بۇگىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكس-پرەزيدەنتى، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بەيجىڭدە ءوتىپ جاتقان ء"بىر بەلدەۋ - ءبىر جول" فورۋمىنا قاتىسىپ، ءۇشىنشى بولىپ ءسوز سويلەدى.

بۇل كۇندە «بەيجىڭ»، ء"بىر بەلدەۋ - ءبىر جول" دەسە بولعانى، ءبىزدىڭ ەسىمىزگە بىردەن شىڭجاڭداعى ەتنيكالىق قازاقتار ساپ ەتە تۇسەدى.

كەشە «ازاتتىق» سايىتى "قازاق-قىتاي قاتىناسىندا نازارباەۆتىڭ سالماعى ءالى باسىم" دەگەن ماقالا جاريالاپ، وندا ەلباسىمىزدىڭ اتالعان فورىمدا شىڭجاڭداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەنى كوتەرەتىنى نەمەسە كوتەرمەيتىنى تۋرالى سۇراۋ سالىپتى.

كوپشىلىككە بەلگىلى، شىڭجاڭداعى از ساندى مۇسىلمان ۇلتتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ دا قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ساياسي قىسىمىنا ۇشىراپ، ازاپتى دا اۋىر كۇندەردى باسىنان وتكىزىپ جاتقالى ءۇش جىلدىڭ ءجۇزى بولدى.

شىنىن ايتۋ كەرەك، قازاق بيلىگى بۇل ماسەلەگە بەي-جاي قاراعان جوق. كورشىلىك دوستىق پەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى ساقتاپ، تۇسكەن وتىنىشتەر نەگىزىندە قالىپتاسقان سىپايى ديپلوماتيالىق جولمەن سۇراۋ سالا ءبىلدى...

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، نازارباەۆ بيلىگى تومەندەگەن جوق. كىسىلىگىن ساقتاپ، ءىستىڭ سوڭىن سابىرمەن كۇتتى.

وتباسى مۇشەلەرى ءبىر-بىرىنەن ءبولىنىپ، ارعى بەتتە قالعان اعايىندار «ساياسي ۇيرەنۋ» لاگەرىنە توپ-توبىمەن توعىتىلا باستاعان تۇستا، ولاردىڭ اتاجۇرتتاعى اعايىندارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە ارىز تۇسىرە باستادى.

قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بولسا، «ءسىزدىڭ اعاڭىز قىتاي ازاماتى بولعاندىقتان سول ەلدىڭ قۇزىرەتتى ورگاندارى ول كىسىنىڭ ماسەلەسىن قىتايدىڭ ىشكى زاڭناماسىنا س»يكەس قاراستىراتىنىن مالىمدەدى» دەگەن ستاندارتتى جاۋاپپەن شەكتەلدى.

سەبەبى، 1963 جىلى 18 ساۋىردەگى كونسۋلدىق قاتىناستار تۋرالى ۆەنا كونۆەنتسياسىنىڭ 55-بابىنىڭ 1-تارماعى بويىنشا ءبىر مەملەكەت ەكىنشى مەملەكەتتىڭ ىشكى ىستەرىنە قول سۇعۋ قۇقىعى جوق.

ءسويتىپ، جاعداي تۇسىنىكتى بولدى.

ءبىز «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن تارتقىلادىنىڭ» كەبىن كيىپ، مەملەكەتىمىزدى جەردەن الىپ، كورگە تىقپادىق. ەسەسىنە، ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جولعا قويعان دەموكراتيا، ءسوز بوستاندىعى قۇندىلىقتارىن پايدالانىپ، قايتا سۇيىكتى وتانىمىزعا كومەكتەسۋگە – اتالعان ماسەلەنى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ رەزوليۋتسياسىمەن 1948 جىلعى 10 جەلتوقساندا قابىلدانعان №217 ا (III) «ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسىن» نەگىزگە الا وتىرىپ، حالقارالىق بەدەلدى قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋعا تىرىستىق. مۇنداي ساتتە، ارينە، ازاماتتىق قوعام اتقا مىنەدى

قۇدايعا شۇكىر، اعىلشىن تىلىنە سۋداي، ۇلتىم دەسە، جانىن شۇپەرەككە تۇيگەن سەرىكجان ءبىلاشۇلى دەگەن ءىنىمىز دايىن تۇر ەكەن، اتويلاپ شىعا كەلدى! شىڭجاڭداعى «ساياسي ءۇيرنۋ» لاگەرىنە توپ-توبىمەن قامالعان قازاقتاردىڭ بوساپ كەلگەندەرى مەن وسىنداعى تۋىستارىنىڭ جانايقايىن كۇندىز-ءتۇنى ۆيديوعا جازىپ الىپ، ينتەرنەت جەلىلەرىنە جۇكتەدى دە وتىردى. بۇل جۇمىس ءۇش جىلعا تاياۋ جالعاستى. ال، قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جۇمىسىن ءوز بەتىنشە جۇرگىزىپ جاتتى...

سوڭى نە بولدى؟!

«Amytsty International»،   «Human Rights Watch» باستاعان تاريحى ۇزاق، تاجىربەسى مول، بەدەلى كۇشتى حالقارالىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى مەن الەمدىك باق جۇرناليستەرى الماتىعا جاڭبىرشا جاۋدى. «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» مەن ونىڭ باسشىسى سەرىكجان ءبىلاشۇلى قىتايدىڭ «ساياسي ۇيرەنۋ» لاگەرلەرىنىڭ سىرىن اشۋدا – ءبىرىنشى دەرەككوز، تەرەزە بولا ءبىلدى. قىتايدىڭ از ساندى ۇلتتارعا جاساپ جاتقان ايۋاندىعىنان بۇكىل الەم حابار تاپتى. قازاقستاننىڭ الەمدىك قاۋىمداستىقتاعى ورىنى بار مەملەكەت ەكەنىن، قازاقتىڭ ەلارالىق زاڭنامالارعا وتە جەتتىك ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ كەلە جاتقانىن ايگىلەدى...

اقش سالعان سانكتسيانىڭ استىندا قالعان قىتاي  بيلىگى «ساياسي ۇيرەنۋ» لاگەرلەرىن «كاسىبي وقىتۋ ورتالىقتارى» دەپ اتاۋعا ءماجبۇر بولدى.

توق ەتەرىن ايتقاندا، سەرىكجان ءبىلاش ۇستالعاندا قىتاي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وكىلى لۋ كانگ 11 ناۋرىزدا Reuters اقپارات اگەنتتىگىنە پىكىر ءبىلدىرۋى، اقش، گەرمانيا باستاعان الپاۋىت ەلدەردىڭ ورە تۇرەگەلۋى – ءىنىمىزدىڭ قىتايداعى قازاق ماسەلەسىن قاي دەڭگەيگە جەتكىزگەندىگىنىڭ ايقىن بەلگىسى ەكەنىن ەل جاقسى ءتۇسىندى.

بايقايسىزدار ما، وڭعى ۋاقىتتا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى چجان سياودىڭ اياعى كۇيگەن تاۋىق قۇساپ تىنىمى كەتە باستادى. 20 ناۋرىزدا ەلباسىمەن، 27 ناۋرىزدا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆپەن كەزدەستى. 2 ساۋىردە قر پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى داريعا نازارباەۆانىڭ قابىلداۋىندا بولدى. قىتاي ەلشىسىنە داريعا نۇرسۇلتانقىزى «قحر-داعى ەتنيكالىق قازاقتار قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا «دوستىق كوپىرى» دەپ، شىڭجاڭداعى قازاق ماسەلەسىن توتەسىنەن قويدى. ودان قالسا، چجان سياو مىرزا ءبىزدىڭ وتاندىق باق ارقىلى قايتا-قايتا تۇسىنىكتەمە بەرىپ، بەرەكەگە شاقىرىپ الەك.

ايتپاقشى، وتكەن جىلدىڭ 22 قاراشاسىندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن قر پرەمەر-ءمينيسترى باقىتجان ساعىنتاەۆ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا رەسمي ساپارمەن بارىپ، بەيجىڭدە قحر توراعاسى سي تسزينپينمەن كەزدەسىپ، وعان نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2019 جىلى قازاقستانعا رەسمي ساپارمەن شاقىرعان سالەمىن جەتكىزبەپ پە ەدى.

ال، بيىل 15 قاڭتاردا قحر-دىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى چجان سياو جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇحباتىندا «حر توراعاسى قازاقستانعا رەسمي ساپارمەن كەلۋى مۇمكىن» دەدى. «كەلەدى!» دەپ، كەسىپ ايتا المادى. دەمەك، سي ءتسزينپيننىڭ قازاقستانعا كەلەتىن، نۇرسۇلتان اعاسىنا تۋرا قارايتىن بەتى جوق دەگەن ءسوز!

نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاي ادام ەمەس. ول - سي ءتسزينپيندى ون ورايتىن دەن سياوپين سەكىلدى الەمدىك دەڭگەيىندەگى تۇلعا!

قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى، وزبەكستان مەن قىتاي اراسىنداعى، قىرعىزستان مەن قىتاي اراسىنداعى جانە تاجىكستان مەن قىتاي اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاعى «دوستىق كوپىرى» شىڭجاڭداعى ەتنيكالىق قازاقتار، وزبەكتەر، قىرعىزدار جانە تاجىكتەر بولسا، ەندىگى جەردە سول «دوستىق كوپىردى» سولقىلداتپاي ۇستاپ تۇراتىن بىردەن-ءبىر تەتىك – «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» جوباسى بولماق!

قىتاي تىنىش جاتقان قازاقتىڭ «قۇيرىعىن» بەكەر باستى!

«ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» جوباسىنا بۇكىل باتىس ءتىس-تىرناعىمەن قارسى!

بۇگىن سەرىكجان ءبىلاشۇلىنىڭ «اۋزىن جاپقانىمىزبەن»، ەرتەڭ ۇلاربەك دالەي مەن ىرىسبەك دابەي شىعۋى مۇمكىن.

ءور التايدىڭ مامىر باستاعان مارعاسقا ۇلدارىن قىتاي بەيكۇنا سوتتادى دەپ، ولاردىڭ دا ازۋ تىستەرى قارش-قارش ەتىپ، ارىستانداي اتىلعالى وتىر ولار.

قىرعىز اعايىنداردىڭ مىنەزى ەكىباستان بەلگىلى، ەكى رەت توڭكەرىس جاساعان. اناۋ-مىناڭىزعا قارامايدى، ەرەۋىلدەتىپ شىعا كەلەدى. اش قالسا قالادى ەكەن، قىتاي اشقان التىن كەنىڭىدى ورتەپ، كۇلىن كھككە ۇشىرىپ جىبەرۋدەن تايىنبايدى.

وزبەك پەن تاجىك تە تۋىسقانىن تۋلاقشا ساباتىپ قويىپ، قاراپ تۇرماسى تاعى انىق...

قىسقاسى، الا قاپتىڭ اۋزى باياعىدا اشىلىپ كەتتى. قازاققا تيىسەم دەپ، قىتاي تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ بىرلىگىن ءتىپتى دە نىعايتىپ الارىن ءاۋ باستا باعامداماسا كەرەك؟!

قازىر قاي ەلدە بولسا دا كوپ ماسەلەنى بيلىكتەن گورى ازاماتتىق قوعام تەز شەشىپ جىبەرۋگە قۇلشىنىپ تۇراتىن زامان بولعانىن سي تسزينپين مىرزانىڭ تۇسىنەتىن ۋاقىتى جەتتى  دەپ ويلايمىن. سونىمەن بىرگە، ۇلتتى جويۋدىڭ جولى – «ساياسي لاگەرگە» قاماۋ ەمەس، ۇلدە مەن بۇلدەگە وراۋ مەن سالىستىرمالى ەركىندىك بەرۋ ەكەنىن دە جاقسى بىلگەنى ءجون تسزينپين جولداس!

سوندىقتان، بۇگىن بەجىڭدە ءوتىپ جاتقان «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» حالقارالىق فورۋمىندا سي تسزينپين مىرزا نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن شاۆكات ميرزيەەۆتىڭ، سوورونباي جەەنبەكوۆ پەن ەمومالي راحمونوۆتىڭ ءوتىنىشىن ايتقىزباي، كوزىنەن تۇسىنگەنى دۇرىس بولار ەدى!

اۋىت مۇقيبەك

Abai.kz