قازاق حالقىنىڭ مۇسىلمانشىلدىعىنا دەسترۋكتيۆتى ءدىني توپتاردىڭ وكىلدەرى كۇدىكپەن قارايتىنىن تالايدان بەرى اشىق ايتىپ كەلەدى. ولاردىڭ پىكىرىنشە اتا-بابالارىمىز حاق ءدىندى تولىق قابىلداي قويماعان، قابىلداسا دا اداسقان سەنىمدە بولىپتى-مىس. ونىسىنا دالەل رەتىندە قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپقا بەرىكتىگىن، مولاعا زيارات جاساپ، ارۋاقتاردى قۇرمەتتەگەنىن، سوپىلىقتى ۇستانىپ، پىرلەرگە قول بەرگەنىن، قالا بەردى كوشپەلى ءومىر ءسۇرىپ، مەشىت-مەدىرەسە ۇستاماعانىن ت.ب وسىنداي نەگىزسىز ۋاجدەرىن العا تارتادى. يسلامتانۋشى قايرات جولدىباي «ءدىن مەن ءدىل» اتتى ەڭبەگىندە بۇل ماسەلەلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ نەگىزسىز ەكەنىنە جان-جاقتى دالەلمەن جاۋاپ بەرگەن بولاتىن. سوندىقتان، اتالعان ماسەلەلەردى قايتا قوزداتۋدىڭ قاجەتى جوق قوي دەپ ويلايمىز. ال، ءبىز بۇگىن قازاق حالقىنىڭ يسلام ءدىنىن قاشان قابىلداعانى جونىندە ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالماقپىز.

ساياسي كۇردەلى كەزەڭ

قازاق حالقىنىڭ مۇسىلمانشىلدىعىنا دەسترۋكتيۆتى ءدىني توپتاردىڭ وكىلدەرى كۇدىكپەن قارايتىنىن تالايدان بەرى اشىق ايتىپ كەلەدى. ولاردىڭ پىكىرىنشە اتا-بابالارىمىز حاق ءدىندى تولىق قابىلداي قويماعان، قابىلداسا دا اداسقان سەنىمدە بولىپتى-مىس. ونىسىنا دالەل رەتىندە قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپقا بەرىكتىگىن، مولاعا زيارات جاساپ، ارۋاقتاردى قۇرمەتتەگەنىن، سوپىلىقتى ۇستانىپ، پىرلەرگە قول بەرگەنىن، قالا بەردى كوشپەلى ءومىر ءسۇرىپ، مەشىت-مەدىرەسە ۇستاماعانىن ت.ب وسىنداي نەگىزسىز ۋاجدەرىن العا تارتادى. يسلامتانۋشى قايرات جولدىباي «ءدىن مەن ءدىل» اتتى ەڭبەگىندە بۇل ماسەلەلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ نەگىزسىز ەكەنىنە جان-جاقتى دالەلمەن جاۋاپ بەرگەن بولاتىن. سوندىقتان، اتالعان ماسەلەلەردى قايتا قوزداتۋدىڭ قاجەتى جوق قوي دەپ ويلايمىز. ال، ءبىز بۇگىن قازاق حالقىنىڭ يسلام ءدىنىن قاشان قابىلداعانى جونىندە ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالماقپىز.

ساياسي كۇردەلى كەزەڭ

ىلكى ساياسي-فاتح كەزەڭگە توقتالماي تۇرىپ، العاش رەت اتا-بابالارىمىز حاق دىنمەن قاي كەزەڭدە قاۋىشقان دەگەن ماسەلەگە توقتالساق دەيمىن. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىندە تۇرىكتەردىڭ العاش رەت يسلامدى قالاي قابىلداعانى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر ايتىلادى. بابامىزدىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىنە قاراعاندا تۇركىلەر يسلامدى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ)-نىڭ ءومىر سۇرگەن داۋىرىندە قابىلداي باستاعان. حاق ءدىننىڭ كەلگەنى تۋرالى حابار العاندا تۇركىلەردىڭ ءبىر توبى اراب تۇبەگىنە ساپار شەگىپ، مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-مەن جۇزدەسىپ وزدەرىن: «وزعان (وعىز قاعان) پايعامباردىڭ ۇمبەتىمىز دەپ تانىستىرعاندا، اللا ەلشىسى تۇركىلەردىڭ سەنىمىن تەرىستەمەگەن كورىنەدى. وسىدان كەيىن تۇركىلەر يسلامدى قابىلداپ، اللا ەلشىسى ءوزىنىڭ ساحاباسى ۇكاش اتانى ولارعا ۇستاز رەتىندە جىبەرىپتى. يسلامدى قابىلداعان ءجۇز قارالى ادام ەلگە كەلىپ حاق ءدىندى ناسيحاتتايدى. ۇكاش اتا مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى ەر قويان (تەگى تۇرىك) ساحابا ءدىندى تاراتۋ جولىندا شەيىت بولادى. وسى ەكى تۇلعانىڭ قابىرىنىڭ وڭتۇستىك وڭىردە جاتقانىن ەسكەرسەك، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ بۇل دەرەگىن جوققا شىعارا المايمىز. ياعني، تۇركىلەر يسلامدى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ)-نىڭ كوزى تىرىسىندە-اق قابىلداي باستاعان دەپ تۇجىرىمداۋعا نەگىز بار.

ال، فاتح جورىعىنا كەلەتىن بولساق، قۇتايبا يبن ءمۇسليمنىڭ 705-714 جىلعى بۇحارا، سامارحان، شاش، فەرعانا جانە قاشقاريانى كۇشپەن جاۋلاپ العانى بەلگىلى. الايدا، وسى ايماقتا ءومىر سۇرەتىن سوعدىلار مەن تۇركىلەر وماياتتاردان ساياسي تۇرعىدان جەڭىلىس تاپقانىمەن رۋحاني تۇرعىدان يسلامعا بىردەن مويىنسۇنا قويمادى. 720-740 جىلدارى تۇركەش قاعاناتى وماياتتارعا قارسى ۇدايى قارسى تۇردى. تەگىندە، تۇركەشتەردىڭ ءبىر بولىگى كوك ءتاڭىرى سەنىمىندە بولسا، كەلەسى ءبىر بولىگى (بيلەۋشىلەرى) بۋددا سەنىمىندە، سونداي-اق، ورتالىق ازيانىڭ كوپتەگەن قالالىق اۋماقتارىندا زوراستاريزم مەن مانەحەيلىك سەنىمى سالتانات قۇرعان بولاتىن. وسى ەسكى سەنىمدەر مەن جاڭا يسلام ءدىنىنىڭ اراسىنداعى كۇرەس ونداعان جىلدارعا سوزىلدى.

VIII عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا ورتالىق ازيا كۇردەلى گەوساياسي احۋالدى باسىنان كەشىردى. كۇن شىعىستان تان يمپەرياسى ورتالىق ازياعا ۇلكەن قاۋىپ تۋدىرسا، كۇنگەي تۇستان ومايادتار ۇدايى فاتح جورىقتارىن جاسادى. سول كەزەڭدە تۇركىلەردىڭ قوس وكپەدەن قىسقان الپاۋىتتارعا قارسى تۇراتىن قاۋقارى بولعان جوق ەدى. ءسويتىپ، ورتالىق ازيا ءۇشىن ومايادتار نەمەسە تان يمپەرياسى تايتالاسقا ءتۇستى. ال، تۇركىلەر وسى ەكى ساياسي كۇشتىڭ بىرىنە تاڭداۋ جاساۋى كەرەك بولدى. ورتالىق ازياداعى سول كەزەڭدەگى بەلسەندى سانالعان قارلۇقتار تان يمپەرياسىنا قارسى تويتارىس بەرۋى ءۇشىن ومايادتتاردىڭ كومەگىنە سۇيەندى. 751 جىلى تالاس وزەنىنىڭ اتلاح  جازىعىندا بولعان ومايادتار مەن قارلۇقتاردىڭ بىرىككەن اسكەري كۇشى تان يمپەرياسىنىڭ اسكەرىن تاس-تالقان ەتىپ جەڭدى. بۇنىڭ ناتيجەسىندە ورتالىق ازيادا يسلام ءدىنى ساياسي تۇرعىدان باسىم كۇشكە يە بولدى. دەگەنمەن، بۇل جەڭىستەن كەيىندە ورتالىق ازيا حالىقتارى يسلامعا بىرىڭعاي بەت قۇرا قويعان جوق. وعان ومايادتاردىڭ بيلىگى تۇسىندا قىلاڭ بەرگەن اراب ۇلتشىلدىعىنىڭ اسەرى سەبەپ بولدى. تاريحشى ءنارشاحيدىڭ «بۇقارا تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە ومايادتار ديناستاتسياسىنىڭ جەرگىلىكتى نامەستنيكتەرىنىڭ حالىقتى ەسكى تۇركى جازۋىنان كۇشتەپ باس تارتقىزعانى، ونوماستيكالىق اتاۋلاردى كۇشتەپ وزگەرتكەنى تۋرالى جازىلعان. ال، اراب ۇستەمدىگىنە قارسى ورتا ازياداعى حالىق كوتەرىلىسى 776 - 783 جىلدارى ورىن الدى. كوتەرىلىستى مەرۆتەگى قولونەرشى مۋكاننا حاشيم يبن حاكيم باسقاردى. ءاسىلى، بۇل كوتەرىلىستىڭ باسقىنشىلىققا قارسى سيپاتىنان كورى، ءدىني سيپاتى باسىم ەدى. مۋكاننانىڭ ءدىني سەنىمى  مەن ساياسي كوزقاراسى شيتتەردىڭ عۋلات توبىنا جاتاتىن. ول حۋلۋل سەنىمىندە بولدى (وزىندە ءتاڭىردىڭ رۋحى بار دەپ سانادى). ورتالىق ازياداعى ەكىنشى ۇلكەن كوتەرىلىستى VIII عاسىردىڭ اياعىندا مۋبايديتتەر (اقكيىمدىلەر) جاسادى. كوتەرىلىس باسشىسى ىسحاق ات-تۇرىك (بۇگىندە سوزاقتا جەرلەنگەن ىسقاق باب) شيتتەردىڭ كايسانيا اعىمىن جاقتاعان تۇلعا بولاتىن. ياعني، بۇل كوتەرىلىستىڭ تۇرپاتىندا اراب باسقىنشىلىعىنا قارسىلىق بايقالعانىمەن، نەگىزىنەن كوتەرىلىس شيتتەردىڭ ساياسي قوزعالىسىنا جاتاتىن ەدى. وسى ساياسي كەزەڭدە ومايادتاردىڭ بيلىگىنە قىزمەت ەتكەن بيلەۋشى اۋلەتتەر يسلام ءدىنىن قابىلداي باستادى. سونىمەن بىرگە، اراب ەلدەرىنە بارىپ كەلىپ جۇرگەن ساۋداگەرلەردىڭ ءبىر شوعىرى دا حاق دىنگە مويىنسۇندى. ءسويتىپ، تۇركىلەردىڭ ءبىر پاراسى يسلامدى رەسمي تۇردە قابىلدادى.

يسلامنىڭ بەيبىت ۋاعىزدالۋى

يسلام ءدىنى فاتح جورىقتارى كەزىندە ساياسي تۇرعىدان جەڭىسكە جەتكەنىمەن، حاق شۇعىلاسى حالىقتىڭ جۇرەگىنەن ورىن الۋى ءۇشىن يسلام ءوز تابيعاتىنا ساي بەيبىت ناسيحاتتالۋى كەرەك-ءتىن. «ادامدى كۇشپەن باعىندىرۋ وڭاي، بىراق ونىڭ جۇرەگى الىنباس قامال» دەگەن سوپىلاردىڭ ءتامسىلى تىكەلەي وسى ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قاراتا ايتىلعان. ورتا عاسىرلىق قولجازبا «ناسابنامادا» مۋبايديتتەردىڭ كوسەمى ىسقاق بابتىڭ (VIII عاسىردىڭ اياعى) سوعىستى قويىپ، يسلامدى بەيبىت تۇردە ناسيحاتتاۋعا كوشكەنى ايتىلادى. ءىح عاسىردان باستاپ يسلام كۇشپەن ەمەس، بەيبىت تۇردە ناسيحاتتالىپ، تۇركىلەر بىرتىندەپ يسلامدى قابىلداي باستادى. مىسالى، 961 جىلى قاراقان قاعانى مۇسا يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك ءدىن ەتىپ جاريالادى. زادىندا، ءبىر ءدىندى مەملەكەتتىك ءدىن ەتىپ جاريالاۋ ءۇشىن سول دىنگە حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى يلانۋى ءتيىس. ياعني، مۇسا قاعاننىڭ بۇل شەشىمىنەن سول كەزدەگى قاراقان مەملەكەتىنە باعىنىشتى ەلدىڭ يلامدى قابىلداعانىن اڭعارامىز. تاريحشى ز.كيتاپشى، ۆ.كلياشتورني، ت.سۇلتانوۆتىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ءبىر كۇندە ون مىڭ ءۇي قىپشاق-تۇركى يسلامدى قابىلداعان كەزدەر دە بولعان كورىنەدى. يسلامنىڭ بەيبىت تۇردە ناسيحاتتالۋىنىڭ ناتيجەسىندە حالىق حاق ءدىندى كەڭ ارنادا قابىلداپ قانا قويعان جوق، تۇركىلەردىڭ ىشىنەن كوپتەگەن ءدىن عۇلامالارى شىعا باستادى. ءىح عاسىردا مۋعتازاليا ءىلىمىنىڭ ابباسيدتەر يدەولوگياسىنا اينالۋىنا بايلانىستى ورتالىق ازيادا يسلامنىڭ راتسيوناليستىك اعىمدارى ءومىر ءسۇردى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە فارابي، يبن سينا، بيرۋني، ماتۋريدي سەكىلدى شاريعاتپەن قاتار ءپالساپا ءىلىمىن مەنگەرگەن عالىمدار شىقتى. سونداي-اق، ناكلدى (قۇران مەن سۇننەت) جوعارى قويعان بۇحاري، مۋسليم سەكىلدى حاديستانۋشىلار توبە كورسەتتى. فاكيھتەر مەن سوپىلاردىڭ اراسىنداعى قاقتىعىس كەزىندە مارعيناني، دابۋسي، ساراحسي، ءبازداۋي سەكىلدى فىكھ عالىمدارى بوي كورسەتتى. ءتىپتى، قاراقان ءداۋىرىن تەرەڭ زەرتتەگەن ز.كاباكشى وسى كەزەڭدە ماۋرەنناحردان ءۇش جۇزدەن استام فىكھ عۇلامالارىنىڭ شىققانىن ايتادى. ال سوپىلىق ءىلىمنىڭ تارالۋىنا كەلەتىن بولساق، ءجۇسىپ حاماداني، ابدۋلحالىق عىجدۋاني، احمەت ياساۋي، سۇلەيمەن باقىرعاني، ناجميددەنن كۋبرا سەكىلدى سوپىلار ءوز تاريحاتتارىن قۇردى. بۇل ەكىنشى كەزەڭدە دە ورتالىق ازيا بىركەلكى يسلامدى تولىق قابىلداي قويعان جوق. ورتالىق ازيانىڭ حوراسان، يرانمەن شەكارالاس ايماقتارىنداعى حالىقتار كوبىنەسە شيتتىك سەنىمدە بولدى. سونداي-اق، كوشپەلى تۇرمىس كەشەتىن قىپشاقتار ەسكى ءتاڭىر سەنىمىندە ەدى. ءحىى عاسىرداعى ەلۋي داشى باستاعان قيدانداردىڭ ورتالىق ازياعا باسىپ كىرۋى، سونىمەن بىرگە ءحىىى عاسىرداعى شىڭعىس حاننىڭ  شاپقىنشىلىعى كەزىندە يسلامنىڭ قانات جايۋى ءبىرشاما ۋاقىتقا توقىراۋعا ۇشىرادى. ابىلعازىنىڭ «شاجرا-ات تۇرىك» اتتى شىعارماسىندا شىڭعىس حاننىڭ يسلامعا قارسى بولماعاندىعى ايتىلادى. دەسەك تە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى يسلامعا قارسى بولسا، ءبىرى يسلامنىڭ جوقتاۋشىسىنا اينالدى. مىسالى، شاعاتايدىڭ بالاسى كۇيىك ورتالىق ازياداعى يسلام وكىلدەرىن قىسپاققا السا، باتۋدىڭ بالاسى سارتاق حريستيان ءدىنىن قابىلداپ، وسى ءدىننىڭ سويىلىن سوقتى. ال، جوشىنىڭ بالاسى بەركە كۋبراۆيا تاريحاتىنىڭ ءمۇريدى بولىپ، يسلامنىڭ تۋىن كوتەردى. ءتىپتى، التىن وردانىڭ حانى وزبەك حان ءحىV عاسىردىڭ باسىندا ياساۋي تاريحاتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ىقپالىمەن  يسلام ءدىنىن مەملەكتتىك ءدىن ەتىپ جاريالاپ، سول كەزدە شيتتەردەن قىسىم كورگەن تافتازاني سەكىلدى سۋننيتتىك عۇلامالار ساراي بەركەدەن پانا تاپتى.

حاق ءدىننىڭ قازاق حالقىنىڭ  جان-دۇنيەسىنەن ورىن الۋى

يسلام ءدىنىنىڭ قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىنەن ورىن الۋىنا ياساۋي تاريحاتى مەن ناحشبانديا تاريحاتىنىڭ (بۇدان وزگە كۋۆراۆيا، كالانداريا، حۋرۋفيا سەكىلدى ت.ب سوپىلىق قاۋىمداستىقتار بولدى) وكىلدەرى ەكپىندى ىقپال ەتتى. قازاق حالقى نەگىزىنەن كوشپەلى عۇمىر كەشكەننەن كەيىن مەشىت-مەدرەسە ۇستاي المادى. بىراق، قازاق حالقى يسلاممەن ەل كەزىپ اداقتاعان سوپىلاردىڭ ۋاعىزى ارقىلى تانىستى. سوپىلاردا يسلامدى حالىقتىڭ تانىم-تۇيسىگىنە قاراي جىرمەن، ونەرمەن ناسيحاتتادى. ياساۋي بابامىزدىڭ ءىلىمى «ديۋاني حيكمەتتە» جىر جولدارىمەن ناسيحاتتالدى. ونىڭ شاكىرتى سۇلەيمەن باقىرعاني بابامىزدىڭ «اقىرزامان كىتابى» دا ولەڭ جولدارىمەن دارىپتەلدى. ياساۋي ءىلىمى جىراۋلار داۋىرىنە ۇلاسىپ، ولاردىڭ ءۇنىن ەستۋمەن قازاق حالقى يسلامعا شىن مانىندە مويىنسۇنا باستادى. وسى تۇرعىدا سايف ساراي، سىپىرا جىراۋ، اسان قايعى، دوسپانبەت، قازتۋعان، شالكيىز سەكىلدى جىراۋلاردىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى ەرەن ەدى. ال، ناحشبانديا وكىلدەرى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-سالتتا يسلامدى قالاي ۇستانۋ كەرەكتىگىنە باۋلىدى. ولار قازاق حالقىنىڭ سۇننەت، نەكە قيۋ، بالاعا ات قويۋ ت.ب. سول سەكىلدى ءجون-جورالعىلاردىڭ يسلاممەن ساباقتاسۋىنا اسەر ەتتى. جالپى، قازاق حاندارىنىڭ ىشىندە قاسىم حاننان (1509-1521 جىلدارى بيلىك قۇرعان) باستاپ كوپتەگەن حاندارىمىز بەن جىراۋلارىمىز وسى ناحشبانديا پىرلەرىنە ءمۇريد بولدى. قازاق حالقىنىڭ يسلامدى قابىلداۋىنا قاتتى اسەر ەتكەن قوجالار ينستيتۋتى بولسا، سول قوجالار ياساۋيا مەن ناحشبانديا تاريحاتىنىڭ وكىلدەرى ەدى. ياساۋيا مەن ناحشبانديا ءىلىمىنىڭ كەڭ تارالاۋىنا وراي قازاق حالقىنىڭ ءاربىر رۋىنىڭ ءوز قوجاسى، ياعني ءپىرى بولدى. بۇل ءۇشىنشى كەزەڭدە ءدىن تاراتۋشىلار بۇرىنعىداي جالپى حالىقتى ەمەس، ءاربىر رۋ مەن اۋلەت جەكە نىساناعا العاندىقتان، يسلام شىن مانىندە حالىقتىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىندا سالتانات قۇردى. وعان قازاقتىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىنان كوپتەگەن مىسالدار بەرۋگە بولادى. مىسالى، قازاقتار قۋانسا: «اللا ھاي» دەيدى، قينالسا «ىلدەبايلاپ (يللالاپ جاردەم سۇرا) كور» دەيدى. بەسىكتەگى بالانى دا «ءالدي-ءالدي» دەپ اللانىڭ اتىمەن تەربەتەدى. تاعدىردى جازعان جالعىز ءتاڭىردى «قۋ قۇداي» (ارابشادا «ھۋ» ول، جالعىز دەگەن ماعىنادا) دەيدى. «ساداعاڭ بولىپ كەتەيىن» (جانقيارلىق) دەپ، وزگە ءۇشىن وزەگىن جارىپ بەرۋگە ءازىر تۇرادى. «ەردىڭ قۇنى ءجۇز جىلقى، ارى مىڭ جىلقى»، «مالىم جانىمنىڭ، جانىم ارىمنىڭ ساداقاسى» («ۇيات يماننان» حاديس) دەپ ار-نامىستى، يبا-ۇياتتى بارىنەن جوعارى قويادى. دۇنيەنىڭ وتكىنشى قىزىعىن «شىركىن-اي» دەپ قيالداپ، ونى شىرىككە تەڭەيدى. وزىمشىلدىككە سالىنىپ جاساعان قاتەلىگىن «اعاتتىققا» (دىنىمىزدە اللا عانا «احاد»، ياعني، تەك، جالعىز) بالاپ، ونىسىنا وكىنىش بىلدىرەدى. ءتىپتى، كىسى ەسىمدەرىن دە ۇلى جاراتۋشىنىڭ ەسىم-سيپاتتارىمەن الدابەرگەن، قۇدايبەرەن، ءابدىراحمان، راحىمبەردى، ابدىمالىك، ءاپسالام، ابدىعاپپار، رازاق، حاكىم، جالەل، حاميد، سابىر دەپ اتاسا، حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ)-عا قۇرمەت رەتىندە ءوز ۇرپاعىنا مۇحاممەد، ماحانبەت، مۇحانبەت، مامبەت، جارمۇحاممەد، نۇرمۇحاممەد سەكىلدى ەسىمدەردى ازان شاقىرىپ قويعان. اۋباكىر، وسپان، عۇمار، ءالى، ءسادۋاحاس، ءاناس، ءالى، ماعاۋيا دەپ ءاز ساحابالاردىڭ دا اتىن بەرگەن.  ياعني، يمان كوزىمەن قاراساڭىز، قازاقتىڭ تۇتاس بولمىسى ءدىن نەگىزدەرىنەن تۇراتىنىنا كوز جەتكىزەسىز.

قازاق حالقىنىڭ يسلامدى قابىلداۋىن كەزەڭ-كەزەڭگە ءبولىپ، بۇلايشا جىكتەگەنىمىزگە، ءبازبىر ەسكى تۇسىنىكتەگى ادامدار ءحىى عاسىردا قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تۇركىستان ايماعىندا كاپىرلەردەن زورلىق-زومبىلىق كورۋىن، ءحىىى عاسىردىڭ باسىندا حورەزم شاھتىڭ تورعاي وڭىرىندەگى قىپشاقتارعا قارسى جاساعان جيحاد جورىقتارىن، ءحVى عاسىردىڭ باسىندا مۇحاممەد ءشايبانيدىڭ قازاقتارعا قارسى عازاۋات جاساۋىن، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تاتار مولدالارىنىڭ ارقا جەرىنە كەلىپ يسلامدى ناسيحاتتاۋىن، ش.ۋاليحانوۆتىڭ «قازاق دالاسىنا يسلام ءالى تولىق سىڭگەن جوق» دەگەن پىكىرىن العا تارتىپ، بىزبەن كەلىسپەۋى مۇمكىن. ارينە، تۇتاس قازاق ءبىر كۇندە حاق دىنگە مويىنسۇنا قويعان جوق. بۇل ەكىباستان بەلگىلى جايت. تاريحتىڭ ءاربىر كەزەڭىندە يسلامدى جاقتاۋشىلار مەن تەرىسكە شىعارۋشىلاردىڭ اراسىندا ىمىراسىز كۇرەستەردىڭ بولعانىن ماقۇلدايمىز. سونداي-اق، كوشپەلى عۇمىر كەشكەن حالىقتىڭ مەشىت-مەدرەسە ۇستاماۋىنا بايلانىستى، قازاقتى «مۇشرىك» دەپ اتاپ، وسى ءالسىز نەگىزگە سۇيەنىپ، كوشپەلى ەلدى باعىندىرعىسى كەلگەن ساياسي ويىنشىلاردىڭ بولعانىن، ءوز ورتامىزدان شوقان سياقتى ءدىني قۇندىلىقتارعا ورىستىڭ كوزىلدىرىگىمەن قاراعان زەرتتەۋشىلەردىڭ شىققانىن دا مويىنداۋىمىز كەرەك. جوعارىدا، داۋلى كەزەڭدەردى نەگىزىنەن وسىنداي ساناتقا جاتقىزۋعا بولادى دەپ ويلايمىن.

سونداي داۋلى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى مۇحاممەد ءشايبانيدىڭ قازاقتارعا قارسى عازاۋات جاساعان شاعىندا، يسلام ورتالىقتارىنان كەلگەن عۇلامالاردىڭ بابالارىمىزدىڭ سەنىمى مەن ءومىر ءسۇرۋ عۇرپىنا قاراپ «قازال-حاق» (بۇلار حاق جولىنداعىلار ەكەن) دەپ، سودان «قازاق» دەگەن اتاۋ شىقتى دەيتىن كونە دەرەكتى ءوز باسىم قۇپتايمىن. ءتىپتى، حالقىمىزدىڭ «الاش» اتاۋىن دا قالماقتارعا «اللا» دەپ اتوي سالعانىنا بايلانىستى، قازاقتاردى «الاشىلار» دەپ اتاعاننان شىققان دەپ جورامالدايمىن. وسى پىكىرلەرىمدى قازاقتى «مۇشرىك»، «شالا مۇسىلمان بولعان» دەپ جۇرگەن دەسترۋكتيۆتى ءدىني توپتاردىڭ وكىلدەرىنە ۇدايى ايتۋمەن كەلەمىن.

ءتۇيىن

جالپى، اتا-بابالارىمىزدىڭ يسلامدى جاتسىنباي قابىلداۋىنىڭ سەبەبى، تۇركىلەردىڭ بايىرعى ءتاڭىر سەنىمى مونەتەيستىك نانىم  بولاتىن. بۇل كونتسەپتسيانى، بۇكىل ءومىرىن وسى تاقىرىپقا ارناعان داڭقتى تاريحشى كيتاپشى ايتقان. ح عاسىردا يبن فادلان تۇركىلدەردىڭ ىشىندە بولعانىندا، تاڭىرلىك سەنىم مەن يسلام ءدىنىنىڭ ۇقساستىعىنا تاڭ قالعانىن جازعان بولاتىن. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ دەرەگىندەگى تۇركىلەردىڭ: «وزعان پايعامباردىڭ ۇمبەتىمىز» دەگەنىندە، حاق ەلشىسىنىڭ بۇل سەنىمدى تەرىستەمەۋى، اتا-بابالارىمىزدىڭ حانيف سەنىمىندە بولعانىن كورسەتەدى. ياعني، ارعى بابالىرىمىزدىڭ ۇستانعان تاڭىرلىك سەنىمى حاق ءدىندى قوراشسىنباي، تەز قابىلداۋىنا يگى اسەر ەتتى. ادەپكىدە، ورتا ازيا حالىقتارى يسلام ءدىنىنىڭ راديكالدى اعىمدارىمەن بەتپە-بەت كەلگەنىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. بىراق، ولارعا مويىنسۇنباۋىنىڭ سەبەبى، ءور كەۋدەلى ەر تۇرىكتىڭ ۇرپاعى يسلامدى كۇشپەن قابىلداعىسى كەلمەدى. اقىر-اياعىندا ورتالىق ازيا حالىقتارى «احلۋ سۋننانىڭ» راتسيوناليستىك باعىتى سانالاتىن حانافيا جانە ماتۋرۋديا مازحابىن قابىلدادى. سەبەبى، بۇل اعىمدار ءاربىر ماسەلەگە اقىل-پاراساتپەن قاراۋعا شاقىراتىن ەدى. سونداي-اق، يسلامنىڭ سوپىلىق باعىتى دا ەجەلگى تۇركىلەردىڭ الىپ-ەرەندىك، وزاندىق، جىراۋلىق، سال-سەرىلىك داستۇرىمەن قابىساتىن. وسى ۇندەستىك سوپىلىق ءىلىمنىڭ قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىنەن ورىن الۋىنا يگى ىقپالىن جاسادى. ءسويتىپ VIII عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا قارلۇقتاردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىمەن باستالعان يلاھي ۇدەرىس، XVI-XVII عاسىردا كەرەي مەن نايمان تايپالارىنىڭ حاق ءدىندى قابىلداۋىمەن تولىقتاي اياقتالدى. سوندىقتان دا بۇگىن دە قازاق حالقىنىڭ مۇسىلمانشىلىعىنا كۇمانمەن قاراۋعا ەش نەگىز جوق دەپ بىلەمىز. ال، ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا «تۇلىپقا قاراپ موڭىرەگەن اۋسىل قاراداي» جوق دۇنيەگە داڭعىرا قاعىپ جۇرگەن دەسترۋكتيۆتى ءدىني توپتاردىڭ وكىلدەرىنە حاق-تاعالا ىنساپ بەرسىن دەپ تىلەيمىز.

«اباي-اقپارات»