امانگەلدى جۇماشۇلى. مۇرات ەسجاننىڭ مويىنداۋلارى
مويىنداۋ دا ەرلىك. ءيا، «حابار» ارناسى كورسەتكەن «اقيقاتتى» ايلاپ ەل ارالاپ ءجۇرىپ، ىقىلاسپەن تۇسىرگەن تەلەجۋرناليست مۇرات ەسجان ءوزىنىڭ تاپسىرىس العانىن مويىندادى. بىراق كىمنەن العانىن ايتپادى. دۇرىسى، وعان ايتۋعا بولمايدى. «مەن بىلەتىن يسماتۋللا» دەپ جەكە بلوگىنا ءبىر ەمەس، ەكى ءبولىم ەتىپ جازعان مويىنداۋى ەرىكسىز موينىڭدى بۇرعىزادى. «تاپسىرىس بولعان، بولماعانىندا تۇرعان نە بار؟ ءيا، تاپسىرىسپەن جاسالدى دەسە، فيلمدە ايتىلعان فاكتىلەردىڭ سالماعى كەمىپ قالا ما؟» دەيدى ول ءوز بلوگىندا. مۇراتتىڭ مۇنىسى "تەلەكيللەر" مۇرات ەسجانننىڭ مويىنداۋلارى" دەگەن كىتاپقا سۇرانىپ تۇرعان فاكتىلەر ەمەس پە؟.. مۇنداي مويىنداۋلار تاريحتا ءجيى قايتالانىپ تۇراتىنىن ايتا كەتەيىك، 1737 جىلى «ۋاححابي» اعىمىن قۇرىپ، ايرانداي ۇيىعان مۇسىلمان الەمىنە ءپىتنا سالعان اعىلشىن تىڭشىسى حەمفەر لوندوننان «سەنىڭ مىندەتىڭ قايشىلىقتاردى قوزدىرۋ. ولاردىڭ اراسىندا سۇيىسپەنشىلىكتى، بىرلىكتى ورناتۋ ەمەس» دەگەن تاپسىرما الىپ وتىراتىنىن مويىنداعان ەكەن. بۇل تۋرالى «اعىلشىن تىڭشىسىنىڭ مويىنداۋلارى» («حەمفەردىڭ مويىنداۋلارى») دەگەن ەڭبەك تە جارىق كورگەن. مويىنداۋدىڭ باسى، «كوكەسى» وسى شىعار. جاقىندا «حالىق ءسوزى» جاريالاعان «اسىل ارنا» ءدىني ارناسىنىڭ ديرەكتورى مۇحامەدجان تازابەكوۆتىڭ سۇحباتىندا دا بىرقاتار «مويىنداۋلار» كەزدەسەدى. مۇرات پەن مۇحامەدجاننىڭ اراسىنداعى «ىزگى دە رۋحاني» بايلانىستى ەسكەرە وتىرىپ، وسى ەكى جاريالانىمدارداعى مويىنداۋلاردىڭ مانىسىنە بويلاعاندى ءجون كوردىك.
مويىنداۋ دا ەرلىك. ءيا، «حابار» ارناسى كورسەتكەن «اقيقاتتى» ايلاپ ەل ارالاپ ءجۇرىپ، ىقىلاسپەن تۇسىرگەن تەلەجۋرناليست مۇرات ەسجان ءوزىنىڭ تاپسىرىس العانىن مويىندادى. بىراق كىمنەن العانىن ايتپادى. دۇرىسى، وعان ايتۋعا بولمايدى. «مەن بىلەتىن يسماتۋللا» دەپ جەكە بلوگىنا ءبىر ەمەس، ەكى ءبولىم ەتىپ جازعان مويىنداۋى ەرىكسىز موينىڭدى بۇرعىزادى. «تاپسىرىس بولعان، بولماعانىندا تۇرعان نە بار؟ ءيا، تاپسىرىسپەن جاسالدى دەسە، فيلمدە ايتىلعان فاكتىلەردىڭ سالماعى كەمىپ قالا ما؟» دەيدى ول ءوز بلوگىندا. مۇراتتىڭ مۇنىسى "تەلەكيللەر" مۇرات ەسجانننىڭ مويىنداۋلارى" دەگەن كىتاپقا سۇرانىپ تۇرعان فاكتىلەر ەمەس پە؟.. مۇنداي مويىنداۋلار تاريحتا ءجيى قايتالانىپ تۇراتىنىن ايتا كەتەيىك، 1737 جىلى «ۋاححابي» اعىمىن قۇرىپ، ايرانداي ۇيىعان مۇسىلمان الەمىنە ءپىتنا سالعان اعىلشىن تىڭشىسى حەمفەر لوندوننان «سەنىڭ مىندەتىڭ قايشىلىقتاردى قوزدىرۋ. ولاردىڭ اراسىندا سۇيىسپەنشىلىكتى، بىرلىكتى ورناتۋ ەمەس» دەگەن تاپسىرما الىپ وتىراتىنىن مويىنداعان ەكەن. بۇل تۋرالى «اعىلشىن تىڭشىسىنىڭ مويىنداۋلارى» («حەمفەردىڭ مويىنداۋلارى») دەگەن ەڭبەك تە جارىق كورگەن. مويىنداۋدىڭ باسى، «كوكەسى» وسى شىعار. جاقىندا «حالىق ءسوزى» جاريالاعان «اسىل ارنا» ءدىني ارناسىنىڭ ديرەكتورى مۇحامەدجان تازابەكوۆتىڭ سۇحباتىندا دا بىرقاتار «مويىنداۋلار» كەزدەسەدى. مۇرات پەن مۇحامەدجاننىڭ اراسىنداعى «ىزگى دە رۋحاني» بايلانىستى ەسكەرە وتىرىپ، وسى ەكى جاريالانىمدارداعى مويىنداۋلاردىڭ مانىسىنە بويلاعاندى ءجون كوردىك.
مۇراتجاننىڭ «مويىنداۋلارىنىڭ» ىشىندەگى ەكى تەزيسكە باسا نازارىڭىزدى اۋدارامىز: 1.«اقيقاتتىڭ» اقىرى داۋعا ۇلاسارى و باستان-اق بەلگىلى بولىپتى». 2. م.ەسجاننىڭ ءوزى دە ««حابار» ارناسىنىڭ ءجۋرناليسى رەتىندە فيلم دايىنداۋ بارىسىندا كۋا بولعان كەيبىر نارسەلەردى ايتا كەتكەندى ءجون ساناپتى».
جاقىندا «اقيقات» ءفيلمىنىڭ ەل ىشىندەگى اۋىزبىرشىلىككە زالالىن سىناپ، زيالى قاۋىم وكىلدەرى ەلباسىعا اشىق حات جولداعانى بەلگىلى. كوپ ۇزاماي، «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا ارنايى ءباسپاسوز ءماسليحاتى ۇيىمداستىرىلىپ، فيلمدەگى جالعان ايىپتاۋلار مەن جالالاردى زاڭدىق، عىلىمي تۇرعىدان دايەكتى دالەلدەرمەن جان-جاقتى اشكەرەلەگەن بولاتىن. سوندا جۋرناليستيكانىڭ تابالدىرىعىن كەشە اتتاپ شىققان جاس بالا ادامشىلىق پەن زاڭدى بەلدەن باساتىن قادامعا قالايشا قورىقپاي باردى دەگەن ويدا قالدىردى. مۇراتتى كوزسىز ەرلىككە يتەرمەلەگەن كىمدەر؟ مىنە، ءوزى دە تاپسىرىس العانىن (سوعان سايكەس اقىسىن العانىن), ءفيلمدى دايىنداۋ جۇمىستارىنا قاتىسقانىن دا جاسىرمايدى. بىراق، «اقيقات» اۆتورلارىنىڭ ءبىرى مەنمىن!» دەپ جۇلقىنىپ شىقپايدى. كەيبىر ماقالالاردا اتى اتالسا دا، ارنايى جاۋاپ جازباي، ءوز بلوگىندا سىپايى «جاۋاپتاسۋمەن» شەكتەلەدى. مۇنشا سىپايىلىقتىڭ سىرى نەدە؟
«اقيقاتتىڭ «زاكازششيكتەرى» كىم دەگەن ساۋال فيلم شىققاننان بەرى ايتىلىپ كەلەدى. ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا دا «تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ» ىقپالدى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا ءسوزى جۇرەتىن قۇزىرەتتى سيپاتتاماسى دا ايتىلدى. «تاپسىرىسشىنىڭ» بۋىن ءدال وسى ەسجاننىڭ دا تەرىسىنە سىيماي «تاپسىرىس بولعاندا تۇرعان نە بار» دەپ قالام تەربەۋىنەن دە تۇسىنگەن بولارسىز. «اقيقاتقا» سىڭىرگەن ەڭبەگى ەرەكشە ەلەنگەن دە بولار. «ارسىز بولماي، اتاق قايدا؟» (اباي) «اقيقاتتىڭ» ارقاسىندا «تەلەكيللەر» دەگەن اتاققا جاقىنداۋ قالدى. سۇيكىمدى كورىنە مە، جوق پا، مۇراتقا ءبارىبىر ەمەس پە؟ ايتەۋىر، اتاق بولسا بولدى. جالپى قۇرامى ءار كەز وزگەرىپ تۇراتىن سوپىلىققا قارسى لاگەر شتاتىنداعى «كيللەر» جۋرناليستەر تۋرالى بۇعان دەيىن دە جازدىق. (وقىڭىز: «ەكسترەميزممەن» كىم ءبىر باۋىر نەمەسە وراز الىمبەكتىڭ جاڭا «زاكازى» العانى تۋرالى»، «جۇماداعى جۇزدەسۋ»، «جاس قازاق» گازەتتەرى). ال مۇرات تا سول شتاتقا ەنىپتى. بىراق بۇل «جۇمىسقا» جاڭادان قوسىلعان جانە تاپسىرىس بەرۋشىلەر، ونىڭ يدەولوگتارىنىڭ ءوز قولىنان تاربيەلەنگەن تىڭ، ءارى الىپ-ۇشىپ تۇرعان البىرت «ءونىم». «قىزبا مۇسىلمانشىلىقتىڭ» (ماقسۇم اعانىڭ تەڭەۋى) جاستار اراسىنداعى كورىنىسى ءوز الدىنا جەكە تاقىرىپ.
ادامنىڭ كوزىن شەل باسسا قيىن. ويتكەنى مۇراتتىڭ كوزىنە ءبارى لاعىپ جۇرگەندەي كورىنەدى. ول: «اۆتورى نەگە ايتىلمايدى؟» «نەگە اناۋ سويلەمەيدى؟» «وسى كۇنگە دەيىن نەگە ۇندەمەگەن؟» «تاپسىرىستى بەرگەن كىم؟»... دەگەن سىقپىتتاعى لاعۋلار»، - دەيدى. كوكەك ءوز اتىن ءوزى شاقىرىپتى. زاڭسىزدىقتى زاڭداي قىلعان، ىستە جوق ايىپتاردى ايتىپ، جالا جاپقان سەنىكى لاعۋ ەمەس تە، سەنىڭ ساۋاتسىزدىعىڭ مەن جالاقورلىعىڭدى دالەلدەگەندەردىكى ناعىز لاعۋدىڭ ءوزى بولىپ شىعا ما سوندا؟ ءدىن عۇلاماسىنداي ءپاتۋا ايتىپ كوسىلگەنىن قايتەرسىڭ. وسى ۋاقىتقا دەيىن سوپىلاردىڭ «اقيقاتقا» قارسى ايتقان دالەلدى وي-پىكىرلەرى «تاقىرىپقا قاتىسسىز قارسىلىقتاردان»، «دالەل-دايەكسىز ايىپتاۋلاردان قۇرالعان» دەگەن دە قويعانسىڭ. قاي جەرى دايەكسىز، نەگە اشىپ كورسەتپەيسىڭ، مۇراتجان؟ دىم تاپپاعاسىن «اقيقاتتى» ايىپتاعان «كوممەنتەرگە» ءتيىسىپسىڭ. قۇددى پىكىر جازۋشىلاردىڭ قاسىندا تۇرعانداي، قاپتاعان «كوممەنتتەردى» بەس-التى سوپىنىڭ «شارۋاسىنا» تەلۋىڭ «ساسقان ۇيرەكتىڭ ارتىمەن سۇڭگىگەنىنىڭ» كورىنىسى ەمەس پە؟ «اقيقاتتى» اشكەرەلەگەندەردى سالماقتى، ساۋاتتى، دايەكتى اشكەرەلەي الماۋدىڭ ءوزى شاراسىزدىقتىڭ، مويىنداۋدىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى.
«ءوزى ۇرى، وزگەنى دە ۇرى كورەدى»
سوندا دا قاڭسىعىڭدى كەيبىر وقىرماندار تاڭسىق كورىپ قالار دەگەن ساقتىقپەن مويىنداۋىڭداعى ءبىر-ەكى جايتقا توقتالعاندى ءجون كوردىم. «ءوزى ۇرى، وزگەنى دە ۇرى كورە بەرەدى». سەنىڭ ىسماتوللا قاريدى وزىڭشە تانيتىنىڭ بەلگىلى. ويتكەنى، تەسىك ەتىكپەن سۋ كەشكەنىڭ مىنا ماقالاڭدا دا بايقالىپ قالدى.
«ماقسۇم - پايعامبارلارعا ايتىلاتىن سيپات. كۇنادان ساقتاۋلى دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ال وزگە بىردە-ءبىر پەندە مۇنداي مارتەبەگە يە ەمەس»، - دەي كەلىپ، ىسماتوللا قاري ءوزىن جۇرتقا «ماقسۇم» اتاتقىزعان دەيدى. سوسىن «تاقسىر» دەگەندى دە تىلىنە تيەك ەتەدى.
قازاق حالقىنىڭ ۇعىمىندا دا اكەسى يشان، داموللا، ءدىن ۇستانعان ادام بولسا، اتا-باباسىنىڭ جولىمەن بالاسى دا جۇرسە، ونى «ماقسۇم» اتاۋ ەجەلدەن بار. مۇنى قاراپايىم قايمانا قازاقتىڭ ءبارى بىلەدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. الدە، سەن قازاق ەمەس سارتسىڭ با؟ ماقسۇم اتاۋىن حالىق بەرەدى. ىسماتوللا اقساقال ءوزىن ەشقاشان «مەنى «ماقسىم» نەمەسە «تاقسىر» اتاڭدار» دەمەگەن، دەمەيدى دە. قاريمەن ارالاس-قۇرالاس بولعان شەتەلدەگى قانداستارىمىز دا ونى «ماقسۇم»، «تاقسىر» دەيدى. تاريحقا ورالاتىن بولساق، قازاقتا ىبىرايىم احۋن قۇلبايۇلىنىڭ دا بالاسىنىڭ اتى يسماتۋللا بولعان، ەل اۋليە اكەسىن قۇرمەت تۇتىپ ىسماتوللانى «ماقسۇم» دەپ اتاپ كەتكەن. ال، ايتۋلى اقىن، جىراۋ ساتتىعۇل جانعابىلۇلىنىڭ (1876-1966جج):
وسىلارداي جاقسىمنان،
ابدوللاداي ماقسىمنان،
حازىرەتى-يشان تاقسىردان
ىزدەنىپ حاقتىڭ جولدارىن،
ءمۇريد بولىپ قولدارىن
زاكىرجان پىرگە تاپسىرعان («امانات» كىتابى. الماتى، «ەرداۋلەت» باسپاسى. 1994 ج. 255-بەت), - دەگەن جىر شۋماعىنان ءوزىن اۆتور ساناپ جۇرگەن «تەلەكيللەر» «تەرميننەن» جاڭىلىسىپ، «لاعىپ» كەتكەنى انىق بولدى. بىراق، سەن ءدۇلدۇل دانىشپان ساتتىعۇل جاڭىلىستى دەۋدەن دە تايىنبايتىن شىعارسىڭ.
سونىمەن قاتار، ماقسۇمنىڭ «اۋليەنىڭ ىزىنە تاتىمايمىن»، «قوتىر ءيتپىن» دەگەندەرى كىشىكتىگىنەن حابار بەرىپ تۇرعان جوق پا؟ ونىڭ قاسىندا كەۋدەسىنە نان پىسكەن «تەلەكيللەر» دە ءوزىن اۆتور سەزىنىپ جۇرگەن جوق پا؟ وركوكىرەك، ۇلىق بولساڭ كىشىك بولۋدى بىلمەيتىن ادام سىنىقتىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن قايدان ءبىلسىن؟! قوجا احمەت ياساۋي «توپىراق بولعىل، الەم سەنى باسىپ ءوتسىن» دەگەندەگى ماقساتى دا كىشىكتىك پەن ءناپسىنى ولتىرۋگە سايادى.
ەندى مىنا قىزىققا قاراڭىز، «اۋليەنىڭ باسقان ىزىنە تاتىماسا، نەگە مەدرەسەدەگىلەرگە مەنى اۋليە دەپ ايتپاڭدار دەپ ەسكەرتۋ جاساماعان؟» دەپ، ادامنىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەدى. سوندا ىسماتوللا جەر شارىنىڭ ءار قيىرىنداعى شاكىرتتەرىن جيىپ، ءار ءسات سايىن مەن اۋليە ەمەسپىن دەپ «ەسكەرتۋ جاساماعانى» ءۇشىن ايىپتى ەكەن عوي...
ءساتسىز «ستسەناري»
مەن ىسماتوللا ماقسۇمدى 1992 جىلدان بەرى تانيمىن، ءارى قاريدى زەرتتەپ، ءباسپاسوز بەتىنە تالاي ماقالا دا جازعانمىن. سول ۋاقىتتان بەرى ماقسۇمنىڭ ءبىر جامانشىلىعىن ەستىمەپپىن. «پاتشا قۇدايدىڭ جەردەگى كولەڭكەسى، كىم پاتشاعا قارسى بولسا، ول قۇدايعا قارسى بولعانى» دەپ، كوپشىلىكتى ەلباسىن قۇرمەتتەۋگە، حالىققا رياسىز قىزمەت ەتۋگە شاقىردى، ىسماتوللا قاري "ادام ۇرپاعىنىڭ ەكى باقىتى بار. ونىڭ بىرەۋى - وسى دۇنيەدە، ەكىنشىسى - احيرەتتە... بۇل ەكى باقىتتىڭ قاۋىزى، ياعني قابى بار... ول - ەلىمىزدىڭ تىنىشتىعى..." دەپ، سول تىنىشتىقتى ساقتاۋ "ەر بولسىن، ايەل بولسىن، ءاربىر ازاماتتىڭ مىندەتى" ەكەنىن تىنباي ايتىپ جانە سول مىندەتتى ءوزى جان-تانىمەن ورىنداپ كەلە جاتقان ۇلكەن تۇلعا.
ال بالاقتاعى بيتكە دەيىن باسقا شىعۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ سىرتتان كەلگەن ءدىن اتىن جامىلعان يسلام اعىمدارىنىڭ يدەولوگياسى ەلىمىزگە كەلگەندە ياساۋي جولىنىڭ وكىلى، اقيقاتتىڭ انىعىن ۇستاپ قالعان ىسماتوللا قاري مەن شاكىرتتەرىنىڭ تويتارىسىنا ۇشىرادى. دۇمبىلەز دوگمالىق دەرتىنە ولار تەولوگيالىق، كونفەسسيونالدىق تۇرعىدا دياگنوز قويىپ، جەرسىنۋىنە كەدەرگى كەلتىردى. بۇكىل لاڭكەستىك ارەكەتتەرگە ۇگىتتەيتىن جانە «حيزبۋت تاحرير»، «ال قايدا»، «وزبەكستان يسلام قوزعالىسى» ت.ب.-لارىنىڭ يدەولوگيالىق پلاتفورماسى ۆاححابيزم ەكەنىن اشىپ ايتتى. قازاقستانداعى ۆاححابيتتەردىڭ ءىسى ۇنەمى اشكەرە بولىپ قالا بەردى. مۇسىلمان ەلدەرىندە، كورشى ەلدەردە الدىن الا ويلاستىرىلعان جوسپار ستسەناري بويىنشا ءوتىپ، كوتەرىلىس، توڭكەرىس بولىپ جاتسا، قازاقستاندا پروتسەسس باياۋ ءجۇرىپ جاتىر. وزدەرىنىڭ باستى جاۋى سوپىلاردى ىعىستىرۋ ءۇشىن قازاقستاندىق ۆاححابيتتەر «اسىل ارنا» تەلەارناسى جانە «ISTINA» بلوگى ارقىلى لاڭكەستىك جەيدەسىن سوپىلارعا كيگىزىپ، وزدەرىن سۋدان تازا، سۇتتەن اق ەتىپ شىعارعىسى كەلدى. مۇنىسى دا ناتيجە بەرمەدى. ويتكەنى سۋفيزم مەن تەرروريزم ءبىر-بىرىمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن كوزىقاراقتى ادام ءتۇيسىندى. ال، كەرىسىنشە، ۆاححابيزم مەن تەرروريزم ەگىز ۇعىم ەكەنىن تالاي عىلىمي ەڭبەكتەردە جازىلدى. ءارى «اسىل ارنا» اتىنان سوپىلارعا جاسالعان شابۋىل ءوز دارەجەسىندە بولمادى. ءسويتىپ، «دىنشىلدەر» بۇرىن قمدب، «اسىل ارنانى» پايدالانىپ، ميسسيا اتقارسا، قازىر قۇزىرلى ورگاندار مەن مەملەكەتتىك تەلارنانىڭ پارمەنىن پايدالاندى. «حابار» سويلەسە، ەل تىڭدايدى. ويتكەنى ەل تەلەارنانى مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنەن قارايدى دەپ بىلەدى. تازابەكوۆ: «اقيقات» ءفيلمىن كورىپ شىققان سوڭ، بۇل مەملەكەت مۇددەسى تۇرعىسىنان دايىندالعان فيلم ەكەنىن تانىدىم»، - دەپتى («حالىق سوزىنە» بەرگەن سۇحباتى). الايدا ونىڭ شاكىرتى مۇراتتىڭ مويىنداۋى «حاباردىڭ» قولجاۋلىق بولىپ قالعانىن، ءوزىنىڭ باعىتىنان اينىپ، قاتە باسقانىن كورسەتتى. راسىندا، «حاباردان» «اقيقاتتى» كورسەتكەندە كوپشىلىككە قاتتى اسەر ەتتى دە. بىراق كوزى اشىق ادام نەمەسە ءفيلمدى ەكى-ءۇش قايتالاپ كورگەن ادام ءفيلمنىڭ اتتان مەن قيقۋدان قۇرالعانىن جازباي تانىدى. وسىلايشا، بۇل «اقيقات» تا اشكەرەلەندى. كەرىسىنشە، وزدەرىنىڭ بەت-پەردەلەرى سىپىرىلا باستادى. بەلگىلى ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم «سوپىلاردان «شايتان» جاساپ، ناعىز «شايتانداردى» تايراڭداتۋ مەملەكەتشىلىك ساياساتقا جاتپايتىنىن» ەسكەرتتى.
وسى ارادا ايتا كەتەرلىك ءبىر ماسەلە: ول مۇحامەدجان تازابەكوۆتەن سۇحبات العان وركەن كەنجەبەك باۋىرىمىزدىڭ شەكتەن تىس وتكىر سۇراقتارىنىڭ سىرى. ءوز بلوگىندا استانادا وتكەن ءبىر باس قوسۋدى، وندا «اقيقات» فيلم ءسوز بولعانىن تالداپ جازعان وركەن وسى سۇحباتتى الۋ بارىسىندا دا ءوزىنىڭ كوپ نارسەدەن حاباردار ەكەنىن بايقاتىپتى. وركەننىڭ وتكىر ساۋالدارىنىڭ استارىندا «اقيقات» ءفيلمىنىڭ اۆتورلارىنىڭ اراسىندا تازابەكوۆ تە بار ما دەگەن كۇماننىڭ سۇلباسى كولەگەيلەيدى. بۇرىنعى ايتىسكەر قانشا قاشسا دا، جۋرناليست ونى فيلمگە قاتىستى مالىمدەمەلەر جاساۋعا «ماجبۇرلەگەن». اتاپ ايتقاندا سۇحباتتان «اقيقات» فيلمىنە تازابەكوۆتىڭ «ەشقانداي ماتەريالدىق تا، «وسىنداي فيلم شىقسا ەكەن» دەگەن يدەيالىق تا وي-پىكىرى بولماعانىن»، «بۇل جەردە ونىڭ ەش قاتىسى» جوق ەكەنىن بىلدىك. بۇلاردان بولەك، مۇحامەدجان قابىر تالقانداعىش ارۋاق اتتاعاندارعا، ءوزىن-ءوزى جارعىش لاڭكەستەرگە قاتىستى بۇرىن-سوڭدى بولماعان اشىقتىق بايقاتىپ، پىكىرىن ورتاعا سالعان. وركەن «وكشەلەپ» قۋعان سىڭاي بايقاتقانمەن، مۇحامەدجاننىڭ سۇحباتى ايتىسكەردىڭ ءوز قالاۋىمەن، قوعام الدىندا اقتالۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان سياقتى. ويتكەنى، «اقيقات» فيلمىنە مۇحاڭنىڭ جاناما قاتىسى اتىراۋداعى اۋمەسەرلىكتىڭ دە، اقتوبەدەگى جارعىشتىڭ (رەسەيلىك ينتەرنەت قۇرالدارى قازاقستاندىق «تۇڭعىش شاحيد» ماحاتوۆتىڭ ۇستازى دارىن مۇباروۆ ەكەنىن اشىق جازا باستادى) ارەكەتتەرىنىڭ ءبىر ۇشى تازابەكوۆكە سوعاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. «اسىل ارنا» ديرەكتورىنىڭ اتالمىش سۇحبات ارقىلى سونداي «زياندى» بايلانىستاردان ارىلۋ ماقساتى بولعانى راس سياقتى. بۇدان، تازابەكوۆتەرگە دە تىقىر تايانعان با دەگەن ءتۇيىن كەلەدى...
مۇراتتىڭ مۇراتى نە؟
اسىلى، يت - اسىراعان قوجايىنىنىڭ قۇلى. ايتاق دەسە، الگى يت كىمنىڭ دە بولسىن بالاعىنا جارماسادى ەكەن. قۇتىرعان يت بولسا، ءتىپتى جامان... ءسوز سىراعاسىنا وراي عوي. ىسماتوللا ماقسۇمنىڭ ساقالىنا جارماسقانى بىلاي تۇرسىن، ەلدىگىمىز بەن مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تەمىرقازىعى، اتا-بابادان ۇستانىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى ءدىني تانىمعا قاتىستى «تەلەكيللەرىمىزدىڭ» مۇراتى ءتىپتى ايقىندالىپ قالعانداي. قاراڭىز: «سوپىلار» كوپ ەكەن»; «جەتپىس جەتى اتامىزدان تارتىپ، وسى كۇنگە دەيىنگى قازاقتاردىڭ ءبارى زىكىردى قولدايدى ەكەن»; «جۇرت ايتىپ جۇرگەن يسماتۋللانىڭ دالالىق يسلامى وسى ما؟»..
مىنە، ونىڭ بۇل تىركەستەرىنەن ءداستۇرلى دىنگە دەگەن سالقىندىق پەن كەكەسىن كولبەڭدەيدى. ودان ءارى: «ءبىزدىڭ ۇستازىمىز ازىرەتى سۇلتان احماد ياسساۋي قادريا قۇتىپ بولعان. مەككە مەن مادينەنى بيلەگەن». بۇل دەرەكتى ەشبىر جەردەن ەستىمەگەن ەكەنبىز»، - دەپتى. اۋ، سوندا سەن بىلمەدى ەكەن دەپ، اتا-بابادان كەلە جاتقان ءداستۇرلى دىننەن باس تارتامىز با؟ ءدال وسى بايلامىنىڭ ءوزى مۇرات ەسجاننىڭ «اقيقات» فيلمىنە اۆتورلىعىنا دالەل بولعانداي. ويتكەنى، ءفيلمنىڭ ورىسشا نۇسقاسىندا قاھارلى داۋىس: «ۆ نارودە گوۆوريات، چتو وني چاستو راسكازىۆايۋت نەبىليتسى. دەيستۆيتەلنو ۆ يح يستورياح پريستۋستۆۋيۋت ۆىمىسەل ينوگدا نەپريكرىتايا لوج. نەكوترىە يز نيح راسپروسترونيايۋتسيا، چتوبى پريۆوزنەستي گوسپودينا، ا نەكوتورىە نوسيات وتكروۆەننىي ناتسيوناليستيچەسكي حاراكتەر. يسماتۋللا ماكسۋم راسكازىۆاەت و حودجا احمەتە ياساۋي: «ۆووبششە حازرەت سۋلتان احمەت ياساۋي بىل سۆياتىم چەلوۆەكوم. ناش ۋچيتەل پراۆيل مەككوي ي مەدينوي» - دەيدى. سونىمەن ءياساۋيدى قاستەرلەۋ ۇلتشىلدىق ەكەن! سوندا قالاي، «حابار» ارناسىندا ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 11 ناۋرىزىندا ەلباسىمىز ن.نازارباەۆ: «ءدىنىمىز مۇسىلمان، ءبىزدىڭ ءوز جولىمىز بار، ءوز جولىمىزعا ءتۇسۋ ءۇشىن ءبىز وسى قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ىلىمىنە تابان تىرەۋىمىز كەرەك. ەگەر دە زەرتتەيتىن بولساق، قازاق ءۇشىن ناعىز كونفۋتسي بولىپ شىعادى. كونفۋتسيدىڭ ىلىمىمەن قازىر قىتاي، كورەيا، جاپون بارلىعى وتىر. ۇلكەندى سىيلاۋ: اعاڭ - اعاڭ، ءىنىڭ - ءىنىڭ، ايەلىڭ - ايەلىڭ، پاتشا - پاتشا، بارلىعى ءوز ورنىندا بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ حيكمەتتەرىن قاراپ وتىرساڭ، ءبىر داستارحاندا وتىرعاندا جانىڭدا ءار ءدىننىڭ وكىلدەرى وتىراتىن بولسا، ولاردىڭ بارلىعى باۋىرىڭ دەگەن ءسوز بار. ءبىزدىڭ ساياساتىمىز سول ەمەس پە؟! ەڭ الدىمەن ەلگە بىرلىك، ودان كەيىن ەڭبەككەرلىك كەرەك دەگەن، ودان كەيىن ءبىر ادامنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسساڭ، سوندا عانا حالىق بولاسىڭ، جۇرت سىيلايدى، بولاشاعىڭ بولادى دەگەن. بىزگە ودان ارتىق قانداي ءدىني فيلوسوفيا كەرەك؟!» - دەمەپ پە ەدى؟! مۇرات ەسجان جانە «اقيقاتتىڭ» باسقا اۆتورلارى ەلباسىنىڭ وسى ۇستانىمىن ۇلتشىلدىق دەپ ايىپتاپ وتىرعان جوق پا؟! «اقيقاتشىلاردىڭ» كوكسەگەنى ولاي ەمەس دەۋگە نەگىز جوق. ويتكەنى، «اقيقات» ءفيلمى ەلباسىنىڭ وسى سوزىنەن اتتاي ءبىر ايدان سوڭ (21 ءساۋىر) كوپشىلىككە ۇسىنىلعانى ءمالىم.
ياساۋيتانۋشىلار اراسىندا (جالپى سوپىلىق ماسەلەلەرىمەن تانىس وقىرمان بىلەر) تانىمال 13-عاسىرعا ءتان «لاماحات مين نافاقاتۋل قۇدس» اتتى كىتاپتا ازىرەت سۇلتان قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ قالامىنان تۋعان شىعارمالارىنىڭ اتاۋلارىنىڭ ءوزى بىرنەشە بەتتى الىپ تۇر. ال قازىر عالىمدار قولىندا «ديۋاني حيكمەت» پەن «ميراتۋل قۋلۋب» (جۇرەكتىڭ ايناسى) كىتاپتارى عانا بار. ياساۋي ىلىمىنە جاسالعان كەشەندى قاستىق ارەكەتتەرى ءوز «ناتيجەسىن» بەرىپ، ءىلىمنىڭ شامىن جاققان كول-كوسىر رۋحاني مۇرا كوزدەن كەتىپ، كوڭىلدەن تاسالاندى. مۇرات ەسجاندى ديلەتانت دەۋگە ءتىلىمىز بۇرالمايدى. دەگەنمەن، مۇرات ءىنىمىز ياساۋيا ءىلىمىنىڭ تاريحىنان توم-توم مونوگرافيا جازعان مۇحيتتىڭ ار جاعىنداعى امەريكاندىق عالىم دەۆين دەۆيستەن (بلۋمينگتون قالاسى) سۇراۋعا ارلانسا (تەگى دە، تانىمى دا بوتەن دەپ), وسىنداعى تالانتتى عالىم اعاسى دوساي كەنجەتايدان (تۇركىستان قالاسى) نەگە سۇراپ الماعان؟! دالەل كەرەك دەپ تاق ەتە قالارسىڭ. ەندەشە تىڭدا. اۋليەلەردىڭ سۇلتانى قوجا احمەت ياساۋيدىڭ مەككە-ءمادينانى بيلەگەنى تۋرالى قانىش ساتباەۆتىڭ رۋحاني ۇستازى بولعان عۇلاما بالماعامبەت بالقىبايۇلى:
«يل-اللاھۋ كۇندىز-ءتۇن،
تاپسىرعانى ءپىرىمنىڭ.
ىقىلاس ەتكەن كامىل ءپىر،
مىسىر مەن شام، ۇرۋمنىڭ.
قادىرىن بىلگەن ءمادينا،
ءىنجۋ-مەرۋەرت ءدۇرىمنىڭ.
دەنەگە جۇققان كۇنادان،
شايىلسە ءبارى كىرىمنىڭ.
ون سەگىز جىل راۋزاتقا،
يماملىق قىلعان ەرىمىز،
جۇزىندەگى دۇنيەنىڭ،
قاسيەتتى جەرىمىز.
ايتالىق ءتاھليل ءۇن سالىپ،
تارقار ما ىشتەن شەرىمىز.
قارلىعىپ داۋىس، ماڭدايدان
سورعالاسىن تەرىمىز»، - دەيدى.
ال، قاداريا مەن ياساۋيانىڭ ءىلىمى ءبىر بولعاندىقتان ەكەۋىن قوسىپ ايتۋ بۇرىننان قالىپتاسقان. بۇل تۋرالى احمەت بايتۇرسىنۇلى قۇنانباي جونىندە: «عايرى بۇزىقشىلىق ءىس قىلعاندارعا دەپ اۋىر جازا سالىپ، حالىققا اۋىل باسى مولدا ۇستاتىپ، قاداري حال عىلىمىنىڭ جولىن كورسەتىپ، ۇلگى سالعان ەدى...» - دەيدى. بۇدان دا مۇراتتىڭ قاداريا تاريقاتى جونىندەگى ءبىلىمى تاياز، كوزعاراستارىنىڭ شىندىقتان شالعاي ەكەنى كورىنەدى.
پايعامبارىمىزدان باستاۋ العان ءياساۋيدىڭ ءىلىمى كۇللى تۇركى-مۇسىلمان الەمىنە كەڭىنەن تانىلىپ، رۋحاني كاۋسار بۇلاعىنا اينالدى. قاجى بەكتاش، ءجۇنىس امرە، سۇلەيمەن باقىرعاني حيكمەتتەرىندە ياساۋيدىڭ سارىنى بار. سول سارىن اباي، شاكارىم، ءماشھۇر جۇسىپكە، كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى قازاق اقىندارى شىعارمالارىندا كورىنىس تاپتى ەمەس پە؟
ەلباسىمىز دا قازاق حاندىعى مەن قازاق حالقى ياساۋي جولىنىڭ يدەولوگياسى نەگىزىندە قالىپتاسقانىن ۇنەمى ايتىپ كەلەدى. ال، زەرتتەۋشى بولات قورعانبەك «يسماتۋللا ماقسۇمنىڭ كوزعاراسىندا، ۇستانىمدارىندا، نەگىزگى پرينتسيپتەرىندە ياساۋي جولىنان ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق ەكەنىن، ونى قارالاۋشىلاردىڭ ءوزى ياساۋي جولىنان بولەك دەپ وسى كەزگە دەيىن دالەلدەي الماعانىن» ايتادى.
ولاي بولسا، جازۋشى شەرحان مۇرتازاشا ايتقاندا «يسماتۋللانى قارالايتىنداي، ول ساعان نە ىستەدى؟ قاي قازاقتىڭ بالاسىنا قاستىق قىلدى؟ ول ادام بالاسى ارا تۇسپەيتىندەي حالىق جاۋى ما ەدى؟ مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساماقشى بولدى ما؟ حاننىڭ تاعىنا تالاستى ما؟ نە ىستەدى ول؟ ءدىننىڭ ادامى، ءدىنى - مۇسىلمان. بار كىناسى سول. بارلىعىڭ جاۋ كورىپ، جاقىننان دۇشپان تاۋىپ الىپ، تۇرمەگە اپارىپ تىقتىڭ. «ويران سالدى» دەيدى. نە قىلعان ويران ول؟ نەنى ءبۇلدىرىپتى يسماتۋللا؟ كىمدى ءولتىرىپتى؟ الدىمەن انىق-قانىعىن نەگە بىلمەيسىڭدەر؟ مۇحاممەد پايعامبار نەگىزىن سالعان مۇسىلمان ءدىنىن بولەكتەپ، بولشەكتەپ، تاس-تالقانىن شىعارىپ جاتقانى مىناۋ. ءسىز قارسى بولىپ وتىرعان يسماتۋللا سوعان قارسى. ءدىندى وزىنشە تۇسىندىرەتىن بىرەۋلەر پايدا بولدى. «سولار جاساسىن!» دەپ وتىرسىڭدار. ال ولار قازاققا، ۇلتقا نە جاقسىلىق جاسادى؟». كومەيىنە كۇن ەڭكەيتسەڭ دە، ارعى ىشىنە ينەنىڭ جاسۋىنداي ساۋلە تۇسپەيتىن ەسسىز ءتىرى جاندارعا، ءدال سەندەيلەرگە قاراتىپ ايتىلعان شاكارىم قاجىنىڭ ءسوزى بار:
جولاما، قۋلار، ماڭايعا،
نە قىلمادىڭ تالايعا؟
كiم جاعادى سەندەرگە
تارتقىزعان ازاپ ابايعا؟
سونىڭ دا تiلiن المادىڭ‚
سابادىڭ‚ سوكتiڭ‚ قارعادىڭ.
كورiنە قاشان كiرگەنشە
ارسىلداپ يتتەي قالمادىڭ.
سەندەردەن بەلگi نەڭ قالار؟
جەمتiگiڭ، جەگەن جەم قالار.
اقىلى داريا ابايدان
تاۋسىلماس قورى كەن قالار.
جاقسىدان قازىنا پۇل قالار،
سولمايتىن جاسىل گۇل قالار.
سەندەردەي ارسىز قۋلاردان
جەلگە ۇشاتىن كۇل قالار.
قارعىس العانىن دا ماقتان تۇتاتىندار بار ەكەن!
«تەلەكيللەردىڭ» تاقۋالىعىنا ءتانتى بولدىم، ىسماتوللا ماقسۇم «راسىندا، ءتاۋىر قارعايدى ەكەن»، «سۇننەت بويىنشا مۇسىلمان كوركەم مىنەزدى بولۋى ءتيىس» دەپ، عۇمىرىن اقجۇرەكتىلىك پەن قۇران ىلىمىنە ارناعان اقساقالعا «كوركەم مىنەزدەن» ءدارىس وقىپتى دەرسىڭ. شىنىمەن بىلگىڭ كەلە مە، ءيا، پايعامبارىمىزدىڭ دا قارعاعان كەزى بولعان. ءمادينا كەزەڭىندە 70 ساحابانى (اسحابى سۋففا) ولتىرگەندە پايعامبارىمىز 25 كۇن ۇدايى نامازدان سوڭ قارعىس دۇعا وقىعان. «ادىرنا.كز» سايتىندا جاريالانعان «مەن ءانۇران ايتپايمىن» دىنسىزدىكپەن كۇرەس ءبىتىپ، ەندى دىنشىلدىكپەن كۇرەس باستالدى ما؟» دەگەن ماقالاسىماعىڭدا اتا-انا بورىشىنا قاتىستى ايتقانىڭدا قارعىس تۋرالى ءبىر ەمەس، بىرنەشە حاديس كەلتىرگەنسىڭ. سونىڭ ءبىرى «پايعامبارىمىز (ع.س.س.): «ولار - سەنىڭ ءجانناتىڭ نە توزاعىڭ. ياعني ولاردىڭ ىقىلاسىن الساڭ جانناتقا كىرەسىڭ، قارعىسىن الساڭ توزاققا تۇسەسىڭ»، - دەدى» دەگەن حاديس. اتا-انادان العان قارعىس وسىنشا قاسىرەتتى ەكەنىن بىلەدى ەكەنسىڭ، ال اقيقاتتى تۋ ەتكەن، قۇدايدىڭ سۇيىكتى قۇلى، ەلدىك پەن تاۋەلسىزدىكتىڭ قانداي نىعمەت ەكەنىن ناسيحاتتاعان، ەلباسشىسىن قالاي قۇرمەتتەۋدى ۇيرەتكەن، ءتىرى جانعا قياناتى جوق اقساقالدىڭ قارعىس ءتىلىنىڭ ءزىلى قانداي بولاتىنىن ويلادىڭ با؟ «ماعان تيىسكەن ادامنىڭ ەشقايسىسى وڭعان ەمەس!» «جايىڭا ءجۇر، قۇريسىڭ» دەپ ايتاتىنى - ەسكەرتۋ. «قۇدايمەن ويناما، شاپانىڭدى شۇرق-تەسىك قىلادى» دەپ تە ءجيى ەسكەرتەدى. اقتى قارالاعان ادامنىڭ قايسىسى ۇشپاققا شىقتى؟ ايتپەسە، ماقسۇمنىڭ دوس تۇگىل جاۋىنا دا جاقسىلىق ويلاپ، دۇعا تىلەگەنىنە ءبىر ەمەس، مىڭداعان ادام كۋا. «ايتپاقشى، 7 ەمەس، 77 ۇرپاققا قاتىستى شارتتى قارعىستى بۇل پاقىرىڭىز دا ەستىپ قالدى» دەيسىڭ سەن. ەڭ قورقىنىشتىسى، اۋزى دۋالى بولسىن بولماسىن، جاسى ۇلكەن ادامنان قارعىس العانىنا ماقتانعان قازاق بالاسىن ءبىرىنشى رەت كورىپ، جاعامدى ۇستاپ وتىرمىن! اللا سەنىڭ كەيپىڭنەن دە، سوزىڭنەن دە ساقتاسىن!
قىشىماعان جەردى قاسىعان ءوزىڭ عوي، جەكە بلوگىڭداعى "قىزعىلىقتى" ماتەريالدارعا كوزىمىزبەن ءسۇزىپ وتتىك. بۇل دا جۇرتقا اقپارات جاريالاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى عوي. بىرەۋىنە توقتالماي كەتپەۋگە بولماس. «نە جۇمىس، نە ناماز...» دەگەن شاعىن ماقالاڭدا ادامعا كەرەكتى جايتتار كوپ ەكەن: ناماز وقيتىن ادام «ىستەمەگەنىن ىستەدىم، ىستەگەنىن ىستەمەدىم دەمەيدى»، «ول عايبات سويلەمەيدى»، «ىشكى ينتريگالاردان اۋلاق ءجۇرۋدى ءجون كورەدى» ت.ب. دەيسىڭ.
مولدانىڭ ايتقانىن ىستە، ىستەگەنىن ىستەمە دەگەن وسى دا. سەن توردا وتىرعان ىسماتوللانى جاۋ كورىپ، شاماڭ جەتكەنشە تابالاپسىڭ... سەنىڭ «نامازىڭ» وسىنداي كورگەنسىزدىكتى ءجون كورسە، نە شارا؟! سوندا، مۇرات، شىنىمەن دە ءوزىڭدى «اقيقاتتىڭ» اۆتورى سانايسىڭ با؟ ايتشى، «اقيقاتتىڭ» تاپسىرىسىن كىمنەن الدىڭ؟..
رەداكتسيادان: اۆتوردىڭ ماقالاسىن، ءسوز ساپتاۋىن بارىنشا ساقتاي وتىرىپ، ماقالا بارىسىندا ەپستوليارلىق جانردى دا پايدالانعانىنا شەكتەۋ قويمادىق. سوعان وراي مۇرات ەسجان مىرزا «اباي.كز» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ بەتىنەن ءسوز الامىن دەسە، ەش قارسىلىعىمىز جوق ەكەنىن ەسكەرتەمىز.
