگەندەپ جۇرگەن جوق پا؟
بىرەر مىسال: 2010 جىلى وتكىزىلگەن «وبلىستاعى مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە بەرۋ مەكەمەلەرىندە ۇلتتىق تاربيە مەن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ وقىتىلۋىنا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، مونيتورينگ جاساۋ جانە وسى قىزمەتتىڭ ساپاسىن كوتەرۋ ماقساتىندا ۇسىنىستار ەنگىزۋ» (550 000) ءىس-شاراسى ءبىر ءسوزى وزگەرمەستەن 2011 جىلدىڭ جوسپارىندا (842 000), از دەسەڭىز، 2012 جىلدىڭ جوسپارىندا (892 000) تۇر. سول سياقتى «ۇزدىك ەمحانا»، «ۇزدىك قالالىق بالاباقشا»، «ۇزدىك اۋىلدىق بالاباقشا» ت.ب بايقاۋلار كوبەيىپ، وسى سۇرانىسى تومەن شارالاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن ەلەكتروندى ساتىپ الۋ تاسىلىمەن بەلگىلى ۇيىمدار الۋدا.
وبلىستا قالىپتاسقان تىلدىك احۋالعا بايلانىستى قوعامدا سۇرانىس پەن قاجەتتىلىككە اينالعان شارالار مەن جوبالار باسقارما جوسپارىنان تىس قالىپ، ونىڭ ورنىنا جاتتاندى شارالار ەنگىزىلىپ، ناتيجەسى سۇراق تۋدىراتىن، ساپالىق دەڭگەيى تومەن جۇمىستار اتقارىلۋدا.
ساپالىق دەڭگەيى تومەن دەپ ايتۋعا نەگىز - قوعامدىق نەگىزدە 2010 جىلى قۇرىلعان قوعامدىق ءتىل ينسپەكتسياسىنىڭ جۇمىسى. ( «بقو تىلدىك ورتانى دامىتۋ جونىندەگى قوعامدىق ينسپەكتسيانىڭ پروتسەسىندە ۇەۇ، تۇرعىندار جانە مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىن ۇيىمداستىرۋ» شاراسىندا مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ارقىلى ( 1ملن 990ت) «بقو ەرىكتى مۇگەدەكتەر قوعامى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ جەڭىمپاز دەپ تانىلعان). مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىنىڭ جەرگىلىكتى جەردە جۇرگىزىلۋىنە قوعامدىق باقىلاۋ جاساۋ ماقساتىندا قۇرىلعان ءتىل ينسپەكتسياسىنىڭ جۇمىسىنا تىل ماماندارى مەن عالىمدار تارتىلماعان. وسىدان-اق مەملەكەتتىك تاپسىرىستىڭ حالىققا دەگەن ساپالىق قىزمەتى قانداي دارەجەدە ەكەنىن انىق بايقاۋعا بولادى. سول قوعامدىق ءتىل ينسپەكتسياسى قۇرامىندا كىرگىزىلگەن ەرىكتىلەردىڭ بىرەۋى دە ءتىل تۋرالى باس قوسقان جيىندا ءوز وي-پىكىرلەرىن ەركىن ايتىپ جەتكىزە العان جوق. وسى جايتتان-اق وبلىستىق تىلدەر باسقارماسى باسشىسى م.ىقسانعالي مىرزا مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىنا نەمقۇرايدىلىق تانىتىپ، انا ءتىلىن ساۋداعا، مازاققا اينالدىرىپ وتىرعانىن بىلۋگە بولار ەدى. ەلباسىنىڭ كورسەتكەن مارتەبەلى مەجەسىنە قول جەتكىزۋ جانە انا ءتىلىمىزدىڭ قوعامداعى ورنىن مارتەبەسىنە ساي كوتەرۋ ءۇشىن باسقارما ءىس-شارالارىنا قوعامدىق ۇيىمدار بارىنشا تارتىلىپ، وتىلەتىن شارالارعا قوعامدىق تالقى مەن تالداۋ، قوعامدىق ۇسىنىس كەرەك ەمەس پە؟ نەگە م.ىقسانعالي مىرزا انا ءتىلى ماسەلەسىمەن اينالىسۋ ءۇشىن مۇگەدەكتەر ۇيىمىن تاڭداپ، ءتىل يسپەكتسياسىنا ءتىل ماماندارى مەن عالىمداردى تارتپادى؟ مەملەكەتتىك تىلگە قوعامدىق باقىلاۋ جۇرگىزگەن قوعامدىق ءتىل ينسپەكتسياسىنىن قۇرامىندا سول سالانىڭ ماماندارى مەن ءتىلشى-عالىمدار بولماسا، جۇرگىزىلگەن جۇمىستارعا عىلىمي-اناليتيكالىق، ادىستەمەلىك اشىق تالداۋ جۇرگىزىلمەسە، ءتىل ينسپەكتسياسىنىڭ جۇمىسى قايدان ساپالى دەپ ايتۋعا بولادى.
وسى جىلدىڭ 12 مامىرىندا «نۇر وتان» حدپ عيماراتىندا وتكەن «قوعام جانە ءتىل» اتتى جيىندا قوعامدىق ۇيىمدار مەن وبلىستىق دەپۋتاتتار، عالىمدار مەن ءتىل ماماندارى جانە ستۋدەنت جاستار تاراپىنان بقو تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى م.ىقسانعالي قىزمەتىنە قاتىستى كوپتەگەن سىن ايتىلدى. جينالعاندار م.ىقسانعاليدىڭ جۇمىسىنا كوڭىلدەرى تولمايتىنىن ايتتى جانە وبلىستا ءتىل ماسەلەسىنە جاۋاپتى بىردەن ءبىر مەملەكەتتىك مەكەمەدە، وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىندا قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايعا توزبەيتىندىكتەرىن جەتكىزىپ، باسقارما قىزمەتىنە «ماحامبەت-شوۋ» دەگەن قوعامدىق باعا بەردى.
باتىس قازاقستان وبلىسى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ ءىس-شارالارىنا قوعامدىق تالداۋ مەن ساراپتاما، قوعامدىق باقىلاۋ جۇرگىزۋ مۇلدە جوك. جىل سايىنعى قايتالانىپ كەلەتىن، ساپالىق دەڭگەيى تومەن جانە حالىققا بەرەر ناتيجەسى جوق، تەك قالايدا قارجىنى يگەرۋ دەگەن ماقساتپەن جاسالاتىن جانە جوعارعى باسشىلارىنا عانا ەسەپ بەرۋمەن شەكتەلەتىن ءىس-شارالار بۇگىنگى كۇنى قوعامدىق سۇرانىستى ەش قاناعاتتاندىرمايدى. بقو تىلدەر باسقارماسىنىڭ باعدارلاماسى مەن جوسپارىنا وبلىستا قالىپتاسقان تىلدىك احۋالعا بايلانىستى قوعامدا قاجەتتىلىككە اينالعان ءىس-شارالار مەن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ جولىنداعى جاڭا عىلىمي-يننوۆاتسيالىق جانە شىعارماشىلىق جوبالار مەن ۇسىنىمدار كىرگىزىلمەگەن. ويتكەنى، اقجايىق وڭىرىندە ءتىل سالاسىنىڭ كوپتەگەن بىلىكتى ماماندارى مەن عالىمدارى بولسا دا، باسقارمادا ءتىل ساياساتىن تيىسىنشە ناتيجەلى جۇرگىزۋ ءۇشىن جۇمىستارىنا عىلىمي-ادىستەمەلىك كەڭەس پەن باعىت-باعدار بەرەتىن عالىم-مامان جەتىسپەيتىنى بايقالادى. تىلدەر باسقارماسىندا 12 شتات قىزمەتكەرى بولسا، ارالارىنداعى جالعىز بىلىكتى ءتىل مامانى گۇلجاينا بيسەنعاليەۆانى دا م.ىقسانعالي مىرزا قۋدالاۋعا ءتۇسىرىپ، 3 جىلدان بەرى سوتتاسىپ كەلەدى. ال، قالعاندارى - باسقا سالا ماماندارى. ونداي قىزمەتكەرلەر ءتىل ماسەلەسى بويىنشا وزگە سالالارعا زاڭدىق، ادىستەمەلىك كەڭەس قالايشا بەرەدى. وعان ءبىر عانا دالەل 2009 جىلى اقساي قالاسىنىڭ ۇلكەن كوشەسىنە شەتەل ازاماتى، ءتىرى ادام رودجەر فوكستىڭ ەسىمىن بەرۋىنە كەلىسىم بەرىپ، قوعامدىق پىكىردەن كەيىن عانا قايتا الىنعان بولاتىن. وبلىستىق ءتىل باسقارماسىنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرى ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ جانە ەلباسىنىڭ جولداۋداعى مەجەسىن ورىنداۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتۋ كەرەك بولسا، م.ىقسانعالي باستاعان شاعىن ۇجىم ءوزارا ەكى جىككە ءبولىنىپ، ءالى كۇنگە دەيىن سوتتاسىپ كەلەدى. ىشتەگى اۋىر مورالدىق-پسيحولوگيالىق احۋال تۋرالى جەرگىلىكتى باق-تا جيى جاريالانىپ كەلەدى.
وسىنداي احۋال مەن قالىپتاسقان قوعامدىق پىكىرلەرگە بايلانىستى وڭىرىمىزدە مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋگە جاۋاپتى ءتىل باسقارماسىنىڭ جاساعان شارالارى كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي وتىر. جەرگىلىكتى جەردە وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ ىشكى جاعدايىن رەتتەپ جانە ەسەپتىك، ناۋقاندىق جانە جىل سايىنعى قايتالانىپ كەلەتىن شارالارعا ۋاقىتىندا توسقاۋىل قويىلماسا، مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىنىڭ ساپالى دا ناتيجەلى جۇزەگە اسۋىنا جانە ەلباسىنىڭ كورسەتكەن مەجەسى ورىندالۋىنا ۇلكەن زيانىن تيگىزەرى ءسوزسىز. اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىن زووتەحنيكا سالاسى بويىنشا بىتىرگەن م.ىقسانعالي مىرزا وبلىستىق باسقارمادا وتىرا بەرسە، «ءوزىم بىلەمدىككە» سالىنعان شالاعاي باسشى كەسىرىنەن ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدا قوردالانعان ماسەلەلەر كوبەيىپ، ەلباسىنىڭ 10 جىل ىشىندەگى بەلگىلەنگەن كورسەتكىشى ورىندالماي، ۇلت ليدەرى ن.نازارباەۆتىڭ اتى مەن ابىرويىنا كىر كەلە مە دەپ قاۋىپتەنەمىز.
تالعات قاتاۋوۆ - «باتىس الاش» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى
ابزال قۇسپانوۆ - «وركەن» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى
قىدىر ابدراحمانوۆ - «جاستىق ءۇنى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى
نۇرلان ىزتەلەۋوۆ - حالىقارالىق د.قوناەۆ اتىنداعى قورىنىڭ بقو فيليالىنىڭ توراعاسى
عاريفوللا جانبوزوۆ - «دادەم اتا» جەكە قورىنىڭ ديرەكتورى
اسقار تايمانوۆ - «بقو چەرنوبىل مۇگەدەكتەرى جانە ارداگەرلەرى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى
يلان قابيەۆا - رەسپۋبليكالىق «ءبيبى-انا» قوعامدىق بىرلەستىگى بقو فيلالىنىڭ ءتورايىمى
امانجول زينۋللين - بقو ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى، ءتىل جاناشىرى
امانتاي بورانقۇل - قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
ۇلداي ەرجانوۆا - م.وتەمىسۇلى ات.بقمۋ دوتسەنتى، فيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
«اباي-اقپارات»
P.S. وسى حاتتى جاريالاي وتىرىپ رەداكتسيا باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ قۇزىرلى ورگاندارىن ايماقتاعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋى جونىندەگى اشىق اڭگىمەگە شاقىرادى. ەگەر حاتتا كورسەتىلگەن جايتتار بويىنشا ايماق شەنەۋنىكتەرى مەن ساراپشىلارىنىڭ ايتارى بولسا، ولاردىڭ بارلىعىن جاريالاۋعا ءازىر ەكەندىگىمىزدى جاريالايمىز.
فوتو: time.kz
