2018 جىلعى 6 جەلتوقساندا ۇلتتىق كوميسسيا وتىرىسىندا «قازاق ءتىلى ەملە ەرەجەلەرىنىڭ جوباسى» ماقۇلداندى. سوعان بايلانىستى «جاڭا ەملەمىز مىنەلىپ، قىرنالىپ بولدى ما، داۋ تۋدىراتىن جەرلەرى جوق پا؟» دەگەن ويمەن ونىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە شىققان نۇسقاسىمەن تانىسىپ شىققان بولاتىنبىز. بىزدىڭشە، ەملەنىڭ ويلاساتىن، جوندەيتىن تۇستارى ءالى دە بارشىلىق. ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن دالەلدەر كەلتىرەيىك.

*2. ا́، و، و́، u, ú ارىپتەرى ءتول ءسوزدىڭ باسىندا جازىلادى: ádis, álem, sán, dán, mádenıet, báıterek; ozyq, ońtaıly, qoǵam, torsyq; óris, ómirsheń، kósem, bórik; utymdy, ustaz, qujat, tumar; úrdis, úkimet, júıe, túbegeıli.

بۇل تۇجىرىم قاتە. ويتكەنى «ءسوزدىڭ باسىندا» دەگەن ءسوز ءبىرىنشى ءارىپ دەگەندى بىلدىرەدى، ال ءا، و، ءو، ۇ، ءۇ ارىپتەرى ءسوز باسىنان باسقا ورىنداردا دا جازىلادى. بۇعان وسى باپتاعى مىسالداردىڭ (sán, qoǵam, kósem, tumar, júıe) ءوزى-اق دالەل بولا الادى. سوندىقتان «باسىندا» دەگەن ءسوزدى «ءبىرىنشى بۋىنىندا» نە «باسقى بۋىنىندا» دەپ وزگەرتكەن ءجون.

سونداي-اق ءبىز بۇل ەرەجەدەگى «ءتول ءسوز» تىركەسىنىڭ قازاقتىڭ ءوز ءسوزى دەگەن ماعىنادا قولدانىلۋىن قۇپتامايمىز. ويتكەنى ءتول ءسوز بوگدە ادامنىڭ ءسوزىنىڭ وزگەرىسسىز جەتكىزىلگەن ءتۇرىنىڭ اتاۋى رەتىندە جۇمسالاتىن تەرمين بولعاندىقتان ەرەجەدە ونى باسقا ماعىنادا قولدانباعان جاقسى. سوندىقتان ەرەجەدەگى «ءتول ءسوز» دەگەندى «قازاقتىڭ بايىرعى ءسوزى» دەپ العان نە باسقا سوزبەن اۋىستىرعان دۇرىس.

*44. اراب تسيفرىمەن بەرىلگەن سانعا قوسىمشا دەفيس ارقىلى جالعانادى، سونداي-اق تۇسىرىلگەن -ynshy (-inshi), -nshy (-nshi) قوسىمشاسىنىڭ ورنىنا دەفيس قويىلادى، ال ريم تسيفرىمەن بەرىلسە، دەفيس قويىلمايدى: 6-ǵa, 100-ge deıin, 10-15-ten; 2018-jyly, 5-sanat, 3-kireberis, 10-qazan, 2-aqpan, 136-bap, 1-úı، 9-páter, ءححى ǵasyr, III tom, IV taraý.

بۇل ەرەجەدە دەفيس ەكى ءتۇرلى قىزمەت اتقارىپ تۇر: بىرىندە سان مەن قوسىمشانىڭ اراسىن ءبولىپ تۇرسا، ەكىنشىسىندە سانعا -ىنشى، -ءىنشى، -نشى، -ءنشى قوسىمشالارىنىڭ قوسىلىپ وقىلاتىنىن كورسەتەدى. سوعان بايلانىستى 6-ǵa ءسوزى التىعا-التىنشىعا، 100-ge ءسوزى جۇزگە-جۇزىنشىگە دەپ ەكى ءتۇرلى وقىلادى.

بۇل قايشىلىقتان قۇتىلۋدىڭ ەكى جولى بار. ءبىرىنشىسى –  ەرەجەدەگى ەكىنشى جاي سويلەمدى «سونداي-اق زات ەسىمنىڭ الدىنداعى رەتتىك سان ەسىمنىڭ -ynshy (-inshi), -nshy (-nshi) قوسىمشاسىنىڭ ورنىنا دەفيس قويىلادى» دەپ ناقتىلاۋ. ەكىنشىسى – ەرەجەدەگى ەكىنشى جاي سويلەمدى الىپ تاستاۋ. بۇل جاعدايدا باسقا قوسىمشالار سياقتى -ynshy (-inshi), -nshy (-nshi) قوسىمشالارى دا سانعا دەفيس ارقىلى جالعانادى. مىسالى، 2018-ءىنشى جىلى.

*100. بۋىن ي مەن ۋ داۋىسسىزدارىنان باستالعاندا da-ýys (daý-ys ەمەس), sa-ýat (saý-at ەمەس), da-ıyndyq (daı-yndyq ەمەس), qu-ıyn (quı-yn ەمەس) تۇرىندە تاسىمالدانادى.

مۇندا بۋىن ي مەن ۋ داۋىسسىزدارىنان باستالسا، تاسىمال ولاردىڭ الدىنان، ياعني بۋىن جىگىنەن جاسالاتىنى ايتىلىپ تۇر. بىزدىڭشە، بۇل باپتىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى ول مۇنىڭ الدىنداعى 99-باپتىڭ جەكە جاعدايى عانا (§99. ءسوز بۋىن جىگىنە سايكەس تاسىمالدانادى).

*103. ءبىر بۋىندى سوزدەر تاسىمالدانبايدى: aı، kún, vólt, kvars, pýnkt.

بۇل باپتا «پۋنكت» ءسوزى ءبىر بۋىندى سوزگە جاتقىزىلعان. سوعان قاراعاندا ەملەشىلەر سوزدە ءبىر داۋىستى جازىلسا، بۋىن سانى دا بىرەۋ بولادى دەپ ەسەپتەيتىن سياقتى. بىراق ءسوز بۋىنعا جازىلۋى بويىنشا ەمەس، ايتىلۋى بويىنشا بولىنەدى. بۇل ورايدا قازاق بۋىن سوڭىندا ءۇش داۋىسسىزدى قاتار ايتا المايتىندىقتان مۇنداي شەتەلدىك ءسوزدى دانەكەر داۋىستىنى قولدانا وتىرىپ دىبىستايدى. دەمەك، «پۋنكت» ءسوزى ەكى بۋىندى بولىپ ايتىلادى. سوندىقتان «پۋنكت» ءسوزىن بۇل باپقا مىسال رەتىندە كەلتىرۋ قاتە نەمەسە ەرەجەنى «ءبىر داۋىستىلى سوزدەر تاسىمالدانبايدى» دەپ وزگەرتۋ كەرەك.

*11. كەيبىر كىرمە سوزدەردە ءتىل ۇندەستىگى ساقتالماي جازىلادى: ءquzىret, ءqudىret, muǵalim, qyzmet, qoshemet, ءaqىret, qasıet, qadir, kitap, ءtaýqىmet, ءqazىret.

ەملەدە كىرمە سوزگە «قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق زاڭدىلىقتارى بويىنشا يگەرىلىپ جازىلاتىن وزگە تىلدەن ەنگەن ءسوز» دەگەن انىقتاما بەرىلىپ، ال ءتىل ۇندەستىگىن قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى دىبىستىق زاڭدىلىعى دەپ كورسەتكەن. دەمەك، كىرمە ءسوزدىڭ جازىلۋى ءتىل ۇندەستىگىنە باعىنۋى كەرەك، بىراق 11-باپ بۇعان قايشى. سوعان بايلانىستى بەرىلگەن مىسالداردى نە ءتىل ۇندەستىگىنە باعىندىرۋىمىز كەرەك، نە كىرمە ءسوز ءۇشىن ءتىل ۇندەستىگى قانداي جاعدايدا ورىندالمايتىنىن ناقتى كورسەتۋىمىز كەرەك. ءار ءتۇرلى مىسالدار قاراستىرۋ جۋان دىبىستارمەن بىرگە ە كەلەتىن سوزدەردى (مىسالى، احمەت، راحمەت، قىزمەت) ءتىل ۇندەستىگىنە باعىندىرىپ جازۋ ۇيلەسىمدى بولا بەرمەيتىنىن كورسەتەدى، ال باسقا سوزدەردى ءتىل ۇندەستىگىنە باعىندىرىپ وزگەرتۋگە بولادى. ولاي بولسا، «كىرمە سوزدە ە-دەن باسقا جىڭىشكە داۋىستىلار جۋان داۋىستىعا جالعاس كەلە المايدى» دەگەن تۇجىرىم جاسايمىز. بۇل جاعدايدا جوعارىداعى مىسالدار قۇزىرەت، قۇدىرەت، مۇعالىم، قىزمەت، اقىرەت، كادىر نە قادىر، كىتاپ، تاۋقىمەت، قازىرەت دەپ جازىلاتىن بولادى.

*82. يۋ ءارپى ú ارپىمەن جازىلادى: parashút, absolút, glúkoza, debút, prodúser, lúks, valúta, búdjet, búro, sújet, búleten, fúchers, kompúter, tútor.

*83. يا ءارپى ا́ ارپىمەن جازىلادى: zarا́d, knáz, narád, razrád, grıláj. ەسكەرت ۋ. ي (ı) ارپىنەن كەيىن تۇرعان يا-نىڭ ورنىنا ا جازىلادى: aksıa, alergıa, hımıa, gımnazıa.

بۇل باپتاردا شەتتىلدىك سوزدەردەگى يا-نى ءا-مەن، يۋ-دى ءۇ-مەن الماستىرۋ نۇسقاۋلانعان. سوندا يادرو، ياحتا، ماياك، ماياتنيك دەگەن سوزدەردى ءادرو، ءاحتا، مااك، مااتنيك دەپ، يۋان، يۋمور، كايۋتا دەگەن سوزدەردى ءۇان، ءۇمور، كاۇتا دەپ جازامىز با؟! مۇنىڭ كەلىسى كەلمەيدى عوي. بىزدىڭشە، مۇنداي سوزدەردى جازعاندا قازاق تىلىندەگى يا مەن يۋ-عا ارنالعان 9, 10-باپتارعا سۇيەنىپ، يا-نى يا-مەن، يۋ-دى يۋ-مەن الماستىرعان دۇرىس. سىڭايى، بۇل باپتا يا مەن يۋ شەتتىلدىك ءسوزدىڭ باسىندا دا، داۋىستىدان كەيىن دە كەلەتىنى، وعان جوعارىداعى ەرەجەلەردىڭ ۇيلەسپەيتىنى ەسكەرىلمەگەن سياقتى. ولاي بولسا، بۇل باپتار تولىقتىرۋدى قاجەت ەتەدى.

ءبىز بۇل ماقالادا ەملەدەگى ءوزىمىز بايقاعان كەمشىلىكتەردىڭ ءبارىن بىردەي تىزبەلەپ وتىرعان جوقپىز. مىسالى، بۇعان عالىمدار اراسىنداعى پىكىرتالاستىڭ باستى نىسانى بولىپ وتىرعان ي مەن ۋ-عا قاتىستى كەمشىلىكتەردى دە، ءجۇز جىلعا جۋىق ۋاقىتتان بەرى ەرەجەسى تياناقتالماي كەلە جاتقان ءا-گە قاتىستى كەمشىلىكتەردى دە، شەتتىلدىك ءسوزدى تىلىمىزگە بەيىمدەۋگە قاتىستى كەمشىلىكتەردى دە كىرىستىرمەدىك. بۇل ماسەلەلەردىڭ ارقايسىسىن ءار بولەك ءسوز ەتۋ جوسپارىمىز بولعاندىقتان، مۇندا ەرەجەلەردەگى كەيبىر شالاعايلىقتارعا عانا توقتالدىق. بىراق وسى كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ ءوزى-اق دايىندالعان ەملە ەرەجەلەرىنىڭ ءبىر قايناۋى ىشىندە ەكەنىن كورسەتەدى. الايدا وعان قاراماستان بۇگىنگى كۇندە جەر-جەرلەردە ەملەنى كوپشىلىككە وقىتۋ جۇمىستارى باستالىپ تا كەتتى. بۇل ورايدا وقىتۋدى ەملەدەگى تۇيتكىلدەر تولىقتاي شەشىلىپ بولعان سوڭ جۇرگىزبەسە، پايداسىنان زيانىن كوبىرەك تيگىزەتىنى تۇسىنىكتى. سوندىقتان شالا ەملەنى جۇرتشىلىققا ۇيرەتۋگە اسىققاننان گورى الدىمەن كەمشىلىكتەرىنەن ارىلتۋعا، ءار ءتۇرلى پىكىردەگى عالىمداردىڭ بىرلەسكەن تالقىلاۋى ارقىلى ورتاق شەشىمگە كەلۋگە جۇمىستانعان ابزال.

ۆانوۆ قۋانتقان ىرزاۇلى

Abai.kz