كوزىقاراقتى وقىرماننىڭ ەسىندە بولار، «الماتى اقشامىنا» وسىدان ەكى اي بۇرىن «ءزىلزالا ورتاسىنان كەلگەن قازاقتار» اتتى ماقالا جاريالانعان بولاتىن. جاپونيانىڭ توحوكۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس بەرەتىن ۇلتى قازاق پروفەسسور نۇربوسىن جانپەيىسوۆ اعامىزبەن بولعان سۇحباتتا ايتىلعان اڭگىمەلەر وقىرمان قاۋىمعا اسەر ەتىپ، رەداكتسيا تەلەفونىنا تىنىم بولماعان.

الىستا جۇرگەن اسىلدىڭ (عىلىمعا بەرىلگەن، ۇلتىن سۇيەتىن ازاماتتى «اسىل» دەمەسكە ءاددىڭ جوق) ايتقان اڭگىمەسىنىڭ تاعى ءبىر ۇشتىعى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر.

اعامىزبەن كەزدەسەر الدىندا «كومسومولسكايا پراۆدا» باسىلىمىنان جاپونداردىڭ سوڭعى شيرەك عاسىردا ءزىلزالا تۋرالى تۇسىرگەن فيلمدەرىنىڭ سانى ارتقانى تۋرالى وقىعان ەدىم. وسىدان قازاقتىڭ الگى «پەيىلىنە قاراي بەرەدى عوي» دەگەن ءسوزى ويعا ورالا بەرگەن...

نۇربوسىن عالىم ءوز اڭگىمەسىندە قىتاي رەجيسسەرى تۇسىرگەن ءزىلزالا تۋرالى ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەر كورسەتىلىمى جاپونيادا 15-ناۋرىزعا جوسپارلانىپ، جارناماسى جۇرگىزىلگەنىن، الايدا، 11-ناۋرىزدا جاپون ارالدارىندا ورىن العان جويقىن ءزىلزالادان سوڭ اتالعان ءفيلمنىڭ كورسەتىلمەي قالعانىن ايتقان ەدى.

ەندى، جاراتىلىس يەسىنىڭ جىبەرگەن زاۋالىنان كەيىن، فيلم شىنايىلىعىنىڭ دا قۇنى جوعالىپ كەتەتىنى بەلگىلى ەمەس پە؟..

مىنە، سول جاپونيا جۇرتىنا كورسەتىلمەي قالعان فيلم ەلىمىزدىڭ كينوتەاترلارىندا ءساۋىر ايىندا ءجۇردى. جۋىردا ءوزىمىز دە عالامتور جەلىسىنەن كورىپ شىقتىق.

كوزىقاراقتى وقىرماننىڭ ەسىندە بولار، «الماتى اقشامىنا» وسىدان ەكى اي بۇرىن «ءزىلزالا ورتاسىنان كەلگەن قازاقتار» اتتى ماقالا جاريالانعان بولاتىن. جاپونيانىڭ توحوكۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس بەرەتىن ۇلتى قازاق پروفەسسور نۇربوسىن جانپەيىسوۆ اعامىزبەن بولعان سۇحباتتا ايتىلعان اڭگىمەلەر وقىرمان قاۋىمعا اسەر ەتىپ، رەداكتسيا تەلەفونىنا تىنىم بولماعان.

الىستا جۇرگەن اسىلدىڭ (عىلىمعا بەرىلگەن، ۇلتىن سۇيەتىن ازاماتتى «اسىل» دەمەسكە ءاددىڭ جوق) ايتقان اڭگىمەسىنىڭ تاعى ءبىر ۇشتىعى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر.

اعامىزبەن كەزدەسەر الدىندا «كومسومولسكايا پراۆدا» باسىلىمىنان جاپونداردىڭ سوڭعى شيرەك عاسىردا ءزىلزالا تۋرالى تۇسىرگەن فيلمدەرىنىڭ سانى ارتقانى تۋرالى وقىعان ەدىم. وسىدان قازاقتىڭ الگى «پەيىلىنە قاراي بەرەدى عوي» دەگەن ءسوزى ويعا ورالا بەرگەن...

نۇربوسىن عالىم ءوز اڭگىمەسىندە قىتاي رەجيسسەرى تۇسىرگەن ءزىلزالا تۋرالى ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەر كورسەتىلىمى جاپونيادا 15-ناۋرىزعا جوسپارلانىپ، جارناماسى جۇرگىزىلگەنىن، الايدا، 11-ناۋرىزدا جاپون ارالدارىندا ورىن العان جويقىن ءزىلزالادان سوڭ اتالعان ءفيلمنىڭ كورسەتىلمەي قالعانىن ايتقان ەدى.

ەندى، جاراتىلىس يەسىنىڭ جىبەرگەن زاۋالىنان كەيىن، فيلم شىنايىلىعىنىڭ دا قۇنى جوعالىپ كەتەتىنى بەلگىلى ەمەس پە؟..

مىنە، سول جاپونيا جۇرتىنا كورسەتىلمەي قالعان فيلم ەلىمىزدىڭ كينوتەاترلارىندا ءساۋىر ايىندا ءجۇردى. جۋىردا ءوزىمىز دە عالامتور جەلىسىنەن كورىپ شىقتىق.

قىتايدىڭ تانشان شاھارىندا 1976 جىلى ورىن العان الاپات جەر سىلكىنىسى تۇتاس قالانى قيراتقانى بار. رەجيسسەر فەن سياوگان «ءزىلزالا» فيلمىنە وسى ورنى تولماس وكىنىشتى وقيعانى ارقاۋ ەتىپ العان.

تاريحي دراما ءبىر جارىم مينۋتقا جەتەر-جەتپەس سوزىلعان جوعارى بالدىق جەر دۇمپۋىنەن قيراپ قالعان قالا مەن ونداعى تۇرعىنداردىڭ قاسىرەتىن كاسىبي شەبەرلىكپەن شىنايى بەينەلەي بىلگەن. جانە تۇتاس قالا ارقىلى ەمەس، بار بولعانى ءبىر وتباسىنىڭ ءزىلزالادان كەيىنگى تاعدىرى ارقىلى شەبەر ورىلگەن بۇل كارتينا كورگەن ادامعا ءبىراز وي سالادى. قيراعان ءۇيىندى استىنداعى بەتون باسىپ قالعان ۇل مەن قىزىنىڭ ءومىرىن اراشالاپ قالۋ ءۇشىن جانۇشىرعان انانىڭ ازاسى، قۇتقارۋشىلاردىڭ اناعا ۇل مەن قىزىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋى كەرەكتىگى، ايتپەسە، ەكەۋىنەن دە ايرىلاتىندىعى تۋرالى ايتقانى ايانىشپەن قوسا، ادام رۋحىنىڭ السىزدىگىمەن بىرگە بەرىكتىگىن دە كورسەتەتىن سۇمدىق دەتالدار. «باسقا سالسا باسپاقشىل» دەيدى قازاق مۇندايدا. الايدا، ەر بالانى قالاعان انانىڭ تاڭداۋىمەن اجال شەڭگەلىنە قيىلعان قارشاداي قىزدىڭ قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن ءتىرى قالىپ، قۇتقارۋ قىزمەتىندە جۇرگەن قىتاي اسكەريلەرىنىڭ وتباسىندا وسەتىندىگى، ونىڭ عۇمىر بويى ءزىلزالا زاردابىن جادىندا ۇستاپ، جان قينالىسىن كەشۋى، ءدال وسىنداي ازاپتى ارقاسىمەن كوتەرگەن باۋىرىمەن جانە اناسىمەن 32 جىلدان كەيىن كەلەسى ءبىر ءزىلزالا ۋاقيعاسىندا قاۋىشۋى - ۇلكەن تاعدىر. تاعدىر كەشۋ.

البەتتە، كينونى كورۋ كەرەك.

وسىدان كەيىن وي كەلەدى. ىلكىدە قىتايدا بولىپ جاتقان ءزىلزالالاردى تەلەديداردان كورىپ وتىرىپ، ادام سانى قۇمىرسقا يلەۋىنەن كوپ حالىق قوي، قۇدايدىڭ تابيعي تەپە-تەڭدىكتى رەتتەۋى ءۇشىن جىبەرگەن زاۋالى شىعار دەپ وتىرا بەرەتىن ەدىك.

الايدا، «بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە، قارالى - ول،  قازا كورگەن جۇرەگى جارالى - ول» دەپ اباي اتام ايتقانداي، شىن مانىندە رەجيسسەر فەن سياوگاننىڭ «ءزىلزالا» كارتيناسى ءار ادامنىڭ ىشكى قايعىسى مەن تاقسىرەتى ۇلت تراگەدياسىمەن استاسىپ جاتاتىندىعىن كورسەتتى.

قازىر، قۇدايعا شۇكىر، «قازاقفيلم» ۇلتتىق كينوستۋدياسى بار، جەكەلەگەن كينوستۋديالار مەن شىعارماشىلىق بىرلەستىكتەر بار، قازاق كينوسىنىڭ قاتارى كۇن ساناپ بولماسا دا، جىل ساناپ ارتىپ كەلە جاتىر. الايدا، تاقىرىپ اياسى ارتقان جوق.

بۇل - رەجيسسەر مەن ستسەناريشىلەر قاۋىمىنىڭ تايازدىعى ما، الدە، بۇقارالىق ۇدەدەن تابىلامىز دەگەن شەشىمى مە، ايتەۋىر، ءمان-ماڭىزى تەرەڭ كوركەم دۇنيەنى كوز قانىقتىرىپ، كوڭىل جۇباتىپ كورە قويماعانىمىز شىندىق.

بىزگە دە ۇلتتىق دراما كەرەك. كينودا ارينە. ال، وعان تاقىرىپ قانا ەمەس، ايعاق، ناقتى ومىردەن الىناتىن سيۋجەتتەر جەتەرلىك دەپ ويلايمىن. ماسەلەنكي، بيىل 1931-1932 جىلعى اشارشىلىق زوبالاڭىنا اتتاي 80 جىل تولىپ وتىر. بۇل - دراما ەمەس پە؟! ۇلتتىق تراگەديانى كارتيناعا اينالدىراتىن، بۇقارالىق دەڭگەيدە كورسەتەتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى.

اشتىق ناۋبەتىندە جان ساقتاۋ ءۇشىن ءتۇرلى امالدارعا بارعان ادامداردىڭ تاعدىرى - ۇلتىمىزدىڭ تاعدىرى. وتكەن ءبىر جىلدارى جازۋشى سماعۇل ەلۋباي ورىس جازۋشىلارىنىڭ ءبىرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە قازاق ۇلتىنىڭ سانى حح عاسىر باسىنداعى پاتشالىق رەسەي كەزىندە 10 ميلليوننان اسىپ جىعىلاتىنى تۋرالى دەرەكتى ۇشىراتقانىن ايتىپ ەدى. ياعني، ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىنان كەيىن قازاق ۇلتىنىڭ سانى 4-5 ەسەگە دەيىن كەمىگەنى - حالىقارالىق دارەجەدەگى قىلمىس، ۇلتتى جويۋ قىلمىسى. وسى قىلمىستى بۇركەمەلەۋ ءۇشىن كەڭەستىك بيلىكتىڭ بارلىق اقپاراتتى جويۋى مۇمكىن عوي. مىنە، وسىنداي ۇلت تاريحىنىڭ كەزەڭدەرى ۇلتتىق كينودان كورىنىس تابۋى قاجەت. وعان ارقاۋ بولارلىق وتباسىلار مەن ادامدار تاعدىرى جەتەرلىك. ۇلكەن اۋلەتتەن تىگەرگە تۇياق قالماعان جايتتەر كوپ.

قازىر ۇلتتىق كينومىزدا ۇلتارالىق كەلىسىم ساياساتىن نىعايتۋ بارىسىندا ەلىمىزگە دەپورتاتسيالانعان وزگە ۇلىستاردىڭ كەلۋ تاريحى ءساتتى بەينەلەنىپ جاتىر. بۇل دا كەرەك شىعار. دەگەنمەن، بۇل وزگەنىڭ تاريحى. قازاق ءۇشىن بۇل فيلمدەردىڭ پايداسى - وزگە ۇلىسقا كىمنىڭ قايدان كەلگەنىن ەسكەرتۋ عانا.

ال، قازاقتى ويلانتاتىن، بۇگىنگى بايلىق پەن قىزىققا داراقىلانعان قازاقتى ويلانتاتىن الگىندەي ۇلت قاسىرەتىن سومدايتىن فيلمدەر دەپ ويلايمىن.

ونىڭ ۇستىنە، سوڭعى 20 جىلدا تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتول بۋىنى ءوسىپ شىقتى. ولاردىڭ اراسىندا تالانتتى، ۇلتجاندى دارىندى جاستار بار. وسى شىعارماشىلىق الەۋەتتى دە وسىنداي ۇلكەن ماسشتابتاعى جۇمىستارعا پايدالانۋ قاجەت.

«الماتى اقشامى»، №72, 18-ماۋسىم، 2011 جىل