ءتىل ماسەلەسىن ايتقاندا، «قازتەست» دەگەن جاڭا ءسوز قوسارلانا جۇرەتىن بولدى، ول نەمەنە ءوزى؟ قازتەست - قازاق ءتىلىن باعالاۋدىڭ عىلىمي جولعا قويىلعان قازاقستانداعى بىردەن ءبىر تەتىگى. بۇل - ەشقانداي ادامدىق فاكتوردى ارالاستىرماي، الەمدىك عىلىمي قيسىنعا نەگىزدەلىپ جاسالعان قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىن سىنايتىن بىردەن ءبىر باعدارلاما. قازتەست جۇيەسى قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىن حالىقارالىق تاجىريبە مەن تالاپقا سۇيەنە وتىرىپ، ءتورت قىرلى سىناقتان وتكىزەدى. ولار: تىڭدالىم، لەكسيكا-گرامماتيكالىق بولىك، وقىلىم، جازىلىم.

تىڭدالىم. شاعىن جانە ۇزاق ديالوگ، قىسقا مونولوگتاردا جانە ەستۋ ارقىلى تۇسىنگەنىن انىقتاۋعا ارنالعان تاپسىرمالار.

لەكسيكا-گرامماتيكا. گرامماتيكانى، لەكسيكانى پايدالانا بىلەتىندىگىن انىقتاۋعا ارنالعان تاپسىرمالار.

وقىلىم. الۋان مازمۇندى، ءتۇرلى ءستيلدى ماتىندەر مەن سولاردى وقۋ بارىسىندا تۇسىنگەنىن تەكسەرۋگە ارنالعان تاپسىرمالار.

جازىلىم. ءتىل مەڭگەرۋ دەڭگەيلەرىنە بايلانىستى شىعارماشىلىق ديكتانت، مازمۇنداما جانە ۇسىنىلعان تاقىرىپتار بويىنشا ەسسە جازۋ.

ءتىل ماسەلەسىن ايتقاندا، «قازتەست» دەگەن جاڭا ءسوز قوسارلانا جۇرەتىن بولدى، ول نەمەنە ءوزى؟ قازتەست - قازاق ءتىلىن باعالاۋدىڭ عىلىمي جولعا قويىلعان قازاقستانداعى بىردەن ءبىر تەتىگى. بۇل - ەشقانداي ادامدىق فاكتوردى ارالاستىرماي، الەمدىك عىلىمي قيسىنعا نەگىزدەلىپ جاسالعان قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىن سىنايتىن بىردەن ءبىر باعدارلاما. قازتەست جۇيەسى قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىن حالىقارالىق تاجىريبە مەن تالاپقا سۇيەنە وتىرىپ، ءتورت قىرلى سىناقتان وتكىزەدى. ولار: تىڭدالىم، لەكسيكا-گرامماتيكالىق بولىك، وقىلىم، جازىلىم.

تىڭدالىم. شاعىن جانە ۇزاق ديالوگ، قىسقا مونولوگتاردا جانە ەستۋ ارقىلى تۇسىنگەنىن انىقتاۋعا ارنالعان تاپسىرمالار.

لەكسيكا-گرامماتيكا. گرامماتيكانى، لەكسيكانى پايدالانا بىلەتىندىگىن انىقتاۋعا ارنالعان تاپسىرمالار.

وقىلىم. الۋان مازمۇندى، ءتۇرلى ءستيلدى ماتىندەر مەن سولاردى وقۋ بارىسىندا تۇسىنگەنىن تەكسەرۋگە ارنالعان تاپسىرمالار.

جازىلىم. ءتىل مەڭگەرۋ دەڭگەيلەرىنە بايلانىستى شىعارماشىلىق ديكتانت، مازمۇنداما جانە ۇسىنىلعان تاقىرىپتار بويىنشا ەسسە جازۋ.

ءاربىر بولىك التى دەڭگەيگە ارنالعان تەست تاپسىرمالارىنان جاساقتالعان. جۇيە ءۇش عىلىمي-ادىستەمەلىك زەرتحانالىق قۇرىلىمنان تۇرادى: تەست تاپسىرمالارىن قالىپتاستىرۋ، تەستىلەۋدى ۇيىمداستىرۋ جانە اقپاراتتىق-تەحنولوگيالىق سۇيەمەلدەۋ. بۇل قۇرىلىم ءوزىن ءوزى اقتاپ، قازىر ەلۋ مىڭ تەست تاپسىرماسى ساراپتامادان، سىناقتان ءوتىپ، قولدانۋعا ءازىر تۇر، وعان قوسا، ءۇش تىلدە بىردەي قولدانىستا www.kazakhtest.kz سايتى جانە مۇندا الگى ءۇش ءتىلدىڭ ءبىرىن بىلەتىن كەز كەلگەن ادام ءوز بەتىمەن قازاق ءتىلى بويىنشا بىلىگىن تەستىلەپ، رەسمي تەستىلەۋگە دايىندالا الادى. قىسقاسى، قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىن انىقتايتىن بۇدان باسقا عىلىمي، رەسمي جانە ىڭعايلى قۇرال بۇگىندە ەلدە جوق!

ۇلتتىق تەستىلەۋ ورتالىعى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ (قازتەست) باسقارماسىنىڭ باستىعى ايدوس ابدىحالىقوۆتىڭ ايتۋىنشا،  قازىرگى كەزدە بۇل جۇيەنى قولدانۋعا ارنالعان جان-جاقتى عىلىمي قۇجات جاساقتالىپ، بەكىتىلىپ، كىرىسۋگە ءازىر تۇرعان كورىنەدى. ول قۇجاتتار: «قازتەست جۇيەسىن ەنگىزۋ مەن دامىتۋ تۇجىرىمداماسى» جانە «قازتەست جۇيەسىنىڭ مەملەكەتتىك ستاندارتتارى». بىراق بۇل جۇيە ەشكىمدى زورلاپ اكەلىپ تەستىدەن وتكىزە الماسى بەلگىلى، وعان ماجبۇرلەيتىن ۇكىمەت قاۋلىسى كەرەك، ول جوق!

مامانداردىڭ ايتۋىنشا، قازتەست جۇيەسىنىڭ اياسىندا ءتىلدى باعالاۋ عانا ەمەس، ونى وقىتۋ، ۇيرەتۋ ۇدەرىستەرىنىڭ ءبارى «قازتەست جۇيەسىنىڭ مەملەكەتتىك ستاندارتتارى» دەگەن قۇجاتقا باعىندىرىلۋى كەرەك. ويتپەسەك، ءبىز قازاق تىلىنە قانشا قارجى بولسەك تە، قانداي تەر توكسەك تە، ناتيجەسى مەن ءتيىمى بولمايدى! بۇل ستاندارت - وسى سالاداعى بارلىق رەسۋرس پەن مۇمكىندىكتى ۇيلەستىرەتىن، بىرىزدەندىرۋگە يتەرمەلەيتىن بىردەن ءبىر قۇجات ەكەن. قازىر جۇرتتىڭ ءبارى قازاق ءتىلىن وقىتۋعا قۇمار بولىپ الدى، بىراق  وقىتۋ ۇدەرىسى مەن ماقساتتارى، جولدارى سان الۋان، سونىڭ كەسىرىنەن ول كۋرستاردان وتكەن ادامداردىڭ ءتىلدى ءبىلۋ دەڭگەيلەرىن باعالاۋ تەتىگى قولدانىلمايدى. ال، ناتيجە كۇتكەندەگىدەي ەمەس. ارينە، ءتىلدى وقىتۋ ادىستەمەسى، ءتاسىلى ءار قيلى بولۋى مۇمكىن، بىراق تۇپكى ناتيجەسى مەن باعاسى بىرەۋ بولۋ كەرەك. دەمەك، ونى باعالاۋ قۇرالى دا بىردەي بولۋى قاجەت. ەگەر اركىم وزىنشە وقىتىپ، ونى وزىنشە باعالاي بەرسە، «دومبىرام نە دەيدى، مەن نە دەيمىن» دەگەنگە قالامىز.

قازتەست جۇيەسى قوعامدا، وقىتۋ ورىندارى تاراپىنان قانشالىقتى مويىندالىپ وتىر دەگەنگە كەلسەك، اتالمىش جۇيەنى ەسەك كورگەندەي، بىرقاتار ماجىلىسمەندەر سوڭىنا ءتۇسىپ، جاپتىرۋعا تىرىسقانى بار. ولار بۇنىڭ قانداي جۇيە ەكەنىنەن بەيحابار بولعانى ءوز الدىنا، ول ۇستانىمدارىن سىبىستارعا نەگىزدەپ، قازاق ءتىلىن ناقتى باعالاۋ سايمانىنسىز قالدىرا جازداعان ارەكەتتەرىن ۇقسا بولار ەدى. ال، ءورىستىلدى قاۋىم بۇدان ولەردەي قورقىپ وتىر. سەبەبى، بۇل جۇيە مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن تالاپتى ناقتىلايتىنىن ولار سەزگەندىكتەن، ءتۇرلى جولدارمەن جۇيەنىڭ ىسكە كىرىسۋىن بولدىرماۋعا تىرىسۋدا. بۇنى قولدانا باستاسا، پرەمەر مەن دەپۋتاتتان باستاپ، اۋىل اكىمدەرىنە دەيىن تالاپ ناقتىلانادى. بۇل جۇيەگە قاتىستى ۇكىمەت قاۋلىسىنىڭ كەشەۋىلدەۋى وسىنداي ساياساتتان عانا تۋىنداپ وتىرعانى بولماسا، باسقا ەشبىر قولبايلاۋ جوق!

بۇل جاعىنان بيلىكتە ءالى ناقتى شەشىم جوق كورىنەدى. جۋىردا ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق ورتالىق سەمينارىندا بۇل جۇيەگە وقىتۋشىلار مەن وبلىستىق ءتىل باسقارمالارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ەرەكشە قىزىققانى بار. قاتىسۋشىلار قازتەستىڭ ىڭعايلى قۇرال ەكەنىنەن حابارسىز ەكەن، وزدەرىنىڭ بۇل جوبادان نەگە وقشاۋ قالعاندارىنا وكىنىش ءبىلدىردى. بۇل جەردە قازتەست جۇيەسىنىڭ و باستا ءبىلىم مەن مادەنيەت مينيسترلىكتەرىنىڭ بىرىككەن جوباسى ەكەنىن ەسكەرسەك، سول جوبا بىتە كەلە ودان ءارى بىرىكپەي قالعان سەكىلدى. سەبەبى، مادەنيەت مينيسترلىگىنە قارايتىن ءتىل كوميتەتى اتالمىش جۇيەنى وزدەرىنە  قولدانۋدى قولعا السا، ەشكىم دە قارسى بولماس ەدى، سوندا وبلىستىق ءتىل باسقارمالارى بۇل جۇيەدەن حابارسىز ەكەندىكتەرىن ايتىپ، يىقتارىن قيقاڭداتپاس ەدى. دەمەك، ءتىل مۇددەسى الۋان مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جەكە مۇددەسىنىڭ قۇربانى بولىپ، دالىزدەگى قاجەتسىز نارسەنىڭ كۇيىن كەشۋدە دەگەن ءسوز. ال، قىرۋار اقشا ءبولىنىپ، ءتىل ورتالىقتارىندا وقىتىلىپ جۇرگەن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ءتىلدى قانشالىقتى مەڭگەرگەندەرى جونىندە ناقتى سىناق جوق. ءتىپتى، ول ۇدەرىس بەتىمەن كەتىپ، كەيبىر وبلىستارداعى وقىتۋ ورتالىقتارى قاراڭ قالىپ جاتقان سەكىلدى. جۋىردا عانا بۇل تۋراسىندا 7-ارنا ءتىل وقىتۋ ورتالىعىنىڭ وسكەمەندەگى بوس قالعان عيماراتىن كورسەتكەنى بار. بۇنىڭ ءبارى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە دەگەن مەملەكەت تاراپىنان ەشبىر تالاپتىڭ جوقتىعىن كورسەتەدى. بۇل تۇرىمىزبەن، ەلباسى ايتقانداي، 2020 جىلعا قاراي قازاق ءتىلىن بىلۋشىلەر حالىقتىڭ 95 پايىزىن قالاي قۇراماق؟

بىراق قازتەست باسشىلىعىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جۇيە قولدانىسقا ساقاداي ساي تۇر. قولدانۋدى 2008 جىلدان باستاپ كەتكەن. جىل سايىن «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا شەتەلگە اتتاناتىن جاستاردىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىن تەستىلەيدى ەكەن. بىراق تەرگەي كەلە بايقاعانىمىز، «بولاشاق» ستيپەندياسىنا ۇمىتكەرلەر قازتەست سىناعىنىڭ تولىققاندى تەكسەرىمىنەن جالتارعان كورىنەدى. وعان سەبەپ، تەستىدەن وتكەن «بولاشاقكەرلەردىڭ» 40 پايىزى تەستىك مەجەدەن قۇلاپ قالىپتى. گرامماتيكانى تاپسىرعانىمەن، ءتىلدى اۋىزەكى، جازباشا قولدانۋعا كەلگەندە جاستارىمىز ماقۇرىم بولىپ شىقتى. وسى جەردە قازتەست ەلدەگى وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەرگە وقىتىلاتىن قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ تەك قانا تەورياعا نەگىزدەلەتىنىن، ال ونىڭ ءتىل قولدانىمىنا قاتىسسىزدىعىن اشىپ بەرىپ وتىر. ەندى ءتىلدى وقىتۋ ماقساتى مەن ءادىسىن تۇبىرىمەن وزگەرتىپ، ءتىلدى ەمەس رەچتى وقىتۋدى قولعا الاتىن مەزگىل جەتكەندىگىن كورستۋدە. بۇل ءبىر جاعىنان ءتىل وقىتۋ ورتالىقتارىندا قاۋقارلى تەستىلەۋ تەحنيكاسىنىڭ جوقتىعىن دا كورسەتەدى. ەندەشە ءتىل وقىتۋ سەرتيفيكاتى قالاي بولسا، سولاي تاراتىلۋدا دەگەن ءسوز!

«تىلدەر تۋرالى زاڭنىڭ» 23-بابىنا سايكەس، مەملەكەتتىك ءتىلدى بەلگىلى ءبىر كولەمدە بىلۋگە مىندەتتى ماماندار مەن لاۋازىمداردىڭ ءتىزىمى زاڭمەنەن انىقتالادى دەلىنگەن. وسى باپ ءالى كۇنگە جۇمىس ىستەمەي تۇر. ەكى-ءۇش اي بۇرىن ەسەپ كوميتەتى «2001-2010 جىلدارعا ارنالعان تىلدەردى دامىتۋ باعدارلاماسىنىڭ» ورىندالۋ بارىسىنا تەكسەرۋ جاساعانى بەلگىلى، وسى تەكسەرىستىڭ قورىتىندىسى رەتىندە ەسەپ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىندا ۇكىمەتكە «قر ۇكىمەتىنە مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتى ءبىلۋى ءتيىس ماماندىقتاردىڭ، لاۋازىمداردىڭ تىزبەسىن بەكىتۋدى تەز ارادا شەشسىن» دەلىنگەن تاپسىرما بار. مىنە، وسى بويىنشا اتالمىش تىزبەنىڭ جوباسىن الگى قازتەست جۇيەسىن جاساقتاعان ۇلتتىق تەستىلەۋ ورتالىعى ازىرلەپ قويىپتى. ونى جاڭادان ويلاستىرىپ، ۋاقىت سوزۋدىڭ كەرەگى جوق، جوبا ءۇش جىل بويى ىزدەنىپ، مۇقيات جاسالعان. بارلىق ماماندىقتار مەن لاۋازىمدار زەردەلەنىپ، مىندەتتەرى سارالانعان. حالىقتى الەۋمەتتىك جانە ەڭبەكپەن قامتۋ مينيسترلىگىندە ءار لاۋازىمنىڭ، ءار ماماندىقتىڭ ولشەمى مەن ماڭىزى، مىندەتى بەلگىلەنگەن «جۇمىس تۇرلەرىنىڭ كلاسسيفيكاتورى» (كلاسسيفيكاتور زانياتي) دەگەن تىزبە بار ەكەن. مىنە، الگى ءتىزىم جوباسى وسى عىلىمي-رەسمي قۇجاتقا سۇيەنىپ، جاسالعان. ەشكىمگە ارتىق مىندەت جۇكتەلگەن جوق، اركىم ءوز قىزمەتىنەن تۋىندايتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ مىندەتى شىعارىلعان. بۇنىمەن شەكتەلمەي، ءتىزىم جوباسى سالا-سالامەن، ءبىلىم، دەنساۋلىق، مادەنيەت، قورعانىس، بيزنەس ت.ب. سالالار بويىنشا قاراستىرىلعان. شەتەل ازاماتتارىنىڭ الدىنا دا سايكەس مىندەت قويىلۋى كەرەكتىگىن ويلاستىرعان. مىسالى، تۇرىك اعايىندار كەلىپ بيزنەس جاسايدى، قازاق قىزدارىن ءتىلماش ەتىپ الادى جانە ول ءتىلماش تەك قانا تۇرىك-ورىس تىلدەرىندە عانا قاتىناسادى. بۇعان نەگە جول بەرىلۋى كەرەك؟ سول سەكىلدى باتىستاعى مۇناي كومپانيالارىنىڭ قوعاممەن قاتىناس بولىمدەرىنىڭ باسشىلارى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيدى! نەگە ولاي؟ نەگە ول قىزمەتتە ەكى-ءۇش ءتىل بىلەتىن قازاقتىلدى مامان وتىرمايدى؟ وسى وسالدىقتاردى جوندەۋگە بولادى، سول تەتىك ازىرلەنىپ، ەندى رەسمي قۇجات اياسىندا بەكىتۋ عانا قالىپ وتىر. مىنە، بار ماسەلە وسى بەكۋ كەزىندە بىرنەشە جىلعا ىركىلىپ قالۋى مۇمكىن. سەبەبى، 2006 جىلى جاساقتالا باستالعان قازتەست جۇيەسى 2008 جىلدان بەرى ءازىر بولسا دا،  ءالى ىسكە كىرىسە الماي وتىر ەمەس پە؟

ال، اگاركي، عايىپتان تايىپ، الگى مەملەكەتتىك تىلگە مىندەتتەۋشى تىزبە بەكىتىلە قالسا، وعان قاتىستى جۇمىستى كىمنىڭ قالاي اتقارارى ايقىن! قازتەست جۇيەسى ىسكە كىرىسۋگە ءازىر! 50000 تەست تاپسىرمالار قورى دايىن، اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيە بار. قازتەستىڭ رەسمي سايتى جۇمىس ىستەپ تۇر. سونىڭ كومەگىمەن كەز كەلگەن ادام ونلاين جۇيەسىندە ءوز بەتىمەن تەستىلەۋدەن وتۋىنە بولادى.تەستىلەۋ تۋرالى بارلىق مالىمەت پەن دەرەك ءۇش تىلدە بىردەي سالىنعان. ەندى سايتقا ءتىپتى، قازاق ءتىلىنىڭ توتە جازۋ ءبولىمىن قوسۋ ويلاستىرىلۋدا. سوندا قىتايلىق باۋىرلار دا كىرىسە بەرەدى. لاتىن قارپىنە كوشسەك، وعان دا سايتتى كوشىرە سالماق.

قازتەست باسقارماسى  تىل وقىتۋ جۇمىسىن ودان ءارى جىلجىتۋدا. ءتىل ۇيرەنۋدەن سونى باعالاۋعا دەيىنگى بارلىق ۇدەرىس قامتىلۋىن ءبىرتۇتاس جۇيەمەن قولعا الماق. قازىر بارلىق جەردە ءتۇرلى پوشىم مەن فورماتتا ءتىل ۇيرەتۋ ورتالىقتارى بار. ولاردى جابۋعا بولمايدى، ءتىل ۇيرەتۋگە مونوپوليا جۇرمەيدى. بىراق مۇنىڭ بارلىعىنىڭ باسى ءبىر ناتيجەدە تۇيىسپەسە، ەشتەڭەگە قول جەتپەيدى. وسىعان وراي، شەتەلدىڭ وزىق تاجىريبەسى ەسكەرىلىپ، التى دەڭگەيدىڭ ارقايسىسىنا شاقتالعان سوزدىك قورىن مەڭگەرۋ تالابى قولعا الىنۋدا. مىسالى، قاراپايىم دەڭگەيدە ءتىل مەڭگەرۋ ءۇشىن اۋەلى 800 ءسوزدى يگەرۋ كەرەك. وسىنى جاتتاۋ ارقىلى ۇيرەنۋشى ءوزىنىڭ لەكسيكالىق قورىن جاساقتايدى. بازالىق دەڭگەيدە - 1300 ءسوز، جالپى جوعارى دەڭگەيگە جەتكەنشە ۇيرەنۋشى 5000 سوزدەن تۇراتىن لەكسيكالىق قور جيناۋى كەرەك. مىنە، وسى لەكسيكالىق قور جاساقتاۋ ماسەلەسىن زەردەلەپ، ءتىل ۇيرەنۋدەگى تاعى ءبىر جوبا ۇسىنىلماقشى. بۇل دا ءۇش تىلدە قولدانىسقا دايىن. ودان ءارى بۇل سوزدىك قوردى قولدانىپ، سويلەۋگە اينالدىرۋ، ياعني، گرامماتيكا ماسەلەسى الدان شىعادى. ونى قازتەستشىلەر الەمدىك دەڭگەيدەگى وزىق تاجىريبەدەن قازاق ءتىلىنىڭ  گرامماتيكاسىن مەڭگەرۋدى دەڭگەيلەتىپ جاساماق.

بۇل جۇيە قاي ەلدەردە بار؟ ماسەلە بۇل جۇيەنى قاي ماقساتقا قولدانۋدا كورىنەدى. شاماسى، ءبىز بۇل جۇيەنى جاقسىلىقتان قولعا الىپ وتىرعان جوقپىز. مىسالى، ءوز تىلدەرى وزدەرىندە وتىرعان وزبەك، تۇرىكپەن باۋىرلارعا كەرەك ەمەس. ايتسە دە، بۇل جۇيە نەگىزىنەن الەمدىك تىلدىك ورتاداعى باستى ويىنشى ەلدەردە بار.تمد دا رەسەي ورىس ءتىلىنىڭ ترتي جۇيەسىن شەتەلدىك ازاماتتارعا ارناپ وتىر، سەبەبى، بۇرىنعى سوتسياليستىك لاگەردە بولعان ەلدەر ورىس بىلىمىنە قۇشتار بولۋدا، سولاردىڭ جاستارىن مگۋ بۇرىنعىداي الا بەرمەيدى، ولاردى اۋەلى ورىس ءتىلىن مىقتاپ ۇيرەتىپ، «قوراعا كىرگىزىپ بارىپ»، جوعارى بىلىمدەرىن بەرۋدە. بۇنىڭ استارىندا ۇلكەن جاھاندىق ساياسات جاتىر. بۇل ەلدىڭ تىلدىك قاقپاسى بولىپ تابىلادى. تۇرىكتەردە دە وسىنداي جۇيە بار. ال، امەريكالىق TOEFL جۇيەسىنىڭ استارىندا الەمدىك ءميدى اقش-قا جيناۋ ساياساتى جاتىر. ال، ءبىزدىڭ قازتەست جۇيەسى قازاقستاندى قازاق ەلىنە اينالدىرۋعا سەپتىك ەتسە دە، ۇلكەن دۇنيە بولار ەدى.

«اباي-اقپارات»