(جالعاسى. باسى «اڭداتۋ ءھام ءىس كەسۋ»)

ءىى قانداس باۋىرلار قامقورى

رەسەي جۇرتى - ءوز تاريحىنا مۇقيات قارايتىن حالىقتاردىڭ ءبىرى. وسى ى.التىنسارين مەكتەپتىك، ا.بايتۇرسىنۇلى مۇعالىمدىك ءبىلىم العان عيماراتتىڭ جانىنا ۇستاز قاۋىمىنا ارنالعان ەسكەرتكىش ورناتقان. ارينە، ولار ونى قازاقتىڭ اعارتۋشىلارىنا ارناعان جوق، قالا تاريحىنداعى العاشقى مۇعالىمدەر دايىندايتىن وقۋ ورنىنىڭ كونە عيماراتىنىڭ جانىنا رامىزدىك سيپاتتا ورنىقتىرعان. سونىمەن قاتار ورىنبور قالاسىنا پاتشا اعزامننىڭ وزىنەن باستاپ، ءارتۇرلى ماقساتتاعى ساپارلارمەن كەلگەن بەلگىلى تۇلعالاردىڭ توقتاعان عيماراتى، ءبىلىم، دەنساۋلىق، مادەنيەت، عىلىم سالارىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان كىسىلەردىڭ تۇرعان ۇيلەرىنە ارنايى قويىلعان بەلگىلەر بار. ول بەلگىلەر – تاريحتىڭ، تاعىلىمنىڭ زەردەلىك نىشانى. بۇگىنگى زامانداعى اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سوزىمەن ايتساق، «Quick Response (QR) - شۇعىل جاۋاپ».

بۇرىنعى ورىس-قازاق مۇعالىمدەر مەكتەبىنىڭ قاپتالىنا ۇستازدار قاۋىمىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان ەسكەرتكىش.

قازاقستان تاراپىنان دا ءبىراز تاريحي عيماراتتارعا بەلگى قويىلعان. بىراق ءالى دە بولسا بەلگى قويىلاتىن نىساندار بارشىلىق. الداعى ۋاقىتتا ونداي نىساندارعا بەلگىنى زاماناۋي تەحنولوگيالاردا پايدالانا وتىرىپ، QR كودتار ارقىلى قويىپ وتىرعان دا ابزال.

ا.بايتۇرسىنۇلى ءبىلىم العان مۇعالىمدىك مەكتەپ جانىندا ورىنبور پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باستى عيماراتى بار. اتالمىش وقۋ ورنىندا احمەتتانۋشى، «ورەنبۋرگسكي پۋت احمەتا بايتۋرسىنوۆا» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەك جازعان تاريحشى عالىم تاتيانا تۋگاي ۇستازدىق قىزمەت جاسايدى. عالىم وتكەن جىلى اتالمىش كىتابىن قازاقستاننىڭ ءبىراز قالالارىندا تانىستىرىلىمىن جاساپ، زەرتتەۋ قازاق وقىرماندارى تاراپىنان ىستىق ىقىلاسقا، ىلتيپاتقا يە بولدى.

زەرتتەۋشىنىڭ ا.بايتۇرسىنۇلى تۋرالى كىتابىن باسپا بەتىنەن جاريالاۋعا، ونى قازاقستان جۇرتشىلىعان تانىستىرۋعا مۇرىندىق بولىپ جۇرگەن قامقورشىلار – ءبىزدىڭ ورىنبوردا تۇراتىن قانداس باۋىرلارىمىز. «قۇتتى قوناق كەلسە، قوي ەگىز تابادى» دەگەندەي، بىزدەر بارعان كۇندەرى ورىنبورلىق قانداستارىمىز ت.تۋگايدىڭ ورىسشا شىققان كىتابىن قازاقشاعا اۋدارىپ، باسپادان شىعارىپتى. بىزدەرگە كىتاپتىڭ تۇمسا نۇسقاسىن  تۋرا باسپادان الدىرتىپ، سىيعا تارتتى. قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ الداعى ماقساتى ت. تۋگايدىڭ قازاق تىلىندە شىققان تۋىندىسىن قازاقستاندىقتارعا تانىستىرۋ.

ورىنبور پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ستۋدەنتتەرى مەن وقىتۋشىلارىمەن بولعان ارنايى كەزدەسۋدە ەكسپەديتسيانىڭ ماقساتى، الاش تاقىرىبى، قازاقتىڭ العاشقى استاناسى تۋرالى كەڭىنەن قوزعالىپ، ءوزارا پىكىر الماسۋ مۇمكىندىگى تۋدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ «تاريح» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى س.ۆ. ليۋبيچانكوۆسكي رەسەي يمپەرياسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ ىسىنە قاتىستى ماسەلەلەردى زەرتتەۋمەن شۇعىلدانادى ەكەن. ول ءوزىنىڭ وسى تاقىرىپتى قاۋزاعان كىتابىن ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىنە سىيعا تارتتى. احمەتتانۋشى ت. تۋگاي الاش قوزعالىسىنا بايلانىستى ورىنبور ارحيۆىندەگى قۇجاتتار تۋرالى وي قوزعادى. ورىنبورداعى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ جەتەكشىسى ساۋلە تايكەشوۆا 2020 جىلى قاكسر قۇرىلعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي رەسەي مەن قازاقستان اراسىندا مادەني ءىس-شارالار وتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىرعانىن حاباردار ەتتى. بىزدەر دە وز ويلارىمىزدى ورتاعا سالدىق. كەزدەسۋ سوڭىندا فيلولوگيا جانە تاريح ماماندىعىنىڭ ستۋدەنت شاكىرتتەرى وزدەرىن قىزىقتىرعان ماسەلەلەرگە قاتىستى ساۋالدارىن قويدى.

ورىنبور پەدۋنيۆەرسيتەتتەگى كەزدەسۋلەر

جالپى، ورىنبورلىق باۋىرلاردىڭ قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى جاساپ جاتقان تىرلىكتەرى كوڭىل قۋانتادى. ولار ا.بايتۇرسىنۇلى تۇرعان ءۇيدى الاش قوزعالىسىنىڭ مۋزەيىنە اينالدىرۋ، ءا.بوكەيحان تۇرعان ءۇي، «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتسياسى ورنالاسقان، گازەت باسىلىپ تۇرعان تيپوگرافياعا، ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ وتكەن، قۇرمانعازىنىڭ «بالبىراۋىن» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىنا قاتىسى بار عيماراتتارعا، ورىنبورداعى قازاق تاريحى مەن ايتۋلى تۇلعالارىنا قاتىستى تاريحي نىسانداردى تۋريستىك مارشرۋتقا اينالدىرۋ ماسەلەلەرىمەن قىزۋ شۇعىلدانىپ ءجۇر.

ا.بايتۇرسىنۇلى تۇرعان ءۇي، چەچەرين كوش.، 75

«قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتسياسى ورنالاسقان عيمارات، پەرەۋلوك حلەبنىي، 4

ۇلت تاريحى، مادەنيەتى ماسەلەلەرىنە تىكەلەي ارالاستىرۋ ماقساتىندا ورىنبوردا «جاس قانات» جاستار بىرلەستىگى جۇمىس جاسايدى. جاستاردىڭ دەنى ورىنبوردا ءبىلىم الىپ جاتقان ستۋدەنت شاكىرتتەر. قازاقستاننان ەكسپەديتسيا كەلدى دەگەندى ەستىپ ولار قالانىڭ تاريحي نىساندارىن ارالاۋعا كومەكتەسۋ، تىلدەسىپ جۇزدەسۋ ماقساتىندا كەزدەسۋ ۇيىمداستىردى. بىرلەستىكتىڭ جەتەكشىسى – رۋسلان چۋكەەۆ (شوكەەۆ) دەگەن قازاق ازاماتى.

سولدان وڭعا قاراي: ر.چۋكەەۆ، ت.تۋگاي، ا،ابسادىق، ا.شورەنتاەۆ.

ورىنبورلىق قانداستار قازاقستان جاعىنان دا كومەك تە، ىقىلاس تا كۇتەدى. كەزىندە قازاقستاننىڭ رەسەيدەگى ەلشىلىگىن باسقارعان زاۋىت تۇرىسبەكوۆ تۇسىندا احاڭ تۇرعان ءۇيدىڭ فاسادىنا كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزىلىپ، 1917 جىلى الاش زيالىلارى ۇيىمداستىرعان جالپىقازاق سيەزدەرى وتكەن عيمارتقا ارنايى بەلگى قويىلادى. ۇلت تاريحىنا جاناشىرلىق تانىتقان ز. تۇرسىبەكوۆكە ورىنبورلىق قازاقتار دا ريزا ەكەن، ەستىگەن بىزدەر دە سۇيسىندىك. جول ۇستىندە ءجۇرىپ، «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت - نۇرى تاسىسىن» دەگەندەي، «ەلدەستىرمەك ەلشىدەن» ۇستانىمىنا بەرىك بولىپ، قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنە قامقور بولعان اعامىزدىڭ امان بولعانىن، ءوسىپ-وركەندەگەنىن تىلەگەن دۇعالىق سيپاتتاعى تىلەۋىمىزدى ءتىل ۇشىنا ارقاۋ ەتتىك.

ورىنبورلىق باۋىرلاردىڭ قازاق مادەنيەتى مەن رۋحانياتىنا قاتىستى تىرلىگىمەن تانىسقاننان كەيىن بىزدەرگە مىناداي ويعا كەلدى. رەسەيدەگى قازاقستاننىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ەلشىسى، ۇلت مادەنيەتى مەن رۋحانياتىنىڭ جاناشىرى يمانعالي تاماعامبەتوۆ دانەكەر بولىپ، ورىنبورداعى تاريحي عيماراتتارعا قازاقستان ۇكىمەتى تاراپىنان ا.بايتۇرسىنۇلى تۇرعان ءۇيدى مۋزەيگە اينالدىرۋ ماسەلەسىن تەزىرەك شەشۋ ماسەلەسىنە ۇكىمەتارالىق مادەني بايلانىستار ارقىلى ىقپال ەتىلسە، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى، الاش پارتياسىنىڭ كوسەمى ءا. بوكەيحان تۇرعان ۇيگە (فاسادىنا جوندەۋ جۇرگىزە وتىرىپ), ا.بايتۇرسىنۇلى وقىعان مۇعالىمدىك مەكتەپكە، «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتسياسى ورنالاسقان جانە گازەت باسىلعان تيپوگرافيا عيماراتتارىنا، 1923 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ وتكەن قازىرگى مادەنيەت ۇيىنە، قۇرمانعازىنىڭ «بالبىراۋىن» كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىنا قاتىسا بار  گراف براۋننىڭ سارايىنا بەلگى قويۋ جۇزەگە اسىرىلسا، تۇڭعىش پرەزيدەنت، ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنعان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ ناقتى ءبىر قادامدارى بولاتىنى انىق ءارى تاۋەلسىز جۇرتىمىزدىڭ ەلدىك قادىر-قاسيەتىنىڭ ءرامىزى بولار ەدى.

بۇل شاراعا، «كوپ تۇكىرسە، كول» دەگەن، قازاقستاننىڭ ءار ايماعى ءبولىپ الىپ، جۇمىلا كىرىسسە، دەمدە بىتەر ءىس ەكەنى ءسوزسىز. الاش زيالىلارىنىڭ تابانى ءتيىپ، قىزمەتىنىڭ ءىزى قالعان، قازاق اۆتونومياسىنىڭ العاشقى استاناسى بولعان ورىنبور بۇگىندە كورشى ەلدىڭ تەرريتورياسىندا بولعانىمەن، ول ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە ماڭگى ساقتالۋى ءتيىس.

(جالعاسى بار)

الماسبەك ابسادىقوۆ

Abai.kz