1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى ءبىر كۇندە پايدا بولا سالعان ءدۇمپۋ ەمەس. ونىڭ الدىندا، ارىدە توتاليتارلىق كەڭەس جۇيەسىنىڭ وزىندە اعىسقا قارسى جاسىرىن جۇمىس ىستەگەن جاستار قوزعالىستارى مەن جەكە دارا جاستار دا قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعى جولىندا ارەكەت ەتتى.

ولاردىڭ كوبىسى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ۇلتتىق جانە ساياسي ماقساتتاردىڭ ىشىندە كسرو-دان ءبولىنۋ مىندەتىن العا قويدى. اتالعان ۇيىمداردىڭ بارلىعىنىڭ اراسىنا ءوز تىڭشىلارىن جىبەرىپ، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كومي­تە­تىنىڭ اككى جاندايشاپتارى ولاردى لەزدە، وپ-وڭاي «تىزە بۇكتىردى». وسى ۋاقىتتاردا مۇنداي جاستار ۇيىم­دارىنىڭ سانى رەسپۋبليكادا جيىر­مادان اسقان. ولار تۋرالى جانە قازاقتىڭ قوعامدىق وي-سا­ناسىن قوزعاۋعا كۇش سالعان جاستار تۋراسىندا، قۇرىلعان جىلدارىنا قاراي رەت-رەتىمەن قولعا تۇسكەن دەرەكتەر نەگىزىندە بارلىعىن قامتي الماساق تا، اربىرىنە جەكە-جەكە توقتالىپ ءوتۋدى پارىز سانادىق.

1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى ءبىر كۇندە پايدا بولا سالعان ءدۇمپۋ ەمەس. ونىڭ الدىندا، ارىدە توتاليتارلىق كەڭەس جۇيەسىنىڭ وزىندە اعىسقا قارسى جاسىرىن جۇمىس ىستەگەن جاستار قوزعالىستارى مەن جەكە دارا جاستار دا قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعى جولىندا ارەكەت ەتتى.

ولاردىڭ كوبىسى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ۇلتتىق جانە ساياسي ماقساتتاردىڭ ىشىندە كسرو-دان ءبولىنۋ مىندەتىن العا قويدى. اتالعان ۇيىمداردىڭ بارلىعىنىڭ اراسىنا ءوز تىڭشىلارىن جىبەرىپ، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كومي­تە­تىنىڭ اككى جاندايشاپتارى ولاردى لەزدە، وپ-وڭاي «تىزە بۇكتىردى». وسى ۋاقىتتاردا مۇنداي جاستار ۇيىم­دارىنىڭ سانى رەسپۋبليكادا جيىر­مادان اسقان. ولار تۋرالى جانە قازاقتىڭ قوعامدىق وي-سا­ناسىن قوزعاۋعا كۇش سالعان جاستار تۋراسىندا، قۇرىلعان جىلدارىنا قاراي رەت-رەتىمەن قولعا تۇسكەن دەرەكتەر نەگىزىندە بارلىعىن قامتي الماساق تا، اربىرىنە جەكە-جەكە توقتالىپ ءوتۋدى پارىز سانادىق.

«جاس تۇلپار» ورتالىق تىڭشىلارىن ۇيقىسىنان وياتتى
قازاقتىڭ جاس ۇلت زيالىلارى ءبىر ۇيىمنىڭ توڭىرەگىندە توپتاسىپ ءارى جەكەلەي جۇمىستارىن قازاق­ستاندا عانا ەمەس، قىلىشىنان قان تامعان ورتالىق - ماسكەۋدىڭ ءوزىن­دە جۇرگىزگەندىگىنە «جاس تۇلپار» ۇلتتىق-دەموكراتيالىق بەيرەسمي ۇيىمى دالەل. 1960 جىلدارى ءماس­كەۋدىڭ ماڭدايالدى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىپ قانا قويماي، ۇلت ماسەلەسىندە ساياسي بەلسەندىلىك تانىتقان ءبىر شوعىر قازاق جاستارى «جاس تۇلپار» ۇيىمىن قۇردى. جاس­تاردىڭ بۇل بىرلەستىگىن ۇيىم­داستىرۋشىلار مۇرات اۋەزوۆ، بولاتحان تايجان جانە دە التاي قادىرجانوۆ بولدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، «جاس تۇلپار» ۇيىمى باس­تاپقىدا مىڭعا جۋىق ستۋدەنت­تەردى بىرىكتىرسە، كەيىننەن ول گەو­گرافيالىق جاعىنان دا كەڭەيە كەلە لەنينگراد، كيەۆ، ودەسسا، ريگا قالالارىندا قاناتىن كەڭگە جايدى. ال قازاقستاننىڭ وزىندە الماتى، پاۆلودار، اقمولا جانە شىمكەنت سىندى ايماقتاردا دا ۇيىمداستىرىلىپ، قاراعاندى قا­لاسىندا «جاس قازاق» جانە سەمەي قالاسىندا «تايشۇبار» دەگەن اتتار­مەن جۇمىس ىستەدى.
«جاس تۇلپار» ۇيىمىنىڭ ماق­سات-مۇراتى نە ەدى؟ ەندى وسى سۇ­راق­قا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. ماسكەۋدە ءبىلىم الا ءجۇرىپ قازاق جاستارىنىڭ بايقاعانى، ءوز ەلىنىڭ قاتاردان قالىپ بارا جاتقانى ەدى. بۇل، ءاسى­رەسە، ارينە ۇلتتىق ماسەلە تۇرعى­سى­نان دامۋدا، انا ءتىلىنىڭ وركەن جايا الماۋىندا، اتا سالت-ءداستۇرىن دامىتۋ ماسەلەسىندە انىق باي­قال­دى. سوندىقتان ولار وسى ولقى­لىق­تىڭ ورنىن تولتىرۋدى وزدە­رى­نىڭ ازاماتتىق پارىزى دەپ سا­نادى.
كەڭەستىك بيلىكتىڭ قىزىل كوم­مۋ­نيستەرى «جاس تۇلپار» ۇيىمى­نىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ ءجۇرىپ، ولاردى تارقاتىپ تىنعانىمەن، مىڭداعان قازاق جاستارىنىڭ ساناسىندا مازداپ جانعان ۇلت-ازاتتىق يدەيا­سىن وشىرە المادى.

وسى جۇرت ماحمەتتى بىلە مە ەكەن؟
جوعارىدا ايتىپ كەتكەندەي جاسىرىن ساياسي پارتيالارمەن قا­تار جەكەلەگەن جاس ازاماتتار دا اس­تىرتىن ءىس-قيمىلعا كوشتى. سون­داي ساياسي ليدەرلەردىڭ ءبىرى - ماح­مەت قۇلماعامبەتوۆ ەدى. ول ەلدەگى جۇرگىزىلىپ جاتقان مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا ءوزىنىڭ قارسىلىعىن اشىق ءبىلدىردى. ماحمەت قۇل­ما­عامبەتوۆ 1962 جىلى قوستانايدىڭ رۋدنىي قالاسىندا تۇتقىندالىپ، 58-باپپەن 10 جىلعا سوتتالادى. ماحمەت بوستاندىققا شىققاننان كەيىن ءسىبىردىڭ گاز تارتۋ كۇر­لى­سىندا ەڭبەك ەتەدى، كەيىن شەتەلگە شىعىپ كەتۋگە مۇمكىندىك الىپ، كە­ڭەستەر وداعىنىڭ باستى جاۋى امەريكانىڭ «ازاتتىق» راديو­سىن­دا قىزمەت ەتىپ، كەڭەستىك كوم­مۋنيستىك قوعامدى قاتتى سىنعا ال­عان ماتەريالدار بەرىپ وتىردى.
وسى رەتتە ايتا كەتەرلىگى، سەكسە­نىنشى جىلدارى كەڭەستىك جۇيەگە دەگەن نارازىلىعى ىشتە قىز-قىز قايناپ جۇرگەن قازاق ين­تەل­لەگەنتتەرى اشىق كۇرەسكە بار­ماسا دا، ءوز سالاسىندا حالىققا قاجەتتى دەگەن ىستەردى تىندىرۋعا تىرىستى. ايتالىق، جوعارى بي­لىكتە جۇرسە دە وزبەكالى ءجانى­بەكوۆ قازاقتىڭ رۋحاني دۇنيەسىن تۇگەلدەۋدە ءبىرشاما جۇمىستار اتقاردى. ءوزىنىڭ سەنىمدى ءارى وزىق ويلى ارىپتەستەرىمەن بىرگە 1988 جىلى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمىمەن جازىقسىز وتىز جەتىنشى جىلدار رەپرەسسياسىنىڭ قۇرباندارى بول­عان ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار ارىستارى، الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمدەرى ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.جۇ­ماباەۆ، ش.قۇدايبەرديەۆ، ج.ايماۋىتوۆتاردى الدىمەن ساياسي جاعىنان، كەيىنىرەك ازا­مات­تىق جاعىنان اقتالۋلارىنا ۇلكەن ىقپال ەتتى. بۇل قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان جۇيەنى مويىنداتىپ، ۇلى تۇلعالاردى حالقىنىڭ رۋحاني اينالىمىنا قايتا قوسۋ ايتار­لىقتاي جاڭالىق ءارى جانقيارلىق ەڭبەكتىڭ ناتيجەسى ەدى.
دەگەنمەن قازاق زيالىلا­رى­نىڭ ىشىنەن ەسىمى حەلسينكيدەگى ساياسي تۇتقىندار تىزىمىنە كىرگەن ەكى قازاقتىڭ ءبىرى - ماحمەت قۇل­ما­عامبەتوۆ بولسا، ەكىنشىسى - جيىر­ما ءۇش جاسىندا ساياسي ديس­سي­دەنت اتانعان حاسەن قوجا احمەت.

جيىرما ءۇش جاسار ديسسيدەنت - حاسەن قوجا-احمەت
جەتپىسىنشى جىلدارداعى قازاقستانداعى ديسسيدەنتتىك باس كوتەرۋلەردىڭ كوش باسىندا جيىرما ءۇش جاسار ساياسي كۇرەسكەر حاسەن قوجا-احمەت تۇردى. ونىڭ ءوزىنىڭ ارىپتەستەرىنەن ايىر­ما­شى­لىعى تايسالماعاندىعىندا، ءجۇ­رەكجۇتقاندىعىندا جانە اشىق كۇرەستى تاڭداعاندىعىندا ەدى. ال­ماتى وبلىسىنىڭ ەسىك قالاسىندا تۇرىپ، ەڭبەك ەتكەن ول 1975 جىل­دىڭ كۇزى مەن 1977 جىلدىڭ كوكەك ايلارىندا جەكە ءوزى وكىمەتكە قار­سى ۇنپاراقتار شىعارۋمەن اي­نالىستى. كەڭەس وداعى مەن كوكپ-دا ورىن الىپ وتىرعان ۇلت­تاردى كەمسىتۋشىلىك ساياساتىن ءاش­كەرلەيتىن 670 دانا ماقالا مەن ۇنپاراق تاراتادى. 1979 جىلى كو­كەك ايىندا دايىن تۇرعان ءۇنپا­راق­تارىن تاراتۋ ءۇشىن الماتىعا كەلىپ، مال دارىگەرلىك ينستيتۋ­­تىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە تاراتىپ جات­قان ساتىنە مقك قىزمەتكەرلەرى ونى تۇتقىنعا الادى. ءسويتىپ، ول «كە­ڭەستىك مەملەكەتتىك جانە قو­عام­دىق قۇرىلىسقا ءتىل تيگىزگەنى ءۇشىن» ال­ماتى وبلىستىق سوتىنىڭ شەشى­مىمەن 1977 جىلى 13 قارا­شاسىندا قازاق سسر قىلمىستىق ىستەر كودەكسىنىڭ 170-171-بابى بويىنشا ەكى جىلعا باس بوستان­دىعىنان ايىرىلادى. ال 1986 جىلى ايگىلى جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى دەگەن ايىپپەن قازاق كسر قىل­مىستىق ىستەر كودەكسىنىڭ 60 جانە 65-بابى بويىنشا تاعى دا 1987 جىلى 22 ساۋىردە ءتورت جىلعا سوت­تالدى. ال العاش رەت سوتتالعان حاسەن قوجا-احمەتتىڭ ەسى­مى 1977 جىلى حەلسينكيدەگى ساياسي تۇت­قىندار تىزىمىنە كىردى.
قازىر ەكىنىڭ بىرىنەن كەشەگى مەن بۇگىنگى ءومىرىمىز تۋرالى ءتۇرلى سىن پىكىرلەردى ەستۋگە بولادى. سول سەبەپتەن دە «قالىڭ ۇيقىدا جاتقان ۇلتتىق سانا-سەزىمدى سوڭعى بىرەر جىل وياتتى» دەگەن كەسىپ-پىشكەن پىكىر ءجيى ايتىلادى. ال شىندىققا جۇگىنسەك، حالىق قايتا قۇرۋعا دە­يىن دە شىرىلداپ، ءوز ءۇنىن ايعاق­تاۋ­عا ۇمتىلعان ەكەن. سونىڭ جار­قىن ءبىر دالەلى - حاسەن قو­جا-احمەتتىڭ ءومىرى. جاپ-جاس جىگىتتىڭ اتقارعان ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ءبارى ۇلتتىق نامىسپەن بىرگە تۇتاسىپ جاتىر.
ءيا، اقىنجاندى ءارى سازگەر ازا­ماتتى ساياساتكەر ەتكەن حالقىنىڭ بوداندىقتا بولعانى ەدى. ءنا­تيجەسىندە بەيبىت زاماندا ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن ەكى رەت سوتتالىپ، جاستىق ءومىرىنىڭ ەڭ قىزىقتى ءسات­تەرىن تۇرمەدە وتكىزۋگە تۋرا كەلدى. قىلىشىنان قان تامعان جەت­پىسىنشى جىلدارى ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە دەگەن كوزقاراسىن با­تىل ايتىپ، بيلىك جۇيەسىن ايىپتاپ، ايتقانىنان قايتپاعانى ءۇشىن تۇرمەگە ايدالىپ كەتە بارعان بار-جوعى 23 جاسار جىگىتتىڭ ار تازالىعى مەن ءوز ۇلتىنا دەگەن ءسۇيىس­پەن­شىلىگىنە قايران قالاسىڭ.
ايگىلى 1986 جىلدىڭ ىزعارلى جەل­توقسانىندا دا ۇلتتىق قاۋىپ­سىزدىك كوميتەتىنىڭ قارا ءتىزىمى بو­يىنشا حاسەن الاڭعا شىققانى ءۇشىن بۇرىنعى ايىبى الدىنا كولدەنەڭ تارتىلىپ، تاعى دا 4 جىل­عا سوتتالىپ كەتە باردى. ول ءوزى «ءىستى» بوپ كەتسە دە ساياسي كوزى­قاراق­تىلىعىن العا ۇستاپ، الاڭعا شىققان قانشاما جاستى قاندى سوققى مەن تۇنەك تۇرمەدەن قۇت­قاردى.
بىراق توتاليتارلىق رەجيم جاس دەموكرات حاسەنمەن ساناسپاي تۇرا المادى. ونىڭ تۇرمەدە وتى­رىپ جازعان (وكىمەت وتىنىشىمەن) جەل­توقسان جايلى ساياسي كوزقاراسى ءوزىن دە، ءوزى سياقتى جازىقسىز ايىپ­تىلاردى دا بوستاندىققا شىعاردى. «جەلتوقسان» ۇلتتىق-دەمو­كرا­تيا­لىق پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە ول جەلتوق­سان­نىڭ ءجۇزىنشى تۇتقىنىن بوس­تان­دىققا شىعارۋ ءۇشىن كۇرەس ءجۇر­گىزدى.

ب.تولەپبەرگەن

aikyn.kz