اردىڭ اتىمەن باستادىق!

ەكى ءسوزىمىزدىڭ ەكەۋىندە شىندىق، بىرەۋىندە – وتىرىك جوق.

1. بىلىكتىك قاسيەتتەرى

ەرتەدەن، زامان بەينەتىن ەلمەن قاتار كورۋدى ماڭدايىنا جازعان اۋلەت ەكەن، قازاق قاسىرەتىن دە باسقامەن بىرگە باسىنان تولىق كەشتى. كەيىن، پەشەنەسىنە جاڭا قوعام ورناتۋ، الاش مەملەكەتىن قۇرۋ داۋىرىندە ءومىر ءسۇرۋ باقىتى بۇيىردى.

ءوزى – جاقسى ءداستۇر جالعاسى، سويى – ۇلت قۇندىلىقتارىن قاستەرلەگەن قاسيەتتى شاڭىراق.

قاسىم-جومارت توقاەۆ مىرزا، شىن مانىسىندە، كەشەگى اتا-بابالارىنان باستاپ بۇگىنگە شەيىن حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان وتباسى پەرزەنتى.

اكەسى دە (كەمەل توقاەۆ) ەلىنە ەلەۋلى، حالقىنا قالاۋلى تۇلعا.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشى، قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسىنىڭ تاۋەلسىزدىكتى قالىپتاستىرۋ جانە نىعايتۋ جىلدارى، جاس مەملەكەتىمىزدىڭ ەڭ جاۋاپتى، ەڭ كۇردەلى كەزەڭدەرىندە، بىلىكتى مامان، تاجىريبەلى مەملەكەتشىل تۇلعالار تاپشى تۇستاردا، سەنىمدى سەرىگى، انىق قولداۋشىسى، ءتىپتى، تالانتتى شاكىرتى بولا ءبىلدى.

تالانتى ەرتە تانىلعان ەلشى.

ءبىر كەزدە جارتى الەمدى بيلەگەن كەڭەس وداعى قاسىم-جومارت توقاەۆتى كاسىپقوي ديپلومات رەتىندە اسا جوعارى باعالادى. ول قىزمەتتىك باسپالداقتاردىڭ قاراپايىمىنان ەلشىلىكتەردىڭ لاۋازىمدى باسشىلارى قاتارىنا دەيىن جىلدام ءوستى.

اۋلەت، اعايىن-تۋىس، قالا بەردى، ۇلت ماقتانىشىنا اينالىپ كەلە جاتتى. بىراق، ەشقاشان قۇلامايتىنداي كورىنگەن، ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى وداق ىدىراپ، قاعاز قوراپتاي شاشىلىپ قالدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك جاريالادى. جاس مامان، العىر دا سۇڭعىلا ديپلومات ەلگە دە قاجەت ەدى.

پاراساتتى ادام. ءبىلىمدى، بىلىكتى ءارى قازىردىڭ وزىندە پرەزيدەنت. كەڭەس وداعى كەزىندە وقىعان-توقىعان، كورگەن-بىلگەنى ارقاسىندا، بايگە شاۋىپ، توپ جارىپ شىققان سۇڭعىلا قازاقتىڭ ازى بولدى. سول ازدىڭ – ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى ەدى.

مارتەبەسى اسا جوعارى وقۋعا ءتۇستى، ەڭ وزىق ۇستازدار دارىسىنە قۇلاق ءتۇردى، ورەلى ورتادا قالىپتاستى، ءبىلىم جارىستىرعان قارىمدى، قابىلەتتى شوعىردىڭ الدى بولدى، بىرنەشە ءتىل مەڭگەردى، كورگەن ءتالىمىن كوكىرەگىنە ءتۇيدى. بىراق، ارمانى ءالى الدا، قول سوزعان مۇراتى جولدا ەدى، ول مەكتەپ قابىرعاسىنان ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋدى ويلادى، اكە تاربيەسى، اتا وسيەتى، بابا اماناتى وسى بولاتىن.

ەلدەستىرۋدى، مەملەكەت باسقارۋدى بىلەدى. ۇلكەن دە ۇزاق مەكتەپتەن كوز الدىمىزدا ءوتتى.

2. كىسىلىكتى قاسيەتتەرى

قاسىمجومارت كەمەلۇلى – قازاقتىڭ ازاپتى جىلدارىن ءوز باسىنان وتكەرسە دە، مويىماعان، مويىنسىنباعان، كەرىسىنشە، قايتا تۇلەپ، ىلگەرى ۇمتىلعان، جالپى ۇلت مۇددەسىمەن قاتار، ءوز جەكە باقىتى ءۇشىن جانقيارلىقپەن اياۋسىز كۇرەسكەن، جۇزدەگەن، مىڭداعان قازاق شاڭىراعىنىڭ، وتباسىنىڭ ءبىر بەل بالاسى بولدى.

ەلدىڭ قايعىسىن تۇسىنە بىلەتىن، الاشتىڭ حال-احۋالىن تاني الاتىن، قالانى دا، اۋىلدى دا ءبولىپ-جارماي، قاتار باعالاپ، قازاقستاندى الەم بيىگىنەن، الەمدى قازاقستان بيىگىنەن كورگەن، ۇققان، قادىرىنە جەتكەن، كەڭ ماسشتابتا پايىمدايتىن ءىس-تاجىريبەسى، ساياسي كەمەل ساۋاتى، ورنىقتى پىكىرى، تۇراقتى پوزيتسياسى، وزگەرمەيتىن ۇستىن-ۇستانىمى بار، ۇمىتكەر جۇرت اراسىنداعى ەڭ بىلىكتى، ەڭ ءبىلىمدى، ءتىپتى، بىردەن ءبىر جۇيرىك، بايسالدى دا تەرەڭ تۇلعا.

كيىز تۋىرلىقتى قازاقتى، قارا ورمان حالىقتى اداستىرمايتىن، كوشتى باستاۋعا كوشەلى كوزقاراسى، كەشەندى وي-پايىمى، ەڭ باستىسى، ناقتى جوسپارى قولىندا، اتقاراتىن قىزمەتى، جۇرەتىن جولى، باساتىن قادامى انىق، كەشەگى ۇلت قايراتكەرلەرى ءتارىزدى يىعىنا تۇسكەن اۋىر جۇكتى اۋىرسىنباي تىك كوتەرە تۇرىپ، ءجۇرىپ كەتە الاتىن ونى بۇگىنگى زاماننىڭ سايىپقىرانى دەرسىز.

3. ۇلتقا قىزمەت

قازاق ءۇشىن قاستەرلى ۇعىمدار تاۋەلسىزدىك پەن ەگەمەندىك ەكەنىن ايتىپ، جازىپ وتكەن زيالى اكە كەمەل توقاەۆتان وڭاشادا، وقشاۋ ساتتەردە شىتىرمانعا تولى جايتتاردى ءبىلىپ، وتكەنى مەن كەتكەنى اسىل ارمانعا باي، تىلەۋقور جۇرت تاريحىنان ساليقالى سان اڭگىمە ەستىدى، شەرلى شەجىرەگە قانىق، ۇلت قازىناسىنا، رۋحانياتىنا تەرەڭ بويلاپ ءوستى، قاشاندا ەكەۋارا سۇقباتتارى – قۇنارلى تاقىرىپ وزەگىنە قاراي ويىسا بەرۋشى ەدى، ەلدىڭ تىرەگى – اتامەكەنى، ۇلى دالا، ۇلى وتان ارقاسۇيەرى ەر-ازاماتى ەكەنى، قوناقتا، ۇيدە، داستارقان باسىندا ءجيى كوتەرىلىپ، قيسسالارداي ايتىلىپ، داستاندارداي شەرتىلەتىن ەدى. رۋح قاينارى، تەمىرقازىق  باستاۋى – بوستان ەل، گۇلدەنگەن جەر، ەركىن حالىق –  قادىرلى اكەنىڭ ۇلت تاعدىرى جايىنداعى ۇزاق تولعانىستارىنىڭ وزەكتى تاقىرىبى ەدى.

“اكە تۋرالى تولعانىس” اتتى قۇندى مەمۋارلىق ەستەلىگىندە سۇڭعىلا قاسىم-جومارت كەمەلۇلى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا، قازاق باسىنا كۇن تۋعان ناۋبەت جىلدارى، اتاسىنىڭ ءوز شاڭىراعىن، كەرەگەلى اۋلەتىن، ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى بالا-شاعاسىن كولدەنەڭ قىرعىن، قارسى كەلگەن اجالدان امان الىپ قالۋ جولىندا قالاي جانتالاسقانى، قالاي كۇرەسكەنى تۋرالى جازعان تۇستارىن وقىعاندا، پرەزيدەنت بويىنا جاناشىرلىق، جومارتتىق ءتارىزدى قارانىڭ قامىن جەپ، كوپتىڭ جايىن ويلاعان كىسىلىك بيىك قاسيەتتەر قايدان كەلگەنىن ءبىر ءسات تۇسىنگەندەي دە بولاسىز.

4. قازاقتىڭ ءتول پەرزەنتى

جانكەشتى بابا، و ءتايىرى، باردىڭ مالىنا، جوقتىڭ باسىنا جارماسقان الاساپىران، قىم-قۋىت، اۋمالى-توكپەلى جىلدارى، قازاقتى كۇشتەپ ۇجىمعا كىرگىزىپ، كون­ە قويماعاندارىن يتجەككەن ايداتىپ، جەر اۋدارعان ادىلەتسىز، ايار زاماندا جارىن سوڭىنان ەرتىپ، ەكى ۇل، ءبىر قىزىن كەزەك كوتەرىپ، ىرگەدەگى قىرعىز ەلىنە، قا­زىرگى بىشكەك قالاسىنا باس ساۋ­عالاپ، قاڭعىپ كەلە جاتقاندا، قازاق باسىنا تۇسكەن تاعدىر تاۋقىمەتى ابىلاي دۇنيە سالعان زاماننان بەرى ەلگە قايىر بەرمەگەنى، جۇرت بەرەكە تاپپاعانى تۋرالى سان مارتە ويلانعان دا شىعار. قازاق ءتىرى بولسا، تالاي ابىلايلار تۋار ءالى، سونىڭ ءبىرى، ءتىپتى، بىرەگەيى قازاققا مەملەكەت اپەرىپ، كەيىن ونىڭ شاكىرتى ءوز كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاق بولارىن سول ءسات اڭعاردى ما دەسەڭىزشى.

قونىستانۋشىلاردىڭ باسقا جەر، بوتەن ەلدە كورگەن بەينەتى، تارت­قان ازابى دا از بولمايدى. تاعدىر تاۋقىمەتىن كوتەرە الماعان ايەلى دەرتكە ۇشىراپ، سال بولىپ جاتىپ قالادى.

بۇل قازاق ەل اسىپ، جەر اۋعان دۇربەلەڭ زامان ەدى. جۇرت، نەگىزىنەن، قىتاي اۋدى. اكەسىنىڭ ايتۋىنشا، اتاسى بۇل كوشتەن باس تارتقان ەكەن. جات جەردە ءومىر ءسۇرۋ وڭاي ەمەس، بىرەۋدىڭ بوساعاسىنداعى تىرلىكتىڭ جايلى بولا قويماسى تاعى انىق.

ءارى وتان مەن وتباسى اراسىنداعى بايلانىس ۇزىلەدى، اعايىن-تۋعان الىستايدى، ەلدەن كەلەتىن حابار-وشار توقتايدى، ءبىر اتانىڭ بالاسى ءبىر-بىرىنە سۋيدى.

ءبارى جيىلىپ، وتباسىلىق كەڭەستە قىرعىز جاقتى دۇرىس دەپ تابادى. فرۋنزەگە دەيىنگى ازاپتى جولدى ءجۇرىپ ءوتىپ، قالاعا امان-ەسەن جەتەدى.

5. تاريحقا – قۇرمەت. داستۇرگە – ادالدىق

“اكە تۋرالى تولعانىستا” قاسىم-جومارت توقاەۆ فرۋنزەدەگى اكەسىنىڭ ءومىرى قانداي جاعدايدا وتكەنىن، پانالاعان ءۇيى قاناداي بولعانىن كەيىن كورگىسى كەلەتىنىن جازادى.

“قازاق وتباسىن پانالاتقان قوجايىننىڭ ەسىمى ياكوۆ ەكەن، قازاق تىلىندە ايتۋ قيىن بولعاندىقتان ول بىردەن "جاقىپقا" اينالىپ كەتكەن. 70-ءشى جىلدارى اكەم ماعان بىشكەككە بارىپ، سول ءۇيدى كورگىسى كەلەتىنىن ايتاتىن. قىم-قۋىت تىرشىلىكتىڭ ۋايىمىمەن ءجۇرىپ ساپارىن كەيىنگە قالدىرۋمەن بولدى، اقىرى بارا الماي كەتتى... قارا ۇيدەگى قاسىرەت – ول ەڭ اۋىر جىل ەدى، جۇرت اشتىققا ۇشىراپ، كۇن سايىن مىڭداعان ادام اجال قۇشىپ جاتتى. كەلە جاتقان قاھارلى قىس ەڭ اۋىر سىناق بولدى. كەدەيلەر ءۇشىن قىس ەشقانداي جاقسىلىق اكەلىپ جارىتپايتىندىعى بەلگىلى. سول قىستا مەرت بولعانداردىڭ اراسىندا اكەمنىڭ جاقىن تۋىستارى دا بار ەدى... قوجايىننىڭ ۇيىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە اتام ەڭبەگىنە العان ەسكى ەتىكتى نانعا ايىرباستاۋ ءۇشىن قالا بازارىنا بارادى. جەيتىن بىردەڭە ىزدەۋ ماقساتىندا اعاسى قاسىممەن بىرگە اكەم دە بازارعا كەتەدى. قالاعا بارار جولدا ولاردى قاڭعىباس بالالاردى جيناپ جۇرگەن ميليتسيا ءپاترۋلى توقتاتادى. ناشار كيىنگەن ەكەۋىن تۇل جەتىم – قاڭعىباس بالالار دەپ ويلاپ، ولاردى كۇشپەن ارباعا وتىرعىزادى. بالالاردىڭ قاڭعىباس ەمەسپىز، ءبىزدىڭ اتا-انامىز بار دەگەن سوزدەرىنە، جالىنىپ-جالبارىنعانىنا ميليتسيونەرلەر نازار اۋدارمايدى. ءتىپتى، ولاردىڭ ءبىرى “ەگەر دە قارسىلاسا بەرسەڭدەر، قۇدىققا تاستاپ جىبەرەمىز” دەپ قورقىتادى. وسىدان كەيىن بالالار تىنىشتالىپ، تاعدىردىڭ دەگەنىنە مويىسۇنىپ، ساباسىنا تۇسكەن. ءبىر ساعاتتان سوڭ ولاردى جەتىمدەردى قابىلدايتىن جەرگە اكەلەدى”.

“قۇجاتتارىن شۇعىل راسىمدەگەننەن كەيىن بالالار ۇيىنە اپارعان. وسىلايشا اكەم از عانا عۇمىرى قالعان اتا-انالارىنىڭ كوزى تىرىسىندە-اق جەتىم اتانعان. سول قاسىرەتتى كۇنى اجەم ۇيدە كىشى قىزىمەن قالادى. اكەمنىڭ قارىنداسى قاتتى سۋىقتان قورعانىپ، پەشتىڭ جانىندا ويناپ وتىرعان ەكەن. ءبىر كەزدە اياعى تايىپ، جانىپ تۇرعان وتقا ءتۇسىپ كەتكەن. توسەككە تاڭىلعان انا سابيىنە قول ۇشىن سوزا المايدى. تۋعان بالاسى تىرىدەي ءورت قۇشاعىنا ورانعان قاسىرەتتى وقيعانى كورۋدەن باسقا دارمەنى جوق انا جۇرەگى دە وسىناۋ جان شوشىرلىق كورىنىسكە شىداي الماي، بىرنەشە مينۋتتان كەيىن ماڭگىلىك تىنىس تاپقان. ءبىر سۇمدىقتى سەزگەن اتام مەن ياكوۆ جۇگىرىپ جەتكەن. قايعىلى وقيعانى كورىپ، ءال-دارمەنى قۇرىعان اتام ايەلىنىڭ جانىنا تىزەرلەي وتىرىپ، ەگىلىپ جىلاعان. وسى ارالىقتا ياكوۆ پەشكە سۋ شاشىپ، ودان جانىپ كەتكەن قىزدىڭ دەنەسىن شىعارىپ العان”.

“ياكوۆ اتاما ايەلى مەن قىزىن جەرلەۋگە كومەكتەسكەن، ودان كەيىن ەكەۋى جوعالعان بالالاردى ىزدەۋگە شىققان. ۇزاق ۋاقىت ىزدەگەنمەن ناتيجە بولماعان. ەشكىم دە ولاردىڭ قايدا ەكەندىگىن ايتىپ بەرە الماعان. كورشىلەرىنىڭ ءبىرى بالالاردى ءبىر ۇلكەن ادامدار كۇشپەن ارباعا وتىرعىزىپ، بەلگىسىز باعىتقا الىپ كەتكەندىگىن ايتادى. بۇل ايەلى مەن قىزىنىڭ ولىمىنە قوسىمشا تاعى ءبىر ۇلكەن سوققى بولدى. وعان قوس ۇلىن قىلمىسكەرلەر نەمەسە الدەكىم قۇلدىققا الىپ كەتكەندەي كورىنەدى. ول كەزدە مۇندايلار كوپ ەكەن. ۇيگە ارەڭ دەگەندە جەتكەن ول ياكوۆكە ءومىردىڭ مۇلدە ءمانى قالماعانىن ايتىپ مۇڭايادى. بالالاردىڭ ءبىرى قايتىپ ورالاتىن بولسا قول ۇشىن بەرۋدى سۇرايدى. سول ءتۇنى اتام ۇيدەن ءبىرجولا كەتكەن. سودان كەيىن ونى ەشكىم كورمەگەن. وسىلايشا ول ءىز-ءتۇزسىز جوعالعان”.

6. مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى

تاۋەلسىز قازاقستان تۋىن كوتەرىپ، مەملەكەت قۇرعان ەلباسى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە، ول حالىقارالىق بايلانىستاردى نىعايتىپ، رەسپۋبليكامىزدىڭ ادام قۇقىقتارىن، قۇندىلىقتارىن مۇرات تۇتقان بەيبىت نيەتتى، زايىرلى ەل ەكەنىن بۇكىل الەمگە پاش ەتتى.

قاسىم-جومارت توقاەۆ جاقسى ساياسي مەكتەپتەن وتكەنى بەلگىلى. ول مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ بارلىق ءتۇرىن اتقاردى: پرەمەر-مينيستر دە بولدى، سەناتتى دا باسقاردى، ەندى، مىنە، مەملەكەت باسشىسى بولىپ وتىر.

قاۋىپسىزدىك جونىندەگى ميۋنحەن كونفەرەنتسياسى “دانىشپاندار كەڭەسىنىڭ” مۇشەسى.

ءبىلىمدى، بىلىكتى ءارى قازىردىڭ وزىندە پرەزيدەنت توقاەۆ – لاۋازىمدى شەنەۋنىك قىزمەتكەر عانا ەمەس، ول، سونىمەن قاتار، بىرنەشە ساياسي، عىلىمي جانە كوركەم كىتاپتاردىڭ اۆتورى.

ساياسي عىلىمداردىڭ دوكتورى.

حالىقشىل. جاسىنان ۇلتىنا قىزمەت ەتتى.

قاسىم-جومارت توقاەۆ ءبىر مەملەكەت قازاق جانە قازاقستاندىقتاردى كوركەيتۋ جولىندا ەلدى باسقارۋعا دايار ساياساتكەر.

ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتا ءتۇسۋدى قازىردىڭ وزىندە قولعا الىپ جاتىر. ەكونوميكالىق ساياساتى ايقىن، مادەنيەتكە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ وتىر.

قاسىم-جومارت توقاەۆ – ءبىزدىڭ پرەزيدەنت.

قازاقستان حالقى پرەزيدەنت مىرزانىڭ ايتقان ۋادەسىنە كامىل سەنەدى، سەبەبى، قازاقتىڭ قيىن تاعدىرى جولىندا، ازاپ-مەحنات جولىندا قالىپتاسقان تۇلعا، بەينەتىن دە كورگەن، زەينەتىن دە تانىعان ۇلت قايراتكەرى.

قارا حالىق الدىندا، جومارت سايلاۋشىلار الدىندا ارى دا تازا، ازاماتتىعى دا ابىرويلى، بىلىكتى مامان ەكەندىگى – ەكى باستان انىق.

“مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن” ۇلت قادىرىن، ۇلى وتان قۇنىن، قاستەرلى  تاۋەلسىزدىكتىڭ باعاسىن جاقسى بىلەدى.

ەردىڭ سويى، ەلدىڭ قامقورى.

ديدار امانتاي

Abai.kz